Hans-Georg Gadamer - Semantyka i Hermeneutyka.pdf - Filozofia - mania1989

Tekst według: H-G. Gadamer, Rozum, słowo, dzieje. Szkice wybrane , wyb. K. Michalski, przeł. K. Michalski,

M. Łukasiewicz, Warszawa 2000, s. 119-131. Semantik und Hermeneutik , pierwodruk w: Kleine Schriften , III.

Hans-Georg Gadamer

SEMANTYKA I HERMENEUTYKA

Wśród dzisiejszych filozoficznych prądów badawczych szczególnej aktualności

nabrały semantyka i hermeneutyka. Nie jest to przypadek. Obie wychodzą od językowej

postaci, w jakiej wyraża się nasze myślenie. Nie omijają już pierwotnej formy, w jakiej dane

nam jest wszelkie doświadczenie duchowe. Ich punkt widzenia jest naprawdę uniwersalny –

w tej mierze, w jakiej obie mają do czynienia z elementem językowym. Która bowiem z

językowych danych nie jest znakiem i która nie jest włączona w proces porozumienia?

Semantyka opisuje pole językowych danych jakby z zewnątrz, poddając je

zewnętrznej obserwacji; rezultatem takiego ujęcia jest klasyfikacja sposobów postępowania

ze znakami. Zawdzięczamy ją amerykańskiemu badaczowi Charlesowi Morrisowi.

Hermeneutyka natomiast zajmuje się wewnętrznym aspektem użycia tego świata znaków,

lepiej: wewnętrznym procesem mówienia, który widziany z zewnątrz jest jakby

„wzięciem-w-użycie” jakiegoś świata znaków. Tematem hermeneutyki – podobnie jak

semantyki – jest całość językowego dostępu do świata. Obie poszukują tej całości w wielości

języków, którymi mówimy.

Zasługą analizy semantycznej jest, jak mi się zdaje, uświadomienie całościowej

struktury języka, a w konsekwencji zdemaskowanie fałszywych ideałów: ideału

jednoznaczności znaków czy symboli i ideału logicznej formalizacji wyrażenia językowego.

Wysoka wartość semantycznej analizy strukturalnej polega – bynajmniej nie na ostatku – na

rozwianiu wytwarzanego przez izolowany znak słowny pozoru identyczności. Robi się to w

różny sposób: a to uświadamiając synonimy danego słowa, a to – co jeszcze o wiele

ważniejsze – dowodząc, że pojedyncze wyrażenie słowne jest w ogóle nieprzekładalne i

niewymienialne. Ten drugi rezultat uważam za ważniejszy, ponieważ wskazuje on na coś, co

kryje się za wszelką synonimicznością. Wielość sposobów wyrażania tej samej rzeczy czy

wielość słów na tę samą rzecz da się rozróżnić, podzielić i zróżnicować ze względu na proste

oznaczenie i nazwanie czegoś. Im mniej izolowany jest jednak przy tym pojedynczy znak

słowny, tym bardziej indywidualizuje się znaczenie wyrażenia. Pojęcie synonimiczności

rozmywa się przy tym coraz bardziej. Przypadkiem krańcowym jest ideał semantyczny

uznający tylko jedno wyrażenie za wyrażenie poprawne, za trafne słowo w jakimś

określonym kontekście. Najbardziej zbliża się do tego ideału literatura piękna; tu zaś

indywidualizacja potęguje się od epiki, poprzez dramat, do liryki, do poetyckiego tworu,

jakim jest wiersz. Świadczy o tym daleko idąca nieprzekładalność wiersza lirycznego.

Spróbujmy pokazać rezultaty ujęcia semantycznego na przykładzie pewnego

konkretnego wiersza. Jest taki wiersz Immermanna, gdzie mówi się: Die Zähre rinnt („łza

płynie"). Słysząc po raz pierwszy to wyszukane użycie słowa Zähre zamiast Träne (łza),

zdziwimy się być może, napotykając archaizm na miejscu zwykłego słowa. A jednak gdy

weźmiemy pod uwagę kontekst poetycki, to - o ile chodzi o prawdziwy wiersz tak jak w tym

przypadku - uznamy wybór poety. Zobaczymy, że z pomocą słowa Zähre wydobywa się tu

inny sens płaczu, lekko odbiegający od powszedniego. Można wątpić, czy jest to

rzeczywiście różnica sensu. Czy różnica ta nie istnieje tylko z estetycznego punktu widzenia,

to znaczy, czy nie jest to tylko różnica wartości emocjonalnej czy eufonicznej? Zapewne,

Zähre brzmi inaczej niż Träne. Ale czy z punktu widzenia sensu jedno nie da się podstawić

zamiast drugiego?

