Wojtas.pdf

Teka Kom. Arch. Urb. Stud. Krajobr. – OL PAN, 2006, 110-117

ARCHITEKTURA TERENÓW PRZYGRANICZNYCH

W KONTEKŚCIE PRZEMIAN POLITYCZNO-KULTUROWYCH

W HISTORII ORAZ WE WSPÓŁCZESNYCH WARUNKACH

EUROPEJSKICH

Justyna Wojtas

Politechnika Śląska, Wydział Architektury, Katedra Historii i Teorii Architektury

ul. Akademicka 7, 44-100 Gliwice, e-mail: jwojtas@polsl.gliwice.pl

Streszczenie. Architektura moŜe wyraŜać treści polityczne. Dotyczy to szczególnie ziem, których

przynaleŜność państwowa zmieniała się w historii wielokrotnie (np. Górny Śląsk). Tereny te, były

kiedyś swoistymi „strefami napięć”, gdzie architektura pełniła równieŜ rolę symbolu wartości

narodowych, politycznych, ekonomicznych. Obecnie historyczne obiekty są zapisem minionych

czasów, dziedzictwo przeszłości zostaje wchłonięte przez współczesność i bez zbędnych emocji

moŜemy wracać do historii, bo „dzień dzisiejszy wywodzi się z dnia wczorajszego, przyszłość jest

owocem przeszłości, która wcale nie musi być cięŜarem dla teraźniejszości” (Leonardo Benevolo).

Słowa kluczowe: architektura, tereny pogranicza, ideologia, polityka, globalizacja

WSTĘP

Współczesna architektura, tak jak większość dziedzin dzisiejszego Ŝycia w wy-

niku szeroko rozumianej globalizacji, coraz bardziej staje się ponadnarodowa.

Otwarcie granic, łatwość przepływu informacji w wielu dziedzinach, takŜe

w dziedzinie projektowania, powodują, Ŝe przenikają się idee i technologie. Stan

taki czyni, Ŝe powoli zaczyna się zacierać odrębność architektoniczna poszczegól-

nych regionów na rzecz odrębności poszczególnych twórców. Sytuacja taka jest

znamienna dla czasów nam współczesnych, jednakŜe w swojej historii architektu-

ra posiadała wyraźne cechy regionalne. Dopiero architektura stylu międzynarodo-

wego, uznana w późnych latach 20. XX w., charakteryzowała się ponadnarodowym

uniwersalizmem (chociaŜ i ona posiadała pewne indywidualne narodowe cechy).

Architektura bywała takŜe, w rękach sfer rządzących, narzędziem demonstrowania

potęgi narodu. Takie znaczenie miała niewątpliwe monumentalna architektura

w okresie rządów totalitarnych w Niemczech, we Włoszech i w Rosji Radzieckiej.

Charles Jencks w ksiąŜce „Modern Mouvement in Architecture” [Jencks 1987],

naleŜącej juŜ do klasyki krytyki architektonicznej, grupując architekturę okresu

1920-1970 na sześć tradycji, koncentruje się przede wszystkim na ideach politycz-

nych, które kształtują tło kaŜdego ruchu, uwaŜając je za najistotniejsze. Jencks pisze:

ARCHITEKTURA TERENÓW PRZYGRANICZNYCH W KONTEKŚCIE PRZEMIAN...

111

[...] jest architektura sztuką polityczną, poniewaŜ jest materialnym wyrazem sfery Ŝycia publicz-

nego, dzielonych wspólnie wartości społecznych i długoterminowych celów kulturalnych. Jest

więc przez to bardziej niŜ jakakolwiek inna dziedzina sztuki wciągnięta w określony układ spo-

łeczny. Muzyka czy malarstwo mogą być względnie apolityczne (...), architektura jest nieodłączną

częścią rzeczywistości społecznej. Pociąga to za sobą przyjęcie odpowiedzialności w dziedzinie

sposobu przekazywania treści, a nawet uŜytej retoryki. Z samej swej natury architektura pomagać

musi w wyjaśnianiu i dramatyzowaniu pewnych zagadnień politycznych [s. 39].

