16
I. Pedagogika resocjalizacyjna w systemie nauk pedagogicznych i społecznych.
Pedagogika resocjalizacyjna zajmuje się jednostkami społecznie niedostosowanymi, jednostkami odbiegającymi swoim zachowaniem od pewnych norm społecznych, prawnych, moralnych, obyczajowych.
Pedagogika resocjalizacyjna jako nauka ma charakter interdyscyplinarny, tzn. współistnieje z innymi naukami (filozofia, aksjologia, etyka, psychologia, socjologia, prawo, ekonomia, psychopatologia, medycyna). Powiązania te polegają na tym, że pedagogika resocjalizacyjna nie ma swojej jednolitej teorii resocjalizacji, lecz korzysta z dorobku innych nauk, z ich teorii. Jest nauką teoretyczną i praktyczną. Opisuje i wyjaśnia rzeczywistość wychowawczą związaną z funkcjonowaniem jednostek, grup, społecznie niedostosowanych. Jest również nauką praktyczną, ponieważ znając podłoże zjawisk niedostosowania, można sobie z nimi radzić.
Prakseologia – dział filozofii, nauka o sprawnym działaniu, tzn. każde działanie wychowawcze musi być skuteczne, musi mieć swój cel, działanie musi być zaplanowane aby było skuteczne, celem jest zmiana rzeczywistości. Chcemy te jednostki naprawiać, zmieniać, przywrócić społeczeństwu, czyli chcemy je resocjalizować.
Pedagogika resocjalizacyjna ma swoje problemy, metody, twierdzenia. Zasadniczy cel pedagogiki resocjalizacyjnej to przywrócenie jednostki niedostosowanej społeczeństwu, ale nie może się to odbywać bez pokazania ideału wzorca. Cele muszą być realne, możliwe do osiągnięcia, ideał musi być obecny, może odwoływać się do różnych wartości, które należy dopasować do określonego wzorca.
Metody badań w pedagogice resocjalizacyjnej: obserwacja, rozmowa, wywiad, socjometria, ankieta, analiza dokumentów, metoda monograficzna, metoda historyczno-porównawcza.
- wywiad i rozmowa (wywiad kuratorski, w którym diagnozuje się osobowość oraz działalność wychowawczą)
- socjometria – metoda ogólnopedagogiczna – służy do zaprojektowania planu działalności wychowawcy. Bada stosunki (nieformalne) w grupie,
- ankieta – ma wąskie zastosowanie w pedagogice resocjalizacyjnej, jest to forma bezosobowa. Może być stosowana, kiedy chcemy się dowiedzieć czegoś bardzo intymnego,
- metoda monograficzna czy historyczno-wychowawcza – opisuje placówkę od momentu powstania (monograficzna) i pod kątem statutu, na płaszczyźnie przedmiotowej (histor.-wych.),
- eksperyment – może być zastosowany z dużą ostrożnością na gruncie resocjalizacji (może zaszkodzić), występuje olbrzymia rola czynników zakłócających (zmiana grupy, zmiana wychowawcy itp.),
Podstawowe działy pedagogiki resocjalizacyjnej
1. Teleologia wychowania resocjalizującego – koncentruje się na warstwie celów jakie osiągamy.
2. Teoria wychowania resocjalizującego – nie istnieje jednolita definicja wychowania resocjalizującego, wiadomo w jaki sposób osiągnąć cele. Wyjaśnia prawidłowości funkcjonowania człowieka w oparciu o różne teorie.
3. Metodyka resocjalizacji – określa środki, jakimi można osiągać cele.
NORMA I PATOLOGIA W ZACHOWANIU LUDZI (WG. L. PYTKI)
Kryteria zachowań ludzkich.
1. Biologiczne (ekologiczne) – dążenie jednostki do zachowania gatunku, do przetrwania. Ktoś, kto zachowuje się w sposób autodestrukcyjny (samobójstwo, samookaleczanie się) – jest to zachowanie patologiczne, odbiegające od normy;
2. Medyczno-psychiatryczne – normą jest stan doskonałego zdrowia fizycznego i psychicznego, poza tym zdrowa struktura osobowości i niezaburzone funkcje;
3. Psychologiczne – norma są optymalne (najlepsze) sposoby redukcji napięć wewnętrznych, utrzymanie homeostazy (równowagi) psychicznej. Jest to subiektywne poczucie zadowolenia, szczęścia, przystosowania;
4. Interakcyjne – związane z kontaktami interpersonalnymi – normą jest adekwatne reagowanie na bodźce pochodzące z otoczenia społecznego i fizycznego, umiejętność przeciwstawiania się presji niekorzystnych zjawisk, i sytuacji społecznych;
5. Społeczne – najbardziej zbliżone do kryterium statystycznego, do tego co jest najbardziej powszechne i przeciętne. Chodzi tu o zgodność postępowania i motywacji z powszechnie akceptowanymi i obowiązującymi normami, zasadami i wzorami;
6. Pedagogiczne – normą jest dążenie jednostki do autonomii, do samorozwoju, samowychowania (samorealizacji).
Wszystko to co jest normalne jest przystosowaniem społecznym, a wszystko to co jest patologiczne jest niedostosowaniem społecznym.
PROJEKTOWANIE RESOCJALIZACJI
Na projektowanie resocjalizacji składają się trzy etapy takiego projektowania:
1. Ustalanie celów wychowania resocjalizującego;
2. Ustalanie wyjściowego stanu osobowości wychowanka (diagnoza);
3. Ustalanie wyjściowej sytuacji wychowawczej (kontekst środowiskowy, warunki odbywania się resocjalizacji).
Ad.1. Cele – najważniejszym celem jest trwałe przekształcenie osobowości wychowanka. Odbywa się poprzez postawy i zachowania tzn. najpierw próbuję się wpłynąć na zachowanie wychowanka, później odwołuje się do postaw, które są względnie trwałe, a na końcu ingeruje się w osobowość wychowanka. Zanim przejdzie się do celów najważniejszych, należy określić cele etapowe (pośredniczące). Cele powinny być realne, możliwe do osiągnięcia. Należy budować sobie hierarchię ważności celów. Można się tu odwołać do zaspokojenia potrzeb. Najpierw należy zrealizować cele związane z zaspokojeniem potrzeb niższych, później związane z potrzebami wyższego rzędu.
Wyróżniamy:
Cele ostateczne i cele (etapowe) pośredniczące
Określane jako wartości autoteliczne określane jako wartości heteroteliczne
Ad.2. Diagnoza osobowości – Należy wziąć pod uwagę:
1. Kategorie zachowań społecznie nieakceptowanych (ich manifestację, nasilenie trwałość);
2. Poziom intelektualny, poziom wiedzy ogólnej;
3. Całokształt postaw, struktura i determinanty postaw, typ (rodzaj) wykolejenia;
4. Zmienne temperamentalne – kwestia introwertyzmu i ekstrawertyzmu;
5. Typ przywódczy, czy wykonawczy;
6. Neurotyk czy psychopata’
7. Warianty postępowania w różnych sytuacjach (należy takowy opracować);
8. Płeć – kobieta, czy mężczyzna.
9. Okres rozwojowy (młodszy wiek szkolny – 7-11, wiek dorastania 11-15, wiek wczesnej młodości – do 18 roku życia, młodość – 18-25)
Diagnoza powinna również (oprócz elementów negatywnych) obejmować cechy pozytywne – to co jest dobre w człowieku; jego zalety, dobre strony. Są to zainteresowania, zdolności, na których można się oprzeć projektując plan resocjalizacji.
Ad.3. Sytuacja wyjściowa (diagnoza środowiska wychowawczego) – warunki realizacji programu wychowania resocjalizującego. Trzeba zmienić nie tylko cechy osobowości, ale również środowisko, w którym przebywa wychowanek. Trzeba spenetrować wszystkie grupy społeczne w których przebywa. Należy wykorzystać zasoby rodziny i tylko sterować resocjalizacją. Wychowawca jest niejako „układem sterującym”.
1. Rodzina
- funkcjonalna – zgodna z normami społecznymi
- dysfunkcjonalna (patologiczna, niewydolna wychowawczo),
- pełna – niepełna,
- uboga – zasobna (materialnie czy duchowo),
2. Grupy rówieśnicze – grupy sąsiedzkie, koleżeńskie, szkolne, tworzone w celu realizacji określonych celów (np. sport, koła zainteresowań) Ważne jest jaka siła wpływu grupy na osobę i to czy jest ona w grupie przywódcą czy tylko jej członkiem.
3. Placówki wychowawczo opiekuńcze – dom dziecka, poprawczak. Ważne jest określenie klimatu społecznego instytucji, relacje między personelem a wychowankami, tzw. „drugie życie” placówki.
Chcąc zmienić środowisko wychowanka, należy podzielić zmienne określające to środowisko na:
- zmienne manipulowalne,
- zmienne niemanipulowalne.
Ustalając cele i dokonując diagnozy należy korzystać z własnego doświadczenia życiowego i (później) z wiedzy teoretycznej.
HISTORIA INSTYTUCJI I KONCEPCJI RESOCJALIZCYJNYCH
W XVI w. w Holandii zaczęły się początki resocjalizacji.
Do XVI wieku w zasadzie jedyną karą była śmierć. Kara śmierci dotykała wszystkich za drobne przestępstwa, ale także za poważne czyny. Śmierć była karą nadużywaną bez orzekania winy, nie było obrońcy. Egzekucje były różne np. wbijanie na pal, krzyżowanie, zakopanie żywcem. Śmierć była poprzedzana torturami, cierpieniem ludzi. Obowiązywało prawo Hammurabiego czyli oko za oko. Egzekucje były publiczne.
W XVI wieku dokonała się ewolucja pojęcia kary, powstał nurt humanistyczny, rozwijał się handel i przemysł. Chłopów rugowano z ich gospodarstw, część z nich wybierała drogę przestępstwa. W obronie własnych interesów przedsiębiorcy wymyślili powstanie instytucji izolacyjnych, które miały odstraszać. Instytucje te miały zabezpieczać oraz wychowywać. O wychowaniu dużo się mówiło, instytucje były lokalizowane blisko budynków kleru. Kraje, które dominowały w tym nurcie to: Anglia, Holandia, Belgia. Powstały tam pierwsze instytucje resocjalizacyjne. Nazywano je domami poprawy lub domami pracy przymusowej. Były to instytucje skupiające zarówno przestępców, jak i żebraków, włóczęgów, prostytutki, dzieci, starców
Pierwszy dom pracy (work house) powstał w Londynie w 1553 r., z inicjatywy króla Edwarda VI. Stosowano w nim przymus pracy jak i kary cielesne. W tym samym czasie powstawały domy w Holandii – w 1589 dla przestępców młodocianych, włóczęgów i żebraków. W 1595 rozbudowano go z przeznaczeniem osobnych budynków dla kobiet i mężczyzn. Nazywano te domy jako „Zakłady dla krnąbrnych chłopców”. Podstawowym środkiem resocjalizującym była praca. Kładziono nacisk na zdobycie fachu np. w zakładach włókienniczych. Za pracę wypłacano wynagrodzenie w systemie tygodniowym. Część tych pieniędzy była przeznaczana na tzw. „fundusz wyjściowy”, to znaczy były one przeznaczane dla więźnia po odbyciu przez niego kary. Zwracano uwagę na brak wykształcenia wśród więźniów. Uczono więc podstaw języka (czytania, pisania), rachunków, religii. Naukę prowadzili głównie duchowni. Powstała w tym czasie pierwsza broszura propagandowa, którą można traktować jako pierwszą literaturę resocjalizacyjną.
„Przysłowia Salomona i inne części Starego i Nowego Testamentu odbite dla korzyści Zakładu Poprawczego w Amsterdamie” – 1599 r. Zwrócono uwagę na wspólne przebywanie w tym samym pomieszczeniu przestępców bardziej zdemoralizowanych z młodocianymi, i w 1603 r. wybudowano nowy budynek dla młodych chłopców. W nocy byli oni izolowani, w dzień wszyscy pracowali razem. Były to początki systemu celkowego.
Zakłady amsterdamskie były znane w całej Europie, były odwiedzane i wizytowane przez osoby związane z prawodawstwem. W 1612 r. wydano kolejną pozycję propagandową pt. „Cuda św. Drwala” (w 3 językach – holenderskim, francuskim i niemieckim). Opisywała ona 19 przypadków uzdrowienia z lenistwa, próżniactwa i innych zbrodniczych czynności. Wypłynął problem możliwości poprawy przestępców.
Za przykładem zakładów w Anglii i Holandii powstały takie w Niemczech i również w Polsce (w Gdańsku). W 1629 roku otwarto w Gdańsku I-szy dom poprawczy typu amsterdamskiego. Sieć placówek tego typu powstała we Włoszech – ze względu m.in. na to, że były one w rękach duchowieństwa (Tollozano, Bonavista, Bonacosta). Zwrócili oni uwagę na to, iż młodocianych przestępców można zmienić na lepsze. Duchowny z Florencji – Franci – w 1667 r. stworzył przytułek „Pobożny dom schronienia”. Wprowadził w nim odosobnienie dla młodocianych. Duchowny francuski – Mabillon – w oparciu o wizyty w „Domu” Franciego napisał dzieło „Uwagi o więzieniach opartych na przepisach religijnych”. W dziele tym podkreślił znaczenie odosobnienia, które jest zbawienne, sprzyja przemyśleniom, kontemplacji, żalowi za przestępstwo, grzech. Kara miała być pokutą.
Pod kierownictwem papieża Klemensa XI powstał w Rzymie w 1704 r. tzw. „Przytułek Św. Michała” – dla 200 młodocianych przestępców, oraz równocześnie jako przytułek dla 500 starców obojga płci. Młodociani byli rozdzielani na noc do osobnych cel, w dzień pracowali (nie wolno było rozmawiać w czasie pracy). Ubrania i wyżywienie były skromne. Za przewinienia karano „chlebem i wodą” Każdego więźnia uczono jakiegoś rzemiosła, aby mógł się utrzymać z pracy.
Papież Klemens XII otworzył podobny zakład dla kobiet w 1735 r. Podobne placówki powstały w Wenecji, Turynie, Mediolanie.
Pierwszym więzieniem zorganizowanym w systemie celkowym był założony w 1775 r. Zakład penitencjarny w Gandawie (Belgia). Rozpropagował ten system Anglik – Howard. Swoje wnioski z wizyt w więzieniach opisał w dziel pt. „Stan więzień” lub „O stanie więzień”. Zwrócił on uwagę na to iż:
- osoby upośledzone (więźniowie) powinni być traktowani inaczej i izolowani od innych więźniów,
- nie powinny być stosowane kary, które odbierają skazanym nadzieję na powrót do życia w społeczeństwie,
- w więzieniach powinno być prowadzone kształcenie umysłowe i wychowanie religijne,
- powinna być wykonywana praca społecznie użyteczna,
- należy stosować odosobnienie skazanych,
- więźniów pracowitych, i wykazujących poprawę należy zwalniać przed terminem.
Kolejnym zakładem wdrażającym system Howarda był zakład w Anglii (Gloucester) w 1791 r. Anglik – Bentham – zaproponował zmianę architektury więzień – miały one mieć kształt rotundy – cele na obrzeżach, a pomieszczenia obsługi w środku. W Anglii system ten (rotunda) nie przyjął się, natomiast budowało się tak i buduje nadal w USA.
W Pennsylwanii, jako jednym z pierwszym ze stanów zaczęto odchodzić od kar cielesnych. Działacz społeczyny – Penn, ogłosił w 17.... tzw. „Kartę Penna. Była tam co prawda stosowana kara śmierci, (za zabójstwo), ale również w szerokim zakresie:
- kara pozbawienia wolności,
- kara chłosty (którą można było negocjować – zamiana na ciężką pracę),
- propagował naukę zawodu w więzieniu, wyrównywanie braków wykształcenia,
- wprowadził instytucję kaucji,
- więźniowie umieszczeni omyłkowo mogli zażądać odszkodowania,
- więzienia miły być wolne od opłat (darmowe żywienie i nocleg),
- dobra przestępców mogły być skonfiskowane i oddane poszkodowanemu na poczet rekompensaty,
- likwidacja miejsc publicznych tortur, budowanie domy pracy przymusowej.
Postulaty Penna nie zostały w pełni zrealizowane (zmarł w 1818 r.) i jego śmierć położyła kres reformom. Do reformy więziennictwa wrócono za czasów Franklina:
- roboty publiczne – praca na cele społecznie użyteczne,
- ujednolicono ubiór więźniów (drelich w kolorze szaroniebieskim).
Jedną z odmian systemu celkowego to system pensylwański lub filadelfijski, drugą z odmian jest system auburnski (od nazwy AUBURN). Te dwie odmiany rozwinęły się pod wpływem czynników:
- ograniczenia kary śmierci (postulaty Penna), rewizja pojęcia kary,
- doktryny religijnej.
System filadelfijski:
- 1 cela – jeden więzień,
- toaleta
- własny spacernik,
- brak kontaktów z rodziną, innymi więźniami i światem zewnętrznym,
- całkowita izolacja.
System ten został zlikwidowany po 100 latach, z uwagi na występujące choroby psychiczne więźniów spowodowane izolacją.
Więzienie w Cherry Hill – było zorganizowane w systemie filadelfijskim. Więźniów separowano na dzień i na noc. Cele były duże i przestrzenne, posiadały kanalizację, wodę, oświetlenie (duże okno), można było w celach wykonywać pracę. Więzień nie kontaktował się z innymi, w celi jadł, spał, spowiadał się. Mógł ją opuścić jedynie w razie ciężkiej choroby. Więzienie to pozbawione było wspólnych pomieszczeń. W późniejszym okresie zaczęto dobudowywać takie pomieszczenia, gdyż życie bez kontaktu z innymi ludźmi skutkowało chorobami psychicznymi, samobójstwami.
System auburnski (od ok. 1823 r.):
- pomieszczenia do wspólnego spożywania posiłków,
- kaplica,
- świetlica.
System ten zakładał na początku osamotnienie więźnia, potem dobudowano jednak wspólne pomieszczenia. Separacja była stosowana nocą, w ciągu dnia więźniowie kontaktowali się ze sobą, jednak w czasie pracy obowiązywał zakaz porozumiewania się. W związku z tym powstał kod, którym porozumiewali się więźniowie poprzez grypsy, przewody wentylacyjne. Przyłapanie na rozmowie było wewnętrznie karane.
Więziennictwo amerykańskie wprowadziło do myśli penitencjarnej ideę nowoczesnego więzienia jako zakładu karnego dla przestępców. Wypracowało perfekcyjnie system celkowy, ponadto wyeksponowało wychowawcze cele więzienia, ponieważ z jednej strony była to praca, a z drugiej rozmyślania nad własnym postępowaniem. Więzienia amerykańskie różniły się od europejskich m.in. tym, iż były przeznaczone tylko dla przestępców, podczas gdy w Europie zamykano w nich również żebraków.
W 1846 r. odbył się międzynarodowy kongres penitencjarny we Frankfurcie (1 sesja) i w 1847 r. w Brukseli, na którym oceniono system amerykański bardzo pozytywnie. Tylko 1 uczestnik sprzeciwił się tym zachwytom (Lucas), gdyż stwierdził, że każdy system penitencjarny powinien dążyć do maksymalnego uspołeczniania więźniów, a sami więźniowie powinni być klasyfikowani i segregowani. Stwierdził, że powinno się różnicować warunki odbywania kary (nagradzać dobre sprawowanie). Lucas był prekursorem progresywizmu (stopniowego łagodzenia rygorów w zależności od postępów w resocjalizacji). Ponadto system ten zakładał występowanie faz. Kontynuatorem myśli Lucasa był Crofton. Opracował on szczegółową koncepcję wykonywania kary pozbawienia wolności w systemie progresywnym.
Koncepcja Croftona przewidywała 3 fazy:
I. Pierwsza faza (początkowa) dzieliła się na 2 okresy:
...
longin1983