Trzeba przemyśleć ten zarzut w całej jego ostrości. Rzeczywiście bowiem trudno

znaleźć lepszą definicję sensu czy znaczenia, czy meaning jakiegoś wyrażenia niż jego

podstawialność. Jeśli jakieś wyrażenie wchodzi na miejsce innego, nie zmieniając przy tym

sensu całości, to ma ono identyczny sens z tym, które zastąpiło. Można jednak wątpić, czy

taka teoria podstawialności rzeczywiście dotyczy sensu mowy (Redę), właściwej jedności

fenomenu językowego. Nikt przecież nie zaprzeczy, że chodzi przede wszystkim o jedność

mowy, a nie o dające się zastąpić pojedyncze wyrażenie jako takie. W możliwościach analizy

semantycznej leży właśnie przezwyciężenie izolującej słowa teorii znaczenia. Z tego

szerszego punktu widzenia trzeba ograniczyć ważność teorii podstawiania, teorii, która ma

definiować znaczenie słów. Struktura tworu językowego nie da się opisać po prostu ze

względu na korespondencję i wymienialność pojedynczych wyrażeń. Zapewne, istnieją

zwroty ekwiwalentne, ale stosunki ekwiwalencji nie są dane raz na zawsze; pojawiają się,

znikają i także w tej zmianie semantycznej z dziesięciolecia na dziesięciolecie odzwierciedla

się duch epoki. Spójrzmy choćby na wrastanie angielskich wyrażeń w nasze dzisiejsze życie

społeczne. Analiza semantyczna może więc odczytać jakby różnice między epokami i bieg

dziejów – w szczególności potrafi uchwycić wchodzenie jakiejś całości strukturalnej w nową

strukturę całościową. Precyzyjny opis semantyczny ujawnia niekoherencję powstającą przy

recepcji jakiegoś zakresu słowa w nowych kontekstach – niezgodność tego rodzaju oznacza

zaś często, że mamy do czynienia z rzeczywiście nowym poznaniem.

Dotyczy to również – i to szczególnie – logiki metafory. Metafora zachowuje

charakter przenośni, to znaczy odsyła do pierwotnego zakresu sensu, z którego jest

zaczerpnięta i z którego została przeniesiona w jakiś nowy zakres zastosowania, dopóty sam

ten związek jest jeszcze świadomy. Dopiero gdy słowo zakorzeni się jakby w swym

metaforycznym użyciu oraz straci charakter recepcji i przenośni, jego znaczenie w nowym

kontekście staje się „właściwym” znaczeniem. Z pewnością więc to tylko szkolna konwencja

gramatyczna każe nam uznać, że właściwe znaczenie niektórych używanych przez nas

wyrażeń, takich choćby jak słowo „rozkwit”, ogranicza się do świata roślinnego, użyte zaś

wobec istot żywych czy nawet wobec wyższych form życia, takich jak społeczeństwo czy

kultura, słowo to nie ma znaczenia właściwego, lecz przenośne. Ułożenie słownika i reguł

jego stosowania daje tylko zarys struktury języka, która tworzy się w rezultacie ciągłego

wrastania wyrażeń w nowe zakresy stosowalności.

W tym miejscu natrafiamy jednak na pewne ograniczenie semantyki. Zapewne, z

perspektywy idei całościowej analizy podstawowej semantycznej struktury języka wszystkie

języki można traktować jako formy przejawiania się języka w ogóle. Natrafiamy jednak przy

tym na napięcie między obecną nieustannie w mówieniu tendencją indywidualizacyjną i

tendencją do konwencjonalizacji, która również kryje się we wszelkiej mowie. Zycie języka

polega przecież właśnie na tym, że nigdy nie można zbytnio oddalić się od konwencji

językowej. Kto mówi językiem prywatnym, językiem, którego nie rozumie nikt inny, nie

mówi w ogóle. Z drugiej strony jednak ten, kto mówi językiem całkowicie

skonwencjonalizowanym w doborze słów, w syntaksie, w stylu, traci moc bezpośredniości i

ewokacji, którą może osiągnąć jedynie przez indywidualizację językowego zasobu słów i

językowych środków wyrazu.

Dobrym przykładem tego procesu jest napięcie istniejące od dawna między

terminologią i żywym językiem. Nie tylko badacz, lecz przede wszystkim właśnie oddany

kulturze laik wie, że wyrażenia fachowe są jakby nieporęczne. Posiadają coś w rodzaju

specyficznego kształtu, który nie daje się włączyć w autentyczne życie języka. A jednak

komunikatywna siła niejasnego w różnorakim sensie mówienia wzbogaca zwężoną przez

jednoznaczność informatywność tych jednoznacznie zdefiniowanych wyrażeń fachowych,

które żywa komunikacja wprowadza w żywy język. Nauka może się oczywiście bronić

przeciw takiemu zamąceniu swych własnych pojęć, ale „czystość" metodyczna da się

osiągnąć tylko w ograniczonym zakresie - poprzedza ją całościowa perspektywa, zawarta w

językowym związku ze światem. Weźmy choćby pod uwagę pojęcie siły w fizyce i odcienie

znaczeniowe kryjące się w żywym słowie „siła" — te, dzięki którym poznanie naukowe ma

w ogóle jakieś znaczenie dla laika. Parokrotnie już udało mi się dowieść, że Oetinger i

Herder właśnie w ten sposób wprowadzili odkrycie Newtona w świadomość ogółu: pojęcie

siły było wówczas rozumiane z perspektywy żywego doświadczenia siły. Abstrakcyjne

pojęcie „siły" wrosło jednak przez to w język niemiecki i uległo tak daleko idącej

indywidualizacji, że stało się nieprzetłumaczalne. Kto bowiem odda słowa Goethego: Im

Aufang war die Kraft w jakimś innym języku, nie podzielając jego wahania: Schon warnt

mich was, dass ich dabei nicht bleibe?

Gdy zwrócimy uwagę na zawartą w żywym języku tendencję do indywidualizacji,

zauważymy, że tendencja ta rzeczywiście dochodzi do perfekcji w utworze literackim.

Stwierdzenie to stawia jednak pod znakiem zapytania teorię podstawienia: czy teoria ta w

istocie dobrze ujmuje pojęcie sensu wyrażenia językowego? Nieprzetłumaczalność, w

skrajnym przypadku właściwa liryce – tak, że wiersz w ogóle nie może być już przełożony z

jednego języka na drugi bez straty całej poetyckiej siły słowa - niweczy naturalnie ideę

substytucji, zastępowania jednego wyrażenia przez inne. Jest to, jak się zdaje, stwierdzenie o

ogólnym znaczeniu, obowiązujące także poza tym szczególnym zjawiskiem, jakim jest

wysoce zindywidualizowany język literatury. Podstawialność, moim zdaniem, przeczy

momentowi indywidualizacji w procesie językowym. Także wówczas, gdy mówiąc,

zastępujemy jedno wyrażenie drugim czy stawiamy jedno obok drugiego, w bogactwie

retoryki czy korygując własne słowa w poszukiwaniu lepszego wyrażenia, zawarte w mowie

domniemanie sensu konstytuuje się w potoku zmieniających się kolejno wyrażeń, a nie przez

oderwanie od jego płynnej jednorazowości. Tymczasem usiłując wstawić na miejsce użytego

słowa jakieś inne, identyczne z nim co do sensu, odrywa się od niego ów sens. W tym

miejscu dochodzimy do punktu, w którym semantyka znosi sama siebie i przechodzi w coś

innego. Semantyka jest pewną teorią znaków, w szczególności znaków językowych. Znaki te

są jednak pewnymi środkami. Używa się ich wedle uznania i odkłada na bok, jak wszystkie

inne środki działalności ludzkiej. „Opanować środki" – to używać ich zgodnie z

przeznaczeniem. Mówimy naturalnie również, że mając zamiar porozumiewania się w jakimś

języku, trzeba opanować ten język. Rzeczywiste mówienie jest jednak czymś więcej niż

wyborem środków do osiągnięcia określonych celów komunikacyjnych. Żyjemy w języku,

który opanowujemy, to znaczy: to, co chciałoby się zakomunikować, nie jest „znane" inaczej

niż w językowej postaci. „Wybór" słów jest powstałym w trakcie komunikacji pozorem lub

też efektem zahamowania procesu mówienia. „Swobodne" mówienie nie pamięta o samym

sobie, jest potokiem płynącym przy całkowitym oddaniu się rzeczy ewokowanej w medium

języka. Dotyczy to nawet rozumienia mowy zapisanej, tekstów. Także rozumienie tekstów

jest bowiem włączaniem ich z powrotem w ruch sensu, jakim jest mowa.

Tak więc za polem badań, analizujących językowy układ tekstu jako całość i

wydobywających na jaw jego strukturę semantyczną, pojawia się jeszcze jeden kierunek

pytania i badania – właśnie hermeneutyczny. Podstawą tego kierunku jest fakt, że język

odsyła nas zawsze poza siebie i poza to, co wyraźnie przedstawia. Język nie zlewa się z tym,

co jest w nim powiedziane, z tym, co dochodzi w nim do słowa. Otwierający się tu wymiar

hermeneutyczny oznacza naturalnie ograniczenie możliwości obiektywizacji tego, co się

myśli i co się komunikuje w ogóle. Wyrażenie językowe nie jest po prostu niedokładne i

wymagające poprawy, lecz zawsze i z konieczności - właśnie wtedy, gdy jest tym, czym

może być, kryje się za tym, co jest przez nie ewokowane i komunikowane. Mówienie

implikuje bowiem nieustannie jakiś włożony weń sens, który spełnia swą funkcję tylko

wtedy, gdy pozostaje w cieniu; wydobyty na jaw w ogóle traci swą funkcję. Dla wyjaśnienia

tego stanu rzeczy chciałbym odróżnić dwie formy, w jakich mówienie kryje się w powyższy

sposób samo za siebie: to, co w mówieniu nie powiedziane – a przecież obecne, i to, co

zakryte przez mówienie.

Weźmy na początek pod uwagę to, co powiedziane jako nie powiedziane. Otwiera się

tu przed nami wielki obszar okazjonalności wszelkiego mówienia, okazjonalności, która

współtworzy sens mowy. Okazjonalność to zależność od okoliczności, w jakich użyte jest

dane wyrażenie. Analiza hermeneutyczna potrafi dowieść, że taka zależność od okoliczności

sama nie jest okazjonalna, tak jak choćby tak zwane wyrażenia okazjonalne typu „ten” czy

„to”, których osobliwość semantyczna polega na tym, że nie posiadają one, jak wiadomo,

żadnej trwałej, dającej się określić treści, lecz podobnie jak formy puste dają się podstawiać

lub też można w nie wstawiać, tak jak w formy puste, różne treści. Analiza hermeneutyczna

potrafi jednak dowieść, że ta okazyjność czy okazjonalność stanowi istotę mówienia w ogóle.

Wypowiedź nie jest bowiem obdarzona jakimś jednoznacznym sensem w swej językowej i

logicznej strukturze - wszelka wypowiedź jest jakoś umotywowana. Dopiero pytanie, kryjące

się za każdą wypowiedzią, nadaje jej sens. Z drugiej strony dzięki hermeneutycznej funkcji

pytania wypowiedź jako taka jest zawsze odpowiedzią. Nie będę tu mówił o całkowicie

jeszcze zaniedbanej hermeneutyce pytania. Istnieje wiele rodzajów pytań i każdy wie, że

pytanie może zostać odebrane jako pytanie nawet wtedy, gdy nie jest w żaden sposób

wyróżnione syntaktycznie. Mamy tu na myśli specyficzny ton pytajny, dzięki któremu pewna

całostka mowy sformułowana jako zdanie orzekające nabiera charakteru pytania. Pięknym

przykładem jest jednak także zjawisko odwrotne; gdy mianowicie coś, co ma charakter

Hans-Georg Gadamer - Semantyka i Hermeneutyka.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: