Kraszewski Józef Ignacy - PAN I SZEWC.rtf

PAN I SZEWC.

POWIEŚĆ

PRZEZ

J. I. KRASZEWSKIEGO

W księgarni Michała Glucksberga.

Powieść ta n&pisauą. była dla Atheriaeum, które przez lat dziesięć wydawał autor w Wilnie, chociaż zamieszkiwał na Wołyniu. Mieściła się ona w roczniku 1849 w tomach I. — II. i III. Osobno odbita w r. 1850, obrazek małych rozmiarów przeznaczonym był dla oży­wienia nieco zbioru, w którym naówczas więcej prac poważniejszych się mieściło, bo Athenaeum z Biblioteką Warszawską było dla nich naówczas jedynem schronie­niem... Pierwsza praca Wł. Syrokomli w niem po­mieszczoną została... Do współpracowników liczyły się najzasłużeńsze imiona ks. Holowińskiego, ks. Stan. Cho­łoniewskiego, M. Grabowskiego i wielu innych. — Jakaś tradycja, pochwycona z ust starego szambelana Płot­nickiego, służyła za pierwszą osnowę powieści. — Po­dobnych podań u nas o dziwnych losach rodzin i sto­sunkach , które się_ z odrębności stanu szlacheckiego wywiązywały, mamy bardzo wiele... Krążą one jeszcze dziś z ust do ust podawane, tam gdzie do tradycji i opowiadań należytą przywiązują wagę. W nich, jeżeli nie prawda historyczna, to poczucia i kierunki myśli a ducha naszego żywo się odbijały.

Marzec 1875. Drezno.

PAN / SZEWC.

Na Starem mieście w Warszawie, w kamienicy z po­zoru starej, dziś opuszczonej i wedle dawnego zwyczaju noszącej na czele znak św. Jana, po którym odróżniano ją od sąsiednich domostw; chmurnego dnia późnej je­sieni gromadził się w podwórzu, ciemnej bramie i do­koła w ulicy lud zaciekawiony.

Co chwila przybywali zwiększając kupę próżniaków, to chłopcy wysłani przez majstrów na miasto, to ku­charki z koszami na ręku, to żydowstwo czyhające na zysk tam nawet, gdzie nie ma do niego podobieństwa, ta hałastra odarta, która nie wiedząc co z sobą zrobić i gdzie się podziać, rada była, że miała powód czas jakiś tu postać w błocie pod kapiącą rynwą, z rozzia- wioną gębą, pytając tych, którzy ją popychali i naci­skali -. co to się stało ? co to takiego ?

Nikt dokładnie o powodzie natłoku nie wiedział, żaden krzyk nie zapowiadał walki, żaden widok nie tłumaczył tego wezbrania ciekawości. Ścisk tylko we wrotach większy niż gdzieindziej wskazywał, że przed­miot ciekawy znajdować się musiał w ewnątrz kamieni­cy. Ale i tam cicho było, i gwar tylko tłumu chwy­tało wytężone ucho nowo przybyłych. Jedni powiadali sobie po cichu, że w domu tym mąż zabił żonę; dru­dzy, że żona zabiła męża ; inni, że mąż i żona potruli swe dzieci; inni nareszcie, że schwytano złodzieja itp. Nic nie wiedząc i niewiele widząc, ciekawi przybysze uparcie naciskali się przed kamienicą , oczekując sami nie wiedzieli czego, a oczekując z cierpliwością miej­skich próżniaków, dla których sprawą najpilniejszą jest sprawa cudza, coby ich nic obehodzić nie powinna.

•— A co? pytał grubyrzeźuik sąsiada swego szewca w skórzanym fartuchu — a co ?

—              A — poczekajmy no, to się coś dowiemy.

—              Ale jak myślicie, co też to być może?

—              Albo ja wiem! pewnikiem zabójstwo nowe. Bieda żeśmy przyszli tak późno, teraz się ani docisnąć, ani zobaczyć, ani dowiedzieć.

—              A poprobujmyź-no panie bracie! idźcie no tylko za mną, dobre mam łokcie, będę kuksał, przedrzemy się taki do bramy.

To mówiąc rzeźnik, począł na prawo i lewo tak robić rękami, tak dusić i popychać, źe kilka kroków naprzód się posunął; a szewc, korzystając z uczynio­nej próżni, popłynął za nim. Pierwszy odzywał się „ do tłumu łokciami, drugi ustami, wołając: puszczajcie no mnie, bom tam potrzebny.

Nie bez wielkiego mozołu dobrali się jakoś do sa­mych wrót, które pominąwszy, w gęstszym niż na ulicy był ścisku, uwięźli. Rzeźnik już nawet rady dać sobie nie mógł. Szewc przyszedł mu w pomoc, odzywając si$ coraz głośniej, ośmielony powodzeniem. — Co do licha! rozstąpcież się! muszę przecię przejść!

Argument ten lepiej pomógł niż siła, i tłum uwie­rzywszy majstrowi, trochę się rozstąpił; znów więc w pocie czoła dwaj ciekawsi i niecierpliwsi posunęli się ku drzwiom niewielkim, roztwartym, wiodącym jak się zdawało do lichej izdebki, której jedno małe kra­ciaste okienko wychodziło w ulicę. Drzwi te otoczone były szczęśliwemi co najpierwsi przybiegłszy, to naj­lepsze widowiska miejsce zajęli.

Wspomagając się na przemiany, szewc z rzeźnikiem- zbliżyli się do progu, a tu bez wielkich ceregielów usu­nąwszy przytomnych, stanęli nareszcie u celu.

Izdebka, którą ujrzeli przed sobą, była ciemna i pusta; w początku ciężko nawet do mroku w niej pa­nującego przywykające oczy rozeznać nie mogły, co w niej tak ciekawość pobudzało. Aż nareszcie po chwili rzeźnik i szewc razem zobaczyli zbyt pospolitą nędzę, której widok nie wart był może tylu szturchańców i tylu wykrzykników.

W wilgotnej, sklepionej komórce, jedno tylko w bra­

mę mającej wyjście , jedno szczupłe więzieniowe kra­ciaste okienko w grubym murze głęboko wyciosane; na mokrej i czarnej podłodze, potrzęsionej słomą, leżał trup młodej jeszcze kobiety, która w okropnem cier­pieniu życie skończyć musiała. Wyprężone ręce, skrzy­wiona twarz przedśmiertną boleścią, słupem stojące oczy, których nie było komu zamknąć, opowiadały o tej straszliwej godzinie, w której duch ciało bezsilne opuścił. Znać było wielką walkę duszy, która musiała opierać się chorobie i śmierci, nim uleciała z tej nę­dzy na świat lepszy. Łatwo było odgadnąć, co tę ko­bietę trzymało przy życiu; bo tuż przy niej na posła­niu dwoje małych dziatek licho odzianych, bladych i wynędzniałych, płacząc i tarzając się, wołały do umar­łej : matko, matko! wstań! wstań mamuniu ! chleba, daj nam chleba!

To dwójko biednych sierót zdawało się być jednego wieku, i twarze chłopiąt, podobne jak dwie krople wo­dy . powiadały, że razem na świat przyjść musiały, Szarpali oni matkę budząc ją i płacząc, niekiedy po- glądali na tłum stojący we drzwiach ściśnięty, jakby ten ich przerażał; wzrok odwracali z trwogą od progu i wołali coraz bardziej przenikającym głosem: matu- niu! matuniu!

Przeczucie powiadało sierotom, że tłum ten był zwiastunem ostatniego i największego dla nich, a nie­pojętego im jeszcze nieszczęścia.

Izba, w której się to działo, okazywała najostatecz- niejszą nędzę ; nic w niej sprzętów, nic coby obiecywało chleb powszedni nawet na jutro. Słoma, na której le­żała nieszczęśliwa matka, była nawpół przegniła; ubra­nie umarłej w łachmanach; dzieci lepiej trochę odzia­ne, ale i ich sukienki ze szmat się składały pozszywa­nych tylko dla ogrzania. W kącie na ławie drewnianej walały się: miska czarna i próżna, garnek rozbity, dwie łyżki drewniane i nóż w prostej drewnianej opra­wie, jakiego po wsiach do krajania chleba używają. Na ścianach po ćwiekach wisiały podarte szmaty odzienia okryte kurzem, rzucone na ćwiek z rozpaczą, bo już

się nawet na okrycie nie przydały. U pieca dawno zgasłego walał się wygrzebywany popiół, w którym ani jednego nie było już węgla; łupiny kartofli zgryzione do szczętu okrywały podłogę — w dzbanie wody nie stało, — leżał wywrócony i suchy.

Blade twarze sierót niewiele się różniły od żółtego, strasznego umarłej oblicza; wychudłe ich rączęta, ¿bru­kane włosy, zaczerwienione od łez oczy, rozpowiadały

0              okropnej przeszłości. Sama jedna, bezsilna, z dwoj­giem dzieci, biedna matka umarła ze śmiercią walcząc bez kropli wody, bez kawałka chleba! Żadne z małych chłopiąt do klamki nawet dostać nie mogło, żeby drzwi otworzyć i o ratunek zawołać.

Jakaż to straszna, jak straszna śmierć tu być mu­siała ! Lecz wreszcie wśród jęku dzieci skonała uboga niewiasta, a jakii promyk nadziei zaświtał może u łoża śmierci; bo wypi*ężona jej ręka trzymała krzyżyk mo­siężny, wskazując że nie umarła bez nadziei w Bogu.

Szewc i rzeźnik w progu stanąwszy, popatrzywszy, przeczytali sercem poczciwem tę kartę wydartą z wiel­kiej, niezbadanej, tajemnic pełnej księgi życia ludzkie­go. Obu im łzy się zakręciły na widok małych sierót,

1              różne myśli poczęły zwijać się po głowie; żaden je­dnak z nich nie miał jeszcze odwagi uchwycić w łot myśl dobrą.

—              Co to za los czeka to biedactwo ? mówił sobie szewe, oparłszy się o drzwi.— Wezmą gdzie może do jakiego szpitalu? dziad jaki wyuczy włóczęgi, a strzeż Boże i wszystkiego złego!

—              Pójdzie to w świat, myślał rzeźuik, i będzie żyło, biedowało, męczyło się, póki może podobna tej śmierć oczów nie zapluszczy.

—              Tak to z nami!

Wtem szmer dał się słyszeć w ulicy, i pociśnieni od tłumu szewc i rzeźnik obejrzeli się ku wrotom.

Piękna kareta bombiasta usiłowała przebić tłum i minąć zbiegowisko, ale napróżno woźnica batem sma­gał, krzyczał, konie się spinały, lokaje rozpychali, nie było podobna przebrnąć to morze ludu ściśniętego.

Głowa pięknej kobiety ukazała się przez spuszczoną taflę powozu. Blond włosy pudrem śnieżnym okryte, w korónki, kwiaty, pióra i świecidełka ubrane, otaczały śliczną różową, białą, uśmiechniętą twarzyczkę z dwoj­giem oczów niebieskich. Kolce perłowe z brylantami, piękny naszyjnik podobny, suknia gołębiego koloru jed­wabna, strojna w różowe wstęgi, zdobiły piękną panią.

Spojrzała mdlejącemi oczkami na lud i szybko co­fając się w głąb karety, spytała lokaja •.

—              Larose, dowiedz-że mi się co to jest ? czemu nie jedzieiny?

—              Okropny ścisk JW. Pani! odparł Larose, zdejmu­jąc stosowany galonowany, jak suknia jego, kapelusz,

—              Cóż to jest ?

—              Me wiem, JW. Pani!

—              Kiedy stać musiemy, pójdź-źe mi się dowiedz!

Larose posłuszny podskoczył, ale zanadto zaufał

galonom swej liberji i potężnemu głosowi, którym sta­rał się lud rozpychać. Musiał wreszcie użyć tego środ­ka co rzeźnik, i nie łatwo za jego pomocą nawet do­stał się do drzwi izby, która otwarta jeszcze wzbudzała tłumów dziwowisko. Tu rozpytawszy się nieco, powrócił «o najrychlej do pani siedzącej w karecie i z nieukon- tentowaniem widocznem zagryzającej usta.

—              Cóż tam? spytała.

—              To JW. Pani głupstwo — rzekł Larose pogardli­wie machając ręką; jakaś uboga kobieta umarła w tej kamienicy i dwoje chłopiąt bliźniąt zostawiła. Zwy­czajnie hałastra się gawroni. — Ruszaj panie Tomaszu!

Ale łatwiej to było powiedzieć niż zrobić. Pan To­masz z miejsca ruszyć nie mógł, jak wprzódy. Pani posłuchała lokaja, podumała, poruszyła głową i zawo­łała: A cóż?

—              Nie można przejechać.

—              No, to zawrócić !

—              Ba! gdyby można zawrócić, dawnobym to zrobił, rzekł stangret z mrukiem.

—              Ale cóż z tego będzie? niecierpliwiąc się wołała pani Larose! rozpędźcie tych ludzi!

Larose z towarzyszem rzucili się w tłum, ale na- próźno; każdy się wprawdzie tulił i ustąpić praguął , ale aie było sposobu tyle miejsca zrobić, ile go powóz potrzebował; bo gdy z jedaej strony lokaje trochę roze- pchuęli ciekawych, z drugiej tłum się aaciskał. Kilka miuut ubiegły wśród uiecierpliwych zżymaó. paai, któ­ra miała już podaieść taflę , żeby wilgotae powietrze aie rozpuściło jej pracowicie ułożoaych pukli, gdy no­wa postać zjawiła się u karety, wprost pięknej niecier­pliwej. Był to siwy starzec Kapucyn, który tylko co wyszedł z izby, gdzie leżało ciało umarłej i płakały sieroty. Zbliżył się on pod powóz i pozdrowił piękną panią pobożnem:

—              Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus!

—              A to wy, Ojcze Serafinie? zawołała kobieta. — A! zmiłujcie się, czy nie potraficie maie wyrwać z tej aiewoli ? — A! tak mi pilao! tak pilao!

Starzec popatrzał aa aią zbladtemi oczyma, w któ­rych się łza kręciła, i odparł pocichu:

—              Powinnabyś pani podziękować Bogu, który cię tu sprowadził.

—              Za co ? mój Ojcze!

—              Masz sposobność zrobić dobry uczynek, który ci Bóg na wielkim i strasznym sądzie policzy.

—              A! dam chętnie jałmużnę! odparła piękna pani, szukając woreczka, w którym jasne brzękało złoto-, dam chętnie cokolwiek na te sieroty, ale mi pomóżcie wy­rwać się z tego tłumu. Co za powietrze!

—              Cóż tu pomoże twoja jałmużna ? rzekł smutnie Kapucyn. Tu dwoje biednych sierót leży aa zgniłej słomie, a nikt w Imię Chrystusa - dziecięcia nie poda im zbawczej ręki.

—              Ale cóż ja poradzić mogę aa to, Ojcze Serafiaia kochany ?

—              Możesz wziąć sieroty! rzekł Kapucyn.

—              Jak to?              -

—              Jak? wziąć i wychować sieroty, powtórzył Ojciee Serafin. Piękna pani słuchała i zdawało się, źe rozu­mieć nie mogła.

—              A jeśli nie oboje, to jedno przynajmniej.

Na twarzy kobiety zarysowało się skłopotanie; od­mówić nie chciała, posłuchać nie mogła.

—              Opatrzę sieroty, rzekła ciszej.

Kapucyn 'zamilkł i westchnął.

—              Chcecie, zawołał po chwili żeby wam Bóg po­magał; a gdy do was w postaci nędzarza, sieroty, Bóg zapnka, wy go zbywacie — złotem. Ej! pamiętajcie, pamiętajcie, źe Bóg za wasze modlitwy może także zło­tem tylko zapłacić. Da wam bogactwo, ale odmówi szczęścia i spokoju duszy. To mówiąc chciał odejść, gdy piękna pani jakby nagle myśl lepsza przeszła jej przez utrefioną główkę, odwróciła się ku niemu wy­chylając :

—              Ojcze Serafinie, zawołała —Ojcze Serafinie! Ka­pucyn spojrzał na nią i wstrzymał się.

—              Przyszlijcie do mnie jedno z tych dzieci — zajmę się jego wychowaniem i losem.

—.A Bóg ci dobry uczynek w trójnasób zapłaci! odpowiedział starzec z uczuciem, i szybko posunął się ku drzwiom kamienicy.

W tej chwili jakimś trafem osobliwszym, jak gdy­by tłum czekał tylko na to, by się rozstąpić i zrobić miejsce powozowi, lokaje ujrzeli przerzedzający się ścisk, i konie same zwolna postępować zaczęły ulicą. Piękna pani podniósłszy tafię, pojechała dalej ; Ojciec Serafin wszedł do ciemnej izby. Skupieni u drzwi zro­bili mu miejsce z uszanowaniem. Tu już poczciwy sta­rzec dwojga dzieci przed chwilą płaczących nie znalazł.

—              Gdzie są dzieci? zapytał.

—              Ot 'tu! ot tu! zawołały kilka głosów. - Jedno wziął rzeźnik Bartłomiej, drugie majster Maciej.

—              Czekajcie! czekajcie! wstrzymał ich siwy Kapu­cyn. Co myślicie robić z temi dziećmi?

■— A co, rzekł naprzód szewc, całując w rękaw księ­dza, i tuląc dziecię, które miał na ręku—ja nie mam dzieci, Ojcze Serafinie; godzi mi się wziąć sierotę, bo to obraz Syna Bożego; — będę chował jak swoje.

—              A Bóg ci zapłaci! rzekł Kapucyn.

—              To już dość że dziecko będę miał, odparł szewc, drugie pan Bartłomiej bierze do siebie, choć to ma swoich kilkoro; ale jakże to biedactwo tak porzucić — toć to zginie maruie.

—              Panie Bartłomieju! odezwał się Ojciec Serafin, a gdyby to dziecię, któreście wzięli, znalazło bogatszego i wolniejszego niż wy opiekuna?

—              Gdzie? spytał oglądając się rzeźnik.

—              Ja mu go wyszukać mogę.

—              Albożtoumnie z moje mi dziećmi będzie mu źle?

—              Uchowaj Boże ! ale wam może być przyciężko,, macie swoich kilkoro.

—              E! gdzie się pożywi troje, pożywi się i czworo.

—              Ale mu losu nie dacie?

—              A któż mu go da?

—              Widzieliście ten powóz, który tędy tylko co prze­jechał. — Pani go bierze na wychowanie.

...