Architektura moŜe być zatem takŜe środkiem wyrazu treści społeczno-

politycznych. Nie mam zamiaru szczegółowo rozpatrywać zagadnienia „poli-

tyczności” architektury. Chciałabym raczej pokazać wybrane przykłady z histo-

rii kiedy architektura, obok wartości funkcjonalnych i estetycznych, zawierała

takŜe dodatkowe treści.

Identyfikacja regionu z pa ń stwem – Górny Ś l ą sk

We własnej pracy naukowej, zajmuję się zagadnieniami dotyczącymi histo-

rycznej zabudowy mieszkaniowej wybranych miast na Górnym Śląsku (Gliwice,

Zabrze, Bytom) w okresie międzywojennym. Sytuacja polityczna tego regionu

była w okresie po I wojnie światowej szczególnie nieustabilizowana. Na mocy

Traktatu Wersalskiego, o przyszłości państwowej Śląska zdecydować miał ple-

biscyt. Postanowienie to zahamowało rozwój tego ośrodka przemysłowego aŜ do

1922 r., kiedy to po trzech powstaniach śląskich, plebiscycie i ostatecznym wy-

tyczeniu granicy polsko-niemieckiej, wojska sprzymierzone opuściły Górny

Śląsk, który został podzielony na dwie części: polską i niemiecką 8 . Te dwa od-

rębne regiony jednego przedtem Śląska zaczęły tworzyć swoją odrębną toŜsa-

mość narodową m.in. poprzez architekturę.

Województwo śląskie otrzymało szeroką autonomią, z odrębnym organem

ustawodawczym, jakim był Sejm oraz z odrębnym Skarbem Śląskim. Spora

część środków finansowych wypracowanych przez region, pozostawała w regio-

nie, co umoŜliwiało liczne inwestycje. Lata dwudziestolecia międzywojennego

były chyba najświetniejszym okresem w historii Katowic. Powstało wówczas

wiele, znaczących w skali ogólnopolskiej, przedsięwzięć budowlanych. W latach

30. polska architektura awangardowa na Górnym Śląsku nabrała szczególnego

znaczenia. Przedsięwzięto wówczas, pod patronatem Urzędu Wojewódzkiego,

szeroko zakrojoną akcję budowlaną. W wyniku tego boomu budowlanego,

w Katowicach powstały jedne z najbardziej nowoczesnych budynków w Polsce

– na skalę, którą moŜna porównać z ówczesną zabudową Warszawy i Gdyni

[Nakonieczny 2002]. Jednym z najciekawszych przykładów awangardowej ar-

chitektury funkcjonalnej tego okresu jest 17-kondygnacyjny budynek admini-

stracyjno-mieszkalny, tzw. „drapacz chmur” (1931-1932, Tadeusz Kozłowski,

8 Katowice, Chorzów, Mysłowice, Tarnowskie Góry, Lubliniec, Rybnik i kilka mniejszych miast

stało się częścią państwa polskiego. Bytom, Zabrze, Gliwice, Racibórz i Opole pozostały w Niem-

czech. Wprowadzono prawo opcji, czyli mieszkańcy obu części Górnego Śląska mieli prawo

decydować, po której stronie granicy chcą mieszkać [Dubiel 1999, s. 27-37].

112

J. Wojtas

konstrukcja Stefana Bryła). Ówczesny Górny Śląsk nazywano „najbardziej ame-

rykańską częścią Polski” [Odorowski 1993, s. 267-278].

Ta awangardowa architektura, na wysokim poziomie pod względem rozwią-

zań technicznych, była wyrazem gospodarczej siły regionu. Ówczesna architek-

tura Katowic zawierała takŜe treści patriotyczne. Na początku lat 20. w Katowi-

cach przystąpiono do budowy nowego centrum administracyjnego regionu –

katowickiego forum – zlokalizowanego na południe od starego centrum. Jako

pierwszy, został tam wzniesiony budynek Sejmu Śląskiego. Projekt tego gmachu

powstał w wyniku konkursu (1927), do którego przystąpiło kilkudziesięciu ar-

chitektów z całej Polski. Pierwszą nagrodę uzyskali krakowscy architekci, Ka-

zimierz Wyczyński, Ludwik Wojtyczko, Stefan śeleński i Piotr Jurkiewicz.

Adolf Szyszko-Bohusz [1923] w warunkach konkursowych apelował, by zbu-

dować w stolicy regionu, przy zachodniej granicy państwa, „monumentalny

budynek, który będzie reprezentował naszą kulturę i będzie kontrastem dla kul-

tury fanatycznego, imperialistycznego narodu [...]”.

Budowa gmachu sejmowego trwała do 1929. W maju został poświęcony

przez księdza biskupa Arkadiusza Lisieckiego i uroczyście przekazany społe-

czeństwu, przez ówczesnego Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej Ignacego Mo-

ścickiego, w obecności wybitnych przedstawicieli Ŝycia politycznego i gospo-

darczego, z wojewodą śląskim Michałem GraŜyńskim na czele. Wojewoda,

w przemówienia z okazji otwarcia gmachu, nazwał nową siedzibę sejmu: „ma-

terialnym symbolem polskiej kultury i siły” [Odorowski 1993, s. 267-278]. Mo-

numentalny gmach o oszczędnej klasycznej dekoracji stał się symbolem suwe-

rennej władzy województwa śląskiego i pomnikiem polskości na odzyskanej po

wiekach śląskiej ziemi [Surowiak 1983, s. 160-170]. W latach 30. na katowic-

kim forum zbudowano kolejne dwa, tym razem bardzo nowoczesne budynki –

gmach Urzędów Niezespolonych (1935, Lucjan Sikorski i Witold Kłębkowski)

oraz siedzibę Muzeum Śląskiego 9 (1939, Karol Schayer). Szczególnie duŜe zna-

czenie dla toŜsamości polskiego Górnego Śląska miał budynek Muzeum, bardzo

nowoczesny, zarówno pod względem formy architektonicznej, jak i rozwiązań

technicznych (ruchome schody, klimatyzacja). Budowle skupione wokół kato-

wickiego forum, nazywanego Placem Sejmu Śląskiego, zawierały dodatkowe

motywy narodowe. Na fasadzie gmachu sejmowego, pod gzymsem, wyrzeźbio-

no litery RP (od Rzeczypospolitej), a na Gmachu Urzędów Niezespolonych

umieszczono płaskorzeźbę polskiego orła. Całość miały dopełniać monumental-

ne pomniki Bolesława Chrobrego (niezrealizowany projekt Stanisława Szukal-

skiego) oraz marszałka Józefa Piłsudskiego (wykonany przez jugosłowiańskiego

rzeźbiarza Antina Augustincica). Tym ambitnym planom przeszkodziła wojna.

Niemcy w czasie okupacji rozebrali do fundamentów gotowy juŜ gmach mu-

9 Instytucja Muzeum Śląskiego została powołana przez Sejm Śląski w 1929 roku.

ARCHITEKTURA TERENÓW PRZYGRANICZNYCH W KONTEKŚCIE PRZEMIAN...

113

zeum, a na innych zniszczyli symbole polskości. Pomnik Piłsudskiego przetrwał

wojnę w pracowni twórcy, by w 1998 r. stanąć na miejscu przeznaczenia 10 .

Odpowiednikiem Muzeum Śląskiego w Katowicach było Oberschlesische

Landesmuseum w Bytomiu. Siedziba placówki zmieniała się wielokrotnie, za-

nim w latach 1929-1930 zbudowano nowoczesny gmach (A. Stütz i H. Hatler) 11 .

Działalność placówek muzealnych – w Katowicach i Bytomiu, moŜe być przy-

kładem „rywalizacji” między niemiecką, a polską częścią Śląska. Eksponaty

zgromadzone w nich, przedstawiała historię regionów, przedstawiając naukowe

materiały świadczące o niemieckim, bądź polskim rodowodzie tych ziem 12

[Störtkuhl 2001]. W październiku 1939 r. całość zbiorów zlikwidowanego przez

Niemców Muzeum Śląskiego w Katowicach, została przewieziona do placówki

bytomskiej. W 1945 r. w wyniku walk frontowych, budynek muzeum w Byto-

miu został powaŜnie uszkodzony, a część zbiorów zniszczona i rozproszona.

Historia bywa przewrotna – po wojnie, w 1946 r., juŜ w okresie Polski Ludowej,

w odremontowanym budynku byłego Oberschlesische Landesmuseum w Byto-

miu, zorganizowano pierwszą wystawę polskiego Muzeum Śląskiego, poświę-

coną powstaniom śląskim.

Niemiecka część Górnego Śląska podobnie jak polska, stanęła po 1922 r.

w obliczu wielu problemów gospodarczych, społecznych i politycznych. Ich

głównym powodem było rozbicie jedności gospodarczej Górnego Śląska sprzed

I wojny światowej. Śląsk niemiecki znalazł się na kresach wschodnich Republiki

Weimarskiej. W 1926 r. w ramach całościowego planu odnowy gospodarczej

państwa Rząd Republiki przyjął projekt jednolitego rozwoju Górnośląskiego

Okręgu Przemysłowego. Podstawą nowego planu miało być połączenie Byto-

mia, Gliwic, Zabrza w Trójmiasto. Projekt zakładał administracyjną i terytorial-

ną jedność zespołu. Pomysł stworzenia takiej aglomeracji miał na celu nie tylko

względy uŜytkowe, ale przede wszystkim prestiŜowe. Zgodnie z zamierzeniem

pomysłodawców projektu, realizacja Trójmiasta miała przyczynić się do podnie-

sienia statusu kaŜdego z miast wspólnoty do rangi wielkomiejskiego ośrodka

przemysłowego [Szczypka-Gwiazda 1999].

Na niemieckim Górnym Śląsku czynniki polityczne miały decydujący wpływ

na rozwój przestrzenny miast, a szczególnie nowo budowanych osiedli mieszka-

niowych. Ich sposób zabudowy niewątpliwe wpływał na model Ŝycia i poczucie

10 Na cokole pomnika widnieje napis: „Konny posąg Józefa Piłsudskiego został sprowadzony

z Chorwacji do Katowic w 1991 roku z inicjatywy Międzystowarzyszeniowej Komisji Związków

Twórczych SH, SARP i TUP, staraniem rządu, władz województwa i miasta, ustawiony tymcza-

sowo w 1993 roku w miejscu pierwotnej lokalizacji, w 1998 roku wyniesiony na cokół”.

11 Jego początki sięgają 1910 r., kiedy zostało załoŜone Beuthener Geschichts und Museumsvere-

ins (Bytomskie Towarzystwo Historyczno-Muzealne), które doprowadziło do powstania Ober-

schlesische Landesmuseum (Górnośląskie Muzeum Krajowe).

12 Dr phil. Beate Störtkuhl jest pracownikiem Bundesinstitut für Kultur und Geschichte der Deut-

schen im Östlichen Europa w Oldenburgu w Niemczech. Wspólnie z Muzeum Architektury we

Wrocławiu, przygotowała wystawę „Architektura Katowic w latach międzywojennych” Muzeum

Śląskie. Katowice 1994, s. 65.

114

J. Wojtas

przynaleŜności narodowej ich mieszkańców. Dlatego chcę zwrócić uwagę wła-

śnie na to zagadnienie. Z powodu napływu ogromnej rzeszy ludzi pochodzenia

niemieckiego, pierwszorzędnym celem ówczesnych władz niemieckich było

rozwiązanie problemów mieszkaniowych regionu. Rząd preferował tanie, so-

cjalne mieszkania, budowane w sposób skoordynowany, przez liczne towarzy-

stwa i spółdzielnie budowlane.

Z powodów politycznych rozwój przestrzenny miast niemieckiego Górnego

Śląska róŜnił się w okresie Republiki Weimarskiej i Trzeciej Rzeszy. RóŜnicę tę

widać w układzie urbanistycznym i wyrazie architektonicznym, budowanych

w tym okresie osiedli mieszkaniowych górnośląskiego Trójmiasta [Olejko 1966,

s. 61-82]. Przykładem moŜe być rozwój Gliwic. W okresie Republiki Weimar-

skiej, na układ przestrzenny miasta decydujący wpływ miał jego naczelny archi-

tekt Karl Schabik [Szczypka-Gwiazda 1999, s. 173; Małusecki 1998, s. 205-220],

propagator teorii urbanistycznych Camilla Sittego i Paula Schultze-Naumburga.

Jego koncepcja rozwoju urbanistycznego była wypadkową idei miasta przemy-

słowego i miasta-ogrodu. W kształtowaniu nowych zespołów mieszkaniowych

widoczne było staranie o wpisanie ich w naturalne ukształtowanie terenu oraz

w historyczny układ urbanistyczny miasta. Powstały wówczas malownicze ze-

społy mieszkaniowe, przeznaczone dla konkretnych odbiorców (np. osiedla dla

urzędników), naturalnie wpisane w teren, o funkcjonalnej, ale i urozmaiconej

architekturze z oszczędnym detalem. Polityka budowy zespołów mieszkanio-

wych wyraźnie zmieniła się w okresie Trzeciej Rzeszy. Z chwilą przejęcia wła-

dzy przez narodowych socjalistów w 1933 r., podjęto decyzję o przeprowadze-

niu planowej akcji osiedleńczej na uprzemysłowionych terenach przygranicz-

nych państwa celem stworzenie „Ŝywego wału obronnego”, ze specjalnie dobra-

nej ludności „czystej rasowo” [Kozina 1999, s. 193-214]. Realizowano wówczas

koncepcję osiedla robotniczego z gospodarstwami, które miały być gwarancją

przywiązania robotnika do ziemi i ekonomicznym zabezpieczeniem. Prosta,

pozbawiona detalu, forma architektoniczna domów nie była przedmiotem archi-

tektonicznej debaty, jednak wyraźnie nawiązywała do tradycji wernakularnej,

zgodne z oficjalnie lansowanym wówczas przez polityczną propagandę Trzeciej

Rzeszy nurtem, zwanym „Heimatstil”.

Dynamicznie rozwijający się niemiecki Górny Śląsk, był miejscem zakrojo-

nych na szeroką skalę inwestycji urbanistycznych i architektonicznych. W miej-

skiej zabudowie współistniały róŜne style architektoniczne – historyzm, moder-

nizm, ekspresjonizm, awangarda 13 . Obiekty najbardziej okazałe, powstawały

wówczas w Bytomiu, który jako miastem przygranicznym miał „rywalizować”

13 Awangardowa architektura na niemieckim Górnym Śląsku, zaczęła być akceptowana przez

tradycjonalistów w późnych latach 20. Wcześniej architekci, którzy pragnęli realizować nowocze-

sną w formie architekturę, napotykali krytykę środowiska twórczego. Jak pisze Störtkuhl, zbudo-

wany na początku lat 20. nowoczesny Dom Tekstylny Weichmanna, projektu Erich Mendelsona,

został skrytykowany między innymi, za „ nie zastosowanie stromego dachu, najbardziej odpo-

wiedniego dla północnego, niemieckiego klimatu”. op. cit. Tłumaczenie własne.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: