Dodatek_IPN_do_Naszego_Dziennika_2007-4.pdf

VIII Nasz Dziennik Piàtek, 28 wrzeÊnia 2007

DODATEK HISTORYCZNY IPN 4/2007

Dodatek historyczny IPN

4/2007

Marta Szczesiak, IPN Poznaƒ

Profesor Stanis∏aw Wincenty Kasznica

– s∏u˝ba Narodowi

Drogi inteligencji

w PRL

˚ycie prof. Stanis∏awa Kasznicy

przypad∏o na okres najwi´kszych

zmian odradzajàcej si´ niepodle-

g∏ej Polski i tragicznych momen-

tów, z którymi musieli zmierzyç si´

Polacy w XX wieku. Na ka˝dym

etapie dzia∏alnoÊci przyÊwieca∏ mu

jeden niezmienny cel – s∏u˝ba Oj-

czyênie. G∏´boka wiara w sens

swojej misji, wartoÊci, którymi kie-

rowa∏ si´ w ˝yciu, a tak˝e pracowi-

toÊç niepozwalajàca mu rezygno-

waç nawet w trudnych momen-

tach, sprawia∏y, ˝e z przyj´tego zadania wywiàza∏ si´ znakomicie. Naj-

lepszym dowodem na to sà jego dzieci, a tak˝e pokolenia studentów,

które wychowa∏ w duchu niez∏omnych wartoÊci.

a po wojnie równie˝ rektor honorowy Politechniki Lwowskiej (tytu∏ nadano mu

za zas∏ugi w latach 1914-1918), w nowej sytuacji widzia∏ dla siebie wiele pól dzia-

∏ania. Profesor mianowany w 1919 r. szefem sekcji w Ministerstwie Spraw We-

wn´trznych wykorzysta∏ swojà szerokà wiedz´ i zdobyte doÊwiadczenie, by

nadaç m∏odemu paƒstwu odpowiedni kszta∏t i kierunek. Przeprowadzka do Po-

znania po otrzymaniu propozycji pracy na tworzàcym si´ od 1919 r. Uniwersyte-

cie nie ograniczy∏a jego intensywnych wcià˝ dzia∏aƒ politycznych.

Zdecydowane poglàdy, ukszta∏towane w czasie najwi´kszych przeobra˝eƒ kra-

ju, sprawi∏y, ˝e w latach 1922-1927 pe∏ni∏ godnoÊç senatora z ramienia Stronnic-

twa ChrzeÊcijaƒsko-Narodowego, b´dàc jednoczeÊnie wiceprezesem jego senac-

kiego klubu. S∏u˝ba w organach paƒstwowych zmieni∏a si´ po przewrocie majo-

wym w 1926 roku. Od tej pory dzia∏a∏ on w opozycji. Wówczas równie˝ skierowa∏

swojà energi´ i uwag´ na rozwój rodzimej uczelni, której dwukrotnie by∏ rektorem,

cztery lata przed wybuchem II wojny Êwiatowej, w wyniku mianowania przez pre-

zydenta MoÊcickiego, pe∏ni∏ misj´ s´dziego Trybuna∏u Kompetencyjnego.

W czasie najwi´kszego sprawdzianu ludzkiej wytrzyma∏oÊci, jakim by∏a II woj-

na Êwiatowa, Kasznica zosta∏ zak∏adnikiem hitlerowców i by∏ przetrzymywany

w Sali Z∏otej Ratusza poznaƒskiego, szcz´Êliwie uniknà∏ jednak eksterminacji, ja-

kiej poddane by∏o Êrodowisko naukowe. Przez ca∏y okres okupacji czynnie an-

ga˝owa∏ si´ w nauczanie na tajnych kompletach Uniwersytetu Warszawskiego

i Tajnym Uniwersytecie Ziem Zachodnich oraz pracowa∏ naukowo nad ksià˝ka-

mi. W tym czasie w latach 1942-1943 powsta∏a najwi´ksza z jego prac, pierwszy

podr´cznik akademicki dotyczàcy prawa administracyjnego – „Polskie prawo

administracyjne. Poj´cia i instytucje zasadnicze”. Profesor ocala∏ szcz´Êliwie

wraz z ca∏à najbli˝szà rodzinà. Po wojnie w∏àczy∏ si´ do odbudowy polskiego

uniwersytetu w Poznaniu, jednak˝e od tej pory musia∏ zmagaç si´ z negatywnym

nastawieniem nowych w∏adz. Polityczne przekonania i spo∏eczne ˝ycie religijne,

w jakie si´ w∏àcza∏, przyczyni∏y si´ do tego, ˝e w 1947 r. zosta∏ przeniesiony

na emerytur´. By∏ to praktykowany przez w∏adz´ komunistycznà sposób pozby-

wania si´ niewygodnych politycznie profesorów, kierujàcych si´ przedwojenny-

mi zasadami. Ogromne znaczenie mia∏a te˝ sprawa jego syna, Stanis∏awa Józe-

fa, ostatniego komendanta Narodowych Si∏ Zbrojnych, aresztowanego, a na-

st´pnie skazanego przez Wojskowy Sàd Rejonowy w Warszawie na Êmierç. Szy-

kanowane by∏y te˝ pozosta∏e dzieci profesora: Wojciech, Andrzej oraz najm∏od-

sza Eleonora (najstarszy syn Jan zginà∏ w czasie kampanii wrzeÊniowej). Sytu-

acja zmieni∏a si´ po wydarzeniach Czerwca ‘56. Na fali odwil˝y przywrócono pro-

fesora w paêdzierniku do pracy na Wydziale Prawa. Nigdy jednak ju˝ nie prowa-

dzi∏ zaj´ç ze studentami, co tak bardzo podczas wieloletniej pracy sobie ceni∏.

Stanis∏aw Kasznica by∏ osobà, której postawa i sposób patrzenia na ˝yciowe

kwestie jest ju˝ dziÊ rzadkoÊcià. Podziw wzbudza ogrom pracy, którà wykona∏ dla

dobra Ojczyzny i niezmienna, pomimo wielu przeciwnoÊci, intensywnoÊç dzia∏aƒ.

Wszystko to, czym ˝y∏, nad czym pracowa∏, znalaz∏o odzwierciedlenie w jego

dzia∏aniu. Niez∏omna postawa i prawoÊç, którà si´ kierowa∏, sprawi∏y, ˝e wszyst-

ko, czemu si´ poÊwi´ca∏, s∏u˝y∏o ogó∏owi spo∏eczeƒstwa. Przez swoje zdecydo-

wane poglàdy spotyka∏ si´ z niezrozumieniem, a w szczególnych momentach hi-

storii – z wrogoÊcià. Po Êmierci, która nastàpi∏a w 1958 r., ˝egna∏o go nie tylko Êro-

dowisko akademickie, lecz tak˝e wszyscy, dla których by∏ drogowskazem rów-

nie˝ wówczas, gdy wyst´powa∏ z pozycji gro˝àcego palcem autorytetu.

Stanis∏aw Kasznica (ur. 23 lutego 1874 r. w Warszawie) kontynuowa∏ rodzinnà trady-

cj´ prawniczà. Od lat szkolnych wykazywa∏ du˝e zainteresowanie losem Ojczyzny

i jej sytuacjà politycznà. Zrozumia∏, ˝e jego powo∏aniem jest kierunek prawniczy i za-

czà∏ zg∏´biaç t´ dziedzin´ w 1895 roku. Podczas zajmujàcych, aczkolwiek trudnych

studiów, znalaz∏ czas i ochot´ na prac´ spo∏ecznà, która sta∏a si´ nieod∏àcznà formà

jego dzia∏aƒ do póênych lat. Wspó∏kierowa∏ studenckà organizacjà „Bratnia Pomoc”,

pisa∏ artyku∏y do „Gazety Polskiej”. By∏ bezpoÊrednim obserwatorem powstawania

dwóch g∏ównych stronnictw: Polskiej Partii Socjalistycznej oraz Stronnictwa Narodo-

wego. Druga z tych organizacji, bardziej umiarkowana, by∏a bli˝sza jego wizji niepod-

leg∏ej Polski. W 1898 r. za nielegalnà dzia∏alnoÊç w organizacji „OÊwiata Narodowa”

trafi∏ do pami´tnego X Pawilonu Cytadeli. W konsekwencji poza pobytem w wi´zie-

niu odroczone zosta∏y jego dalsze studia, które ukoƒczy∏ z tytu∏em doktora prawa

w 1904 roku. W 1901 r. zaanga˝owa∏ si´ w dzia∏alnoÊç tajnej Ligi Narodowej

pod przewodnictwem Jana Ludwika Pop∏awskiego i Romana Dmowskiego. Wiàza-

∏a si´ z tym wczeÊniejsza dzia∏alnoÊç w Zwiàzku M∏odzie˝y Polskiej „ZET”.

RównoczeÊnie z podj´ciem pracy urz´dnika paƒstwowego w Namiestnictwie

w 1904 r. wstàpi∏ do Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego. Wystàpi∏ z nie-

go w 1908 r., kiedy by∏ ju˝ kierownikiem Krajowego Biura Statystycznego w Wy-

dziale Krajowym. Wraz z E. Dubanowiczem i S. Stroƒskim, którzy w tym czasie

równie˝ opuÊcili Stronnictwo, skupi∏ si´ wokó∏ tygodnika „Rzeczpospolita”

(wyd. 1908-1914). Przez ca∏y czas pozostawa∏ jednak cz∏onkiem Ligi Narodo-

wej. B´dàc profesorem Krajowej Akademii Rolniczej w Dublanach, zosta∏ wy-

brany na pos∏a do Sejmu Krajowego.

Wybuch wojny w 1914 r. na nowo przywróci∏ nadziej´ na odrodzenie Polski,

dlatego stanowi∏ okres szczególnie intensywnej pracy Stanis∏awa Kasznicy.

Oprócz realnego udzia∏u w dzia∏aniach wojennych, podczas których broni∏ Aka-

demii najpierw przed Rosjanami, a nast´pnie Austriakami, którzy za udzia∏ w Ko-

mitecie Lwowskim oskar˝yli go o „zdrad´”, ratowa∏ ludzi i pomaga∏ potrzebujà-

cym. Stara∏ si´ równie˝ wp∏ywaç na bieg politycznych dzia∏aƒ dotyczàcych kra-

ju. Wraz z E. Romerem i T. Cieƒskim by∏ za∏o˝ycielem w 1915 r. Zjednoczenia Na-

rodowego, które wesz∏o nast´pnie w sk∏ad Zwiàzku Mi´dzypartyjnego. Profesor,

W latach II wojny Êwiatowej z ràk Niemców i Sowietów zgin´∏y tysiàce przedstawicieli naszej inteligencji. Ci, co prze˝yli, w du˝ej mie-

rze pozostali na emigracji bàdê zape∏nili stalinowskie wi´zienia

W comiesi´cznym cyklu prezentujà-

cym dorobek badawczy Instytutu

Pami´ci Narodowej ukaza∏y si´ do-

tàd 3 numery: ˚o∏nierze Wykl´ci

(„Nasz Dziennik”, 29.06.2007), Za-

g∏ada Kresów („ND”, 27.07.2007)

i Instalowanie systemu komunistycz-

nego („ND”, 31.08.2007).

W nast´pnych edycjach przedstawi-

my kolejne tematy z dziejów Polski

lat 1939-1956, m.in. Polskie Paƒstwo

Podziemne oraz Komunistyczne wi´-

zienia i inne miejsca represji.

Czwarty numer dodatku poÊwi´camy

losom i postawom inteligencji

w pierwszej dekadzie Polski Ludo-

wej – prezentujemy kilka biografii

heroicznych, ale tak˝e portrety tych,

którzy poszli z w∏adzà komunistycz-

nà na ró˝nego rodzaju kompromisy.

Inteligencja

bezkompromisowa

Dr hab. Jan ˚aryn

Dlaczego tak ∏atwo po 1945 r. literatura pi´kna wesz∏a „w zwiàzki mi∏osne” – jak pisa∏ Wies∏aw P. Szymaƒski – z komunizmem,

dlaczego tak ∏atwo sz∏a na kompromis? Dlaczego historycy, walczàcy z cenzurà o poszerzenie wolnej przestrzeni dla swo-

ich badaƒ – o czym pisa∏ Zbigniew Romek – jako Êrodowisko tak ∏atwo ulegali politycznym i ideologicznym naciskom. Za-

dziwiajàco ∏atwo sz∏o si´ na kompromis – powtórz´ za Szymaƒskim i Stanis∏awem Murzaƒskim, autorem wa˝nej pracy „Mi´-

dzy kompromisem a zdradà. IntelektualiÊci wobec przemocy 1945–1956”. Kompromis ten sta∏ si´ fundamentem „haƒby do-

mowej” autorstwa „zniewolonych umys∏ów” – o czym pisali swego czasu tak˝e Jacek Trznadel i Czes∏aw Mi∏osz.

Kiedy skoƒczy∏a si´ zatem epoka bezkompromisowoÊci polskiej inteligencji? W latach 1939–1945 na ziemiach pol-

skich zgin´∏a lwia cz´Êç humanistów, oficerów, przedstawicieli nauk Êcis∏ych i biologicznych. Zarówno Niemcy w ra-

mach akcji AB, jak i Sowieci mordujàcy Polaków w Katyniu czy Twerze przynieÊli na ziemie polskie nie tylko spusto-

szenie cywilizacyjne, ale tak˝e wspólny plan likwidacji naj˝ywotniejszej dla narodu grupy spo∏ecznej – inteligencji. Ci,

którzy prze˝yli ∏apanki, powstanie i obozy koncentracyjne oraz deportacje i ∏agry, po wojnie znaleêli si´ na emigracji

bàdê pozostali w kraju – osaczeni przez powstajàcà w∏adz´ komunistycznà. Wi´zienia stalinowskie zape∏ni∏y si´ ponow-

nie przedstawicielami polskiej inteligencji, w tym politykami wszelkich orientacji niepodleg∏oÊciowych (od pi∏sudczyków

z p∏k. Wac∏awem Lipiƒskim na czele, poprzez socjalistów z Kazimierzem Pu˝akiem, chadeków z pisarzem i filozofem

Jerzym Braunem, a˝ do narodowców, z wieloma profesorami, jak choçby cz∏onkowie Komitetu Ziem Wschodnich).

DODATEK PRZYGOTOWUJE BIURO EDUKACJI PUBLICZNEJ IPN.

www.ipn.gov.pl

Zdj´cia pochodzà z Archiwum IPN.

Redaktorzy:

dr Krzysztof Kaczmarski, krzysztof.kaczmarski@ipn.gov.pl (Rzeszów 017 860 60 25)

Romuald Niedzielko, romuald.niedzielko@ipn.gov.pl (Warszawa 022 431 83 73)

ADRES DO KORESPONDENCJI:

DODATEK IPN DO „Naszego Dziennika”

UL. TOWAROWA 28, 00-839 WARSZAWA

SPRZEDA˚ WYDAWNICTW IPN: TEL. (022) 581 88 72

Dokoƒczenie na s. II

II Nasz Dziennik Piàtek, 28 wrzeÊnia 2007

DODATEK HISTORYCZNY IPN 4/2007

Piàtek, 28 wrzeÊnia 2007 Nasz Dziennik VII

Inteligencja

bezkompromisowa

Dokoƒczenie ze s. I

W latach PRL polska inteligencja en masse wesz∏a

w struktury stowarzyszeniowe narzucone jej przez ko-

munistyczne w∏adze, za dost´p do paszportu, papieru,

czy taÊmy filmowej i sali wystawienniczej. Zwiàzki twór-

cze pisarzy, dziennikarzy czy aktorów (ZLP, SDP, ZASP)

do czasów powstania „SolidarnoÊci” nie by∏y w stanie

wytworzyç w∏asnej szko∏y, na miar´ szkó∏ ideowych i ar-

tystycznych XIX i XX wieku, zatrzymujàc si´ na dzieleniu

apana˝y i przywilejów korporacyjnych. Polscy „klerko-

wie” nie byli w stanie, sk∏adajàc si´ z zatomizowanych

jednostek, podjàç si´ zadaƒ ogólnonarodowych. Co

wi´cej, uczynili ze swej niemocy cnot´, podnoszàc

sztandar „wolnoÊci jednostki” wy˝ej ni˝ „s∏u˝by ojczyê-

nie” czy „honoru” i „patriotyzmu”. Inteligencja polska

czasu PRL po ka˝dym prze∏omie politycznym powta-

rza∏a te same b∏´dy, nie zamierzajàc rozliczyç si´

przed Narodem z kolejnego okresu „b∏´dów i wypa-

czeƒ”, z kolejnej dekady kompromisu, a faktycznie

– k∏amstwa. Do czasów pierwszej wizyty Papie˝a Jana

Paw∏a II i powstania „SolidarnoÊci”. Dopiero w okresie

16 miesi´cy zbiorowej edukacji Narodu tak˝e polska in-

teligencja wysz∏a z narzuconych jej przez re˝ym ram or-

ganizacyjnych, by przypomnieç sobie o dawnych ide-

a∏ach i sporach. Mimo up∏ywu wielu lat i mimo znisz-

czeƒ nagle okaza∏o si´, ˝e w zbiorowej pami´ci – a nie

tylko w opowiadaniach domowych – nadal ˝ywy jest

spór mi´dzy zwolennikami Pi∏sudskiego i Dmowskiego,

˝e nadal ˝ywa jest pami´ç o Katyniu, o Polakach

na Wschodzie i polskiej emigracji politycznej spod zna-

ku genera∏a Andersa. Dzieƒ 13 grudnia 1982 r. nie prze-

rwa∏ narodowej dyskusji. To w salkach katechetycznych

i w koÊcio∏ach dosz∏o do spotkania polskiej inteligencji

samej ze sobà i z resztà Narodu.

Jak to si´ sta∏o, ˝e mimo takich spustoszeƒ pozosta-

liÊmy wspólnotà? „Kompromis jest sprawà intelektu,

jest przygodà cz∏owieka myÊlàcego” – pisa∏a w 1948 r.

Maria Dàbrowska. „Ale tragedià jego jest, jeÊli nie roz-

pozna, gdzie si´ koƒczy kompromis godziwy, a zaczy-

na zdrada”. Ten kompas odmierzajàcy stosunek

do prawdy w polskiej tradycji mierzy si´ stopniem religij-

noÊci narodu, w tym jego elit. „S∏owo bierze swojà moc

od pierwotnego S∏owa” – mówi∏ bowiem mistrz Eckhart,

czyli od Prawdy – a jeÊli stanie si´ bytem od niej uwol-

nionym, znajdzie si´ w niewoli z∏a i fa∏szu.

dr hab. Jan ˚aryn

bliskie kontakty z dzia∏aczami Komitetu Ziem Wschodnich (przede wszystkim ze

Zbigniewem Nowosadem, Kazimierzem Próchnikiem i Stanis∏awem Zieliƒskim).

Wieczorem 1 grudnia 1946 r. Bilan zosta∏ aresztowany przed swym mieszkaniem

w Krakowie (ul. Kordeckiego 3 m. 6) przez funkcjonariuszy UB z Warszawy. W koƒ-

cu grudnia przewieziono go do wi´zienia na Mokotowie. Po prawie rocznym Êledz-

twie zasiad∏ wraz z ks. J. St´pniem, J. Korneckim i F. Kàckim na ∏awie oskar˝onych

przed Wojskowym Sàdem Rejonowym w Warszawie. Rozprawie w dniach 18-26 li-

stopada 1947 r. przewodniczy∏ s´dzia mjr Roman Abramowicz. Sàd ten uzna∏ go

za winnego, ˝e: a) w okresie od maja 1945 r. do dnia zatrzymania, tj. do dnia 1 grud-

nia 1946 r., na terenie Polski dzia∏ajàc z zamiarem usuni´cia przemocà Krajowej Ra-

dy Narodowej Rzàdu JednoÊci Narodowej, bra∏ udzia∏ w nielegalnym zwiàzku

„Stronnictwo Narodowe” i ekspozyturze b. „rzàdu londyƒskiego” – „Delegatura”,

gdzie, wyst´pujàc pod pseudonimem „Mariaƒski”, pe∏ni∏ funkcj´ naczelnego redak-

tora w Centralnym Wydziale Propagandy Stronnictwa Narodowego (...). b) w okre-

sie od lipca 1946 r. do dnia zatrzymania, tj. do dnia 1 grudnia 1946 r., wyst´pujàc

pod pseudonimem „Mariaƒski”, dzia∏ajàc na szkod´ Paƒstwa Polskiego, pe∏ni∏ funk-

cj´ delegata ekspozytury b. „rzàdu londyƒskiego” na okr´g wroc∏awski pod krypto-

nimem „Piaski”, zorganizowa∏ sieç wywiadowczà we wspomnianym okr´gu (...). 29

listopada 1947 r. zosta∏ skazany na kar´ Êmierci, utrat´ na zawsze praw publicznych

i obywatelskich, praw honorowych oraz mienia.

19 stycznia 1948 r. prezydent Boles∏aw Bierut skorzysta∏ z prawa ∏aski i – najpraw-

dopodobniej dzi´ki interwencji Stanis∏awa Grabskiego – zamieni∏ Bilanowi kar´

Êmierci na do˝ywotnie wi´zienie.

W∏odzimierz Bilan zmar∏ w szpitalu wi´ziennym we Wronkach 21 kwietnia 1951 ro-

ku. Wed∏ug oficjalnej wersji, przyczynà Êmierci by∏ rak ˝o∏àdka. Bilan zosta∏ pocho-

wany na miejscowym cmentarzu. W∏adze komunistyczne nie pozwoli∏y wziàç udzia-

∏u w pogrzebie najbli˝szej rodzinie – ˝onie Michalinie (ur. 1909 r.) i dwóm synom: Wie-

s∏awowi (1940 r.) i Tadeuszowi (ur. 1944 r.).

Spustoszenie w elitach nie skoƒczy∏o si´ przez fakt

ich eliminacji, ale nadto pog∏´bi∏o si´ poprzez za-

stàpienie prawdziwej elity inteligencjà nowà – kom-

promisowà. W okresie stalinowskim ta pseudoelita

na tyle mocno si´ skompromitowa∏a uprawianiem

przy boku w∏adzy k∏amliwej propagandy, i˝ na d∏u-

gie dziesi´ciolecia utraci∏a rzeczywisty autorytet.

Co Êwiatlejsi jej przedstawiciele, zdajàc sobie spra-

w´ z negatywnych skutków upadku elit, próbowali

indywidualnie ratowaç oblicze swej warstwy

– na przyk∏ad Stefan Kisielewski czy „nawrócony”

Leszek Ko∏akowski. Jedynà instytucjà, która plano-

wo zaj´∏a si´ podtrzymywaniem ducha Narodu,

w ∏àcznoÊci z w∏asnà tradycjà, systemem wartoÊci

opartym na bezkompromisowoÊci, by∏ KoÊció∏ ka-

tolicki i jego ludzie, z prymasem Stefanem Wyszyƒ-

skim oraz Karolem Wojty∏à, poetà i biskupem,

na czele.

oprac. Krzysztof Kaczmarski

Z kalendarza polskiego

IV rozbiór Polski – ostatni akt

29 wrzeÊnia 1939 roku w Moskwie ok. godz. 5.00

po niemal dwudniowych negocjacjach Ludowy Komi-

sarz Spraw Zagranicznych ZSRS Wiaczes∏aw Mo∏o-

tow i minister Spraw Zagranicznych Rzeszy Niemiec-

kiej Joachim von Ribbentrop w asyÊcie Józefa Stalina

podpisali „niemiecko-sowiecki uk∏ad o granicy i przy-

jaêni”. Dokument antydatowano na dzieƒ 28 wrzeÊnia.

W ten sposób dokona∏ si´ ostatni akt IV rozbioru Pol-

ski, który poprzedzi∏y: uk∏ad z 23 sierpnia 1939 r. (pakt

Ribbentrop – Mo∏otow) oraz agresje z 1 i 17 wrzeÊnia.

Uk∏ad sowiecko-niemiecki zawiera∏: ustalenie prze-

biegu granicy mi´dzy Zwiàzkiem Sowieckim a Niemca-

mi wzd∏u˝ linii rzek Pisa – Narew – Bug – San; zobowià-

zanie do wspó∏pracy sowieckich i niemieckich organów

bezpieczeƒstwa w zwalczaniu polskiej konspiracji;

mo˝liwoÊç dobrowolnych przesiedleƒ ludnoÊci (Bia∏o-

rusinów i Ukraiƒców z niemieckiej, a Niemców z so-

wieckiej strefy okupacyjnej). Szczytem cynizmu by∏a

podana do wiadomoÊci publicznej deklaracja, w której

stwierdzano, ˝e podpisany uk∏ad stworzy∏ „mocnà pod-

staw´ do sta∏ego pokoju we Wschodniej Europie”.

Umowa, jakà podpisali Ribbentrop i Mo∏otow,

wprowadzi∏a korekty do poprzednich ustaleƒ w kwe-

stii podzia∏u ziem polskich. Przypomnieç nale˝y, ˝e 23

sierpnia 1939 r. przyszli agresorzy ustalili, i˝ granica

mi´dzy Zwiàzkiem Sowieckim a III Rzeszà b´dzie

przebiegaç wzd∏u˝ linii rzek: Narew, Wis∏a i San. Tym

samym w sowieckiej strefie okupacyjnej mia∏y si´ zna-

leêç Lubelszczyzna i prawobrze˝na cz´Êç Mazowsza.

Pod koniec wrzeÊnia strona sowiecka zacz´∏a mówiç

o koniecznoÊci korekty przebiegu granicy. Stalin argu-

mentowa∏, ˝e pozostawienie terytoriów zamieszkiwa-

nych w zwarty sposób przez Polaków po dwóch stro-

nach granicy mo˝e w przysz∏oÊci stanowiç element

przetargowy, mogàcy sk∏óciç sojuszników. Stanowi-

sko Stalina mia∏o swoje uzasadnienie w niedawnej

przesz∏oÊci. Podczas I wojny Êwiatowej wszyscy za-

borcy starali si´ mamiç Polaków obietnicami niezale˝-

noÊci, aczkolwiek kierowali si´ wówczas interesem

w∏asnym: przede wszystkim ch´cià zapewnienia spo-

koju na zapleczu frontu i ch´cià pozyskania polskiego

„mi´sa armatniego”. Sowieckiemu kierownictwu uda-

∏o si´ przekonaç Ribbentropa i Hitlera do przej´cia te-

renów mi´dzy Bugiem a Wis∏à i – tytu∏em rekompen-

saty – przekazania Litwy w orbit´ wp∏ywów sowiec-

kich. Za oficjalnym stanowiskiem Stalina kry∏y si´ zgo-

∏a inne cele: przede wszystkim ch´ç zrzucenia z siebie

odium agresora – sowieckie kierownictwo paƒstwowe

uzasadnia∏o wkroczenie Armii Czerwonej na teryto-

rium Polski m.in. koniecznoÊcià ochrony ludnoÊci bia-

∏oruskiej i ukraiƒskiej, co w odniesieniu do Mazowsza

i Lubelszczyzny by∏o wr´cz groteskowe.

W czasie, gdy w Moskwie Ribbentrop i Mo∏otow

uzgadniali podzia∏ zdobyczy, Wojsko Polskie nadal

stawia∏o opór agresorom: przed atakami niemieckie-

go lotnictwa i marynarki wojennej broni∏a si´ za∏oga

Rejonu Umocnionego Hel; na Lubelszczyênie Zgrupo-

wanie p∏k. Tadeusza Zieleniewskiego, kierujàc si´ ku li-

nii Sanu, toczy∏o walki z wojskami obu agresorów, zaÊ

dowodzona przez gen. Franciszka Kleeberga Samo-

dzielna Grupa Operacyjna „Polesie”, odpierajàc ataki

oddzia∏ów sowieckich, kierowa∏a si´ ku Warszawie.

oprac. Tomasz Bereza, IPN Rzeszów

Dr Marek Klecel

Moczarskiego

rozmowy z katami

Kazimierz Moczarski jest znany jako autor g∏oÊnej w la-

tach 70. XX wieku ksià˝ki „Rozmowy z katem”. To rela-

cja z pobytu w celi mokotowskiego wi´zienia w 1949

roku z genera∏em SS Jürgenem Stroopem, niemieckim

oprawcà, likwidatorem warszawskiego getta w 1943 ro-

ku. Nie dowiemy si´ jednak z tej ksià˝ki, dlaczego rów-

nie˝ jej autor znalaz∏ si´ w wi´zieniu. Czy by∏ oskar˝o-

ny o zbrodnie wojenne albo o kolaboracj´? Dlaczego

by∏ torturowany i gorzej nawet traktowany ni˝ uwi´zie-

ni z nim Niemcy?

Zanim Kazimierz Moczarski zosta∏ skazany

na Êmierç w 1952 roku, mia∏ ju˝ kilka procesów i wyro-

ków od chwili uwi´zienia w sierpniu 1945 roku. By∏ jed-

nà z wa˝niejszych postaci okupacyjnej Warszawy, sze-

fem Biura Informacji i Propagandy (BIP) Komendy

G∏ównej AK, od 1941 roku kierownikiem dzia∏u docho-

dzeniowo-Êledczego i wydzia∏u dywersji AK. W czasie

Powstania Warszawskiego dowodzi∏ placówkà infor-

macyjno-radiowà BIP AK. Zatem jeden z najbardziej

zaanga˝owanych w konspiracj´ i walk´ z okupantem

niemieckim, Êcigajàcy tak˝e kolaborantów, którzy

wspó∏pracowali z Niemcami, zostaje skazany po woj-

nie przez w∏adze komunistyczne na najwy˝szà kar´.

Oskar˝ono go o zwalczanie Êrodowisk lewicowych

i komunistycznych w czasie okupacji.

„Piekielne Êledztwo”

czarski je wytrzyma∏. Trwa∏o cztery lata – od 1948

do 1952 roku. Moczarskiego poddano wszelkim szyka-

nom, torturom i psychicznemu terrorowi. W póêniej-

szym liÊcie z wi´zienia z 1955 roku do swego obroƒcy

wymienia 49 rodzajów tortur, którym by∏ poddawany.

Prócz bicia wszelkimi narz´dziami, m.in. pa∏kà gumo-

wà, drà˝kiem mosi´˝nym, drutem, kijem, batem, prze-

szed∏ tak˝e przypalanie, mia˝d˝enie palców ràk i nóg,

siedzenie na nodze sto∏ka, wielogodzinne karcery na-

go w zimnej lub mokrej celi. Szczególnie wyró˝niali si´

jako oprawcy p∏k Dusza, mjr Kaskiewicz, kpt. Chim-

czak, kpt. Adamaszek. Pu∏kownik Anatol Fejgin z∏ama∏

Moczarskiemu nadgarstek uderzeniem pa∏ki. Przez

szeÊç lat Moczarski by∏ pozbawiony spaceru wi´zien-

nego, wszelkiego kontaktu z rodzinà i Êwiatem ze-

wn´trznym, trzy lata si´ nie kàpa∏.

Jednà z bardziej poni˝ajàcych kar jeszcze w czasie

Êledztwa by∏o dla wybitnego dowódcy AK osadzenie go

w celi razem z hitlerowskimi zbrodniarzami. Jednym

z nich by∏ genera∏ SS Jürgen Stroop, likwidator getta war-

szawskiego w 1943 roku. Prokurator Beniamin Wajsblech

oÊwiadczy∏ Moczarskiemu, ˝e jako „by∏y Akowiec i mor-

derca lewicowców jest godny siedzenia tylko z bratnimi

duszami”. Porucznik Kaskiewicz – wspomina∏ Moczarski

– „wymalowa∏ anilinowym o∏ówkiem na czole du˝y napis

Najpierw dostaje wyrok dziesi´ciu lat wi´zienia, zmniej-

szony z powodu amnestii do lat pi´ciu, póêniej sàd wy˝-

szej instancji uznaje, ˝e amnestia go nie obejmuje.

Po trzech latach wi´zienia poddany jest nowemu Êledz-

twu, tym razem z jeszcze bardziej przewrotnego oskar-

˝enia o wspó∏prac´ z okupantem niemieckim, czyli

o kolaboracj´ i dzia∏anie przeciw przysz∏ej w∏adzy ko-

munistycznej. Wiceminister MBP Roman Romkowski

zapowiada Moczarskiemu, ˝e dopiero teraz b´dzie mia∏

„piekielne Êledztwo”, zaÊ s∏ynny pu∏kownik Józef Ró-

˝aƒski stwierdza bez ogródek: „Pan, panie Moczarski,

i tak pójdzie do ziemi, gdy˝ si´ pan przecie˝ doskonale

orientuje, ˝e sàd jest na nasze us∏ugi, i ˝e gdy my tutaj

postawiliÊmy panu krzy˝yk, to sàd musi daç panu taki

sam krzy˝yk. (...) My zawsze potrafimy udowodniç do-

kumentami, ˝e pan by∏ agentem gestapo, gdy˝ jeste-

Êmy w posiadaniu orygina∏ów odpowiednich czystych

blankietów, orygina∏ów stempli, piecz´ci itp. z gestapo,

a ponadto mamy w r´ku takich by∏ych gestapowców,

którzy ch´tnie podpiszà dzisiaj paƒskà, zrobionà przez

nas, kart´ agenta gestapo”.

Oprawcy dotrzymujà obietnicy. Âledztwo by∏o rze-

czywiÊcie „piekielne”, trudno sobie wyobraziç, jak Mo-

TWARZE BEZPIEKI

Mieczys∏aw

Widaj (ur. 1912)

wa∏ bez pracy i w ukryciu w MoÊciskach. W latach

1941–1944 pracowa∏ w kancelariach adwokackich

Lwa Kulczyckiego i Stanis∏awa Nowotyƒskiego

w MoÊciskach. Oficer ∏àcznoÊci Obwodu AK MoÊci-

ska pod ps. „Paw∏owski”. Z dniem 11 XI 1943 r. w AK

awansowany do stopnia porucznika. We wrzeÊniu

1944 r. zg∏osi∏ si´ do Oddzia∏ów LeÊnych „Warta”.

Do lutego 1945 r. by∏ adiutantem d-cy baonu „A” Od-

dzia∏ów LeÊnych „Warta” dowodzonego przez por.

„Mazurkiewicza” Ludwika Kurtycza. Przedstawiony

do awansu do stopnia kapitana. W okresie sierpieƒ

1944 – luty 1945 r. zatrudniony by∏ na stanowisku

aplikanta sàdowego w PrzemyÊlu. W dniu 15 III 1945

r. zmobilizowany do LWP; s´dzia Wojskowego Sàdu

Garnizonowego w Warszawie, s´dzia Wojskowego

Sàdu Okr´gowego Nr I w Warszawie (paêdziernik

1945 – kwiecieƒ 1946), s´dzia WSO w ¸odzi (kwie-

cieƒ–listopad 1946), s´dzia WSG w ¸odzi (grudzieƒ

1946 – grudzieƒ 1947), s´dzia Wojskowego Sàdu

Rejonowego w ¸odzi (grudzieƒ 1947 – czerwiec

1949), zast´pca szefa WSR w Warszawie (lipiec 1949

– kwiecieƒ 1952), szef WSR w Warszawie (kwiecieƒ

1952 – lipiec 1954) i zast´pca prezesa Najwy˝szego

Sàdu Wojskowego (sierpieƒ 1954 – grudzieƒ 1956).

Jako s´dzia wojskowy wyda∏ ponad 100 wyro-

ków Êmierci na ˝o∏nierzy i dzia∏aczy powojennego

podziemia niepodleg∏oÊciowego, polskich patrio-

tów, m.in. Zygmunta Szendzielarza „¸upaszk´”

i Jana Mazurkiewicza „Rados∏awa” (do˝ywocie).

Cz∏onek PPR/PZPR od 1948 roku. 18 XII 1956 r.

przeniesiony do rezerwy. Po zakoƒczeniu s∏u˝by

radca prawny Centralnego Laboratorium Chemicz-

nego w Warszawie (1958–1964), Centralnego Za-

rzàdu Konsumów (od 1958 r.), a nast´pnie Komen-

dy Garnizonu m. st. Warszawy (od 1964 r.).

oprac. Krzysztof Szwagrzyk

S´dzia, p∏k (1955).

Ur. w MoÊciskach, woj.

lwowskie. Syn Jana i Anieli

z d. ˚ywczyn. Magister

praw Uniwersytetu Jana

Kazimierza we Lwowie

1934 roku. Absolwent Szko∏y Podchorà˝ych Rezer-

wy Artylerii we W∏odzimierzu Wo∏yƒskim z 1935 roku.

W styczniu 1938 r. awansowany do stopnia ppor. re-

zerwy. Od 1936 r. do 1939 r. aplikant w Sàdzie Grodz-

kim w MoÊciskach (1936–1937) i Sàdzie Okr´gowym

w PrzemyÊlu (1937–1939). W kampanii wrzeÊniowej

1939 r. dowódca plutonu artylerii 60. dywizjonu arty-

lerii ci´˝kiej, walczàcego do 13 wrzeÊnia w rejonie Ja-

ros∏awia i ¸aƒcuta. Do paêdziernika 1941 r. przeby-

VI Nasz Dziennik Piàtek, 28 wrzeÊnia 2007

DODATEK HISTORYCZNY IPN 4/2007

Piàtek, 28 wrzeÊnia 2007 Nasz Dziennik III

SYLWETKI NIEZ∏OMNYCH

W∏odzimierz Bilan (1903–1951)

ps. „Marian”, „Mariaƒski”,

harcerz, dziennikarz, adwokat,

dzia∏acz Ruchu M∏odych Obozu

Wielkiej Polski i Stronnictwa

Narodowego, radny miasta

PrzemyÊla, delegat MSW rzàdu

RP na wychodêstwie, wi´zieƒ

polityczny.

sie ostatnich wyborów samorzàdowych w maju 1939 r. lista SN w okr´gu, w którym

kandydowa∏, zosta∏a uniewa˝niona (w sumie uniewa˝niono wówczas listy SN w 4

na 10 okr´gów wyborczych w PrzemyÊlu). Wniesione protesty nie zosta∏y rozpa-

trzone do wybuchu wojny.

Pobicie, permanentne problemy z cenzurà, aresztowanie, próby pozbawienia

mandatu radnego nie wyczerpywa∏y listy szykan, na jakie by∏ nara˝ony ze strony

w∏adz sanacyjnych. Wkrótce po XI Walnym Zjeêdzie Zwiàzku Harcerstwa Polskiego

w lutym 1931 r. (na nowego przewodniczàcego ZHP wybrano wówczas wojewod´

Êlàskiego Micha∏a Gra˝yƒskiego) podharcmistrz Bilan znalaz∏ si´ w grupie instruk-

torów reprezentujàcych nurt katolicko-narodowy w harcerstwie, którym cofni´to

stopieƒ i których usuni´to ze Zwiàzku.

W marcu 1939 roku ukoƒczy∏ aplikacj´ i zda∏ egzamin adwokacki, ale do wybuchu

wojny nie otrzyma∏ pozwolenia na prowadzenie w∏asnej kancelarii. OpuÊci∏ PrzemyÊl

na krótko przed jego zaj´ciem przez Niemców (15 wrzeÊnia) i dotar∏ w okolice Stryja,

gdzie zasta∏a go agresja sowiecka. Wróci∏ do PrzemyÊla, zosta∏ aresztowany przez

Niemców i przez kilka tygodni by∏ wi´ziony na Zamku w Rzeszowie. Po zwolnieniu

z wi´zienia wraz z innymi przemyskimi narodowcami zorganizowa∏ siatk´ przerzutów

granicznych przez Karpaty na W´gry. Jednak ju˝ w pierwszej po∏owie stycznia 1940

r. zosta∏a ona rozbita przez gestapo. WÊród ponad 20 aresztowanych wówczas osób

by∏a ˝ona Bilana – Michalina, oraz czterech jego braci (Aleksander, Tadeusz, Mieczy-

s∏aw i Boles∏aw). ˚on´ wkrótce zwolniono z uwagi na zaawansowanà cià˝´, a bracia

po wielomiesi´cznym Êledztwie zostali wywiezieni do obozu koncentracyjnego

w OÊwi´cimiu. Sam W∏odzimierz Bilan uniknà∏ aresztowania, gdy˝ nie by∏o go wów-

czas w PrzemyÊlu. Od tej pory by∏ poszukiwany przez gestapo. Po nieudanych pró-

bach przedostania si´ na W´gry, od kwietnia 1940 r. do koƒca okupacji pod nazwi-

skiem S∏odkiewicz ukrywa∏ si´ w Miechowie, gdzie jego ojciec by∏ naczelnikiem wi´-

zienia. Utrzymywa∏ kontakty z dzia∏aczami SN (m.in. W∏adys∏awem Owocem, komen-

dantem okr´gu krakowskiego Narodowej Organizacji Wojskowej, Józefem Haydukie-

wiczem, prezesem zarzàdu okr´gu krakowskiego SN), nie anga˝owa∏ si´ jednak bli-

˝ej w dzia∏alnoÊç konspiracyjnà. Nie przyjà∏ propozycji, aby objàç stanowisko preze-

sa zarzàdu powiatowego Stronnictwa w Miechowie ani nie zgodzi∏ si´ na proponowa-

nà mu prac´ w Centralnym Wydziale Propagandy ZG SN. Jednym z powodów od-

mowy aktywnego w∏àczenie si´ w dzia∏alnoÊç podziemia narodowego by∏ roz∏am,

do jakiego w lipcu 1942 r. dosz∏o w SN w zwiàzku ze scaleniem NOW z AK.

Mieszkajàc w Miechowie, Bilan napisa∏ szkic historyczno-wspomnieniowy „U êró-

de∏ wrzeÊniowej katastrofy” oraz opracowanie dokumentujàce zbrodnie niemieckie

na Narodzie Polskim, które w 1945 r. próbowa∏ bezskutecznie wydaç drukiem.

Wiosnà 1945 roku zamieszka∏ w Krakowie. W koƒcu kwietnia tego roku skontakto-

wa∏ si´ z nim ks. Jan St´pieƒ ps. „Dr Jan”, stojàcy na czele Centralnego Wydzia∏u Pro-

pagandy (CWP) ZG SN, proponujàc mu funkcj´ kierownika dzia∏u prasowego w CWP.

Bilan zgodzi∏ si´ i od koƒca maja 1945 r. do po∏owy czerwca 1946 r. redagowa∏ „Cen-

tralny Biuletyn Wewn´trzny”, powielany dwutygodnik przeznaczony dla cz∏onków ZG

SN. W czerwcu 1945 r. zosta∏ wpisany na list´ adwokatów Izby Adwokackiej w Krako-

wie. Mimo pracy w konspiracyjnych strukturach SN nale˝a∏ do zwolenników koncep-

cji legalizacji Stronnictwa Narodowego. Utrzymywa∏ bliskie kontakty ze Stanis∏awem

Rymarem, który kierowa∏ krakowskà grupà Komitetu Legalizacyjnego SN.

W grudniu 1945 roku Bilan spotka∏ si´ kilkakrotnie w Krakowie i Katowicach

z Edwardem Sojkà ps. „Majewski”, przyby∏ym z Londynu wys∏annikiem prezesa SN

Tadeusza Bieleckiego. Oprócz reorganizacji w∏adz Stronnictwa w kraju celem misji

Sojki by∏o powo∏anie sieci delegatur MSW rzàdu RP na wychodêstwie, które mia∏y

zapewniç przep∏yw informacji mi´dzy w∏adzami RP w Londynie a Krajem oraz

udzielaç wsparcia finansowego dzia∏aczom podziemia i ich rodzinom. W∏odzimierz

Bilan zgodzi∏ si´ objàç stanowisko delegata rzàdu na województwo wroc∏awskie.

W organizacj´ delegatury dolnoÊlàskiej zaanga˝owa∏ si´ aktywniej po rezygnacji

z pracy w CWP w po∏owie czerwca 1946 roku. Jego wspó∏pracownikami, którzy

opracowywali dla niego raporty dotyczàce ˝ycia politycznego, gospodarczego

i kulturalnego na Dolnym Âlàsku, byli: Micha∏ Wi´ckowski ps. „Pyra”, dr Franciszek

Kàcki ps. „Jeleƒ” (kierownik komórki wydawniczej), ks. Jan St´pieƒ ps. „Dr Jan”

(zast´pca delegata), Jan Kornecki ps. „Ch∏opecki” oraz w mniejszym stopniu prof.

Karol Stojanowski. Funkcj´ ∏àczniczki pe∏ni∏a Maria Zwoliƒska „Wanda”. Otrzymy-

wane raporty Bilan przekazywa∏ delegatowi rzàdu na województwo krakowskie Mie-

czys∏awowi Pszonowi ps. „Szyszka”. Od paêdziernika 1945 r. utrzymywa∏ równie˝

Gestapo i nie pozwalajàc mi si´ myç, kaza∏ go nosiç w ce-

li i na Êledztwie”. Z dziewi´ciomiesi´cznego pobytu w celi

ze Stroopem powsta∏y póêniej zapiski „Rozmów z katem”.

Kazimierz Moczarski okaza∏ si´ jednym z najbardziej

nieugi´tych wi´êniów w∏adzy komunistycznej, jakich

znamy. Przeszed∏ wszystkie tortury, nie za∏ama∏ si´

w Êledztwie. W czasie procesu w 1952 roku odrzuci∏

wszystkie oskar˝enia, odwo∏a∏ tak˝e swoje poprzednie

zeznania, co by∏o wówczas wielkim aktem odwagi. Zo-

sta∏ skazany na kar´ Êmierci. „Zosta∏em ukarany – pisa∏

póêniej – za ten etap mojej dzia∏alnoÊci ˝yciowej, który

ceni´ sobie najwy˝ej w mym sumieniu”. Po procesie ofi-

cer Êledczy pp∏k Józef Dusza powiedzia∏ Moczarskiemu,

˝e zosta∏ skazany na podstawie „tajnych dowodów, któ-

rych w∏adze nie mogà ujawniç przed sàdem”.

Jednà z najwi´kszych tortur psychicznych dla skaza-

nych wi´êniów by∏o oczekiwanie na Êmierç. Wi´êniowie

z karà Êmierci nie znali terminu egzekucji, nieraz ca∏ymi

miesiàcami czekali na wykonanie wyroku lub akt ∏aski.

W przypadku Moczarskiego terror ten by∏ jeszcze bardziej

przemyÊlany. Niemal po roku od zasàdzenia kary Êmierci

Sàd Najwy˝szy cofnà∏ jà jednak, zamieniajàc na kar´ do-

˝ywotniego wi´zienia. Ale samego Moczarskiego nie po-

wiadomiono, dowiedzia∏ si´ o tym dopiero w 1955 roku.

Przez trzy lata ˝y∏ wi´c w skrajnej niepewnoÊci, ze Êwiado-

moÊcià Êmierci, która mog∏a nastàpiç w ka˝dej chwili.

„Dopiero gdy 27 marca 1953 r. przeniesiono mnie

– pisa∏ póêniej w liÊcie do adwokata Winawera – z blo-

ku Êledczego (Oddzia∏yXiXIoraz Pawilon A) na tzw.

cele ogólne Wi´zienia Mokotów, dopiero wówczas mo-

g∏em opisaç wyczerpujàco metody Êledztwa, post´po-

wania prokuratorskiego i przewodu sàdowego w I in-

stancji – w moich wielu pismach do Sàdu Najwy˝szego

i do Rady Paƒstwa. Za to powiadomienie naczelnych

w∏adz paƒstwowych o szczegó∏ach przebiegu mej

sprawy zosta∏em jednak z powrotem osadzony w Pawi-

lonie A, gdzie decyzjà pp∏k. Duszy przebywa∏em m.in.

przez 14 miesi´cy w najciemniejszej celi (zimà dzieƒ

i noc Êwiat∏o elektryczne) w p o j e d y n k ´, oczeku-

jàc ka˝dej chwili na egzekucj´ wyroku Êmierci. Dodaj´,

˝e dopiero po 2 latach i 2 miesiàcach od wyroku I in-

stancji dowiedzia∏em si´ oficjalnie o zamianie przez

Sàd Najwy˝szy kary Êmierci na do˝ywotnie wi´zienie”.

Na fali zmian 1956 roku Moczarski zosta∏ zwolniony

z wi´zienia. W koƒcu tego roku odby∏ si´ jego proces re-

habilitacyjny, jeden z nielicznych, bo odwil˝ szybko si´

skoƒczy∏a. Po d∏u˝szej rekonwalescencji rozpoczà∏ pra-

c´ dziennikarskà w „Kurierze Polskim”, nawiàzawszy

wczeÊniej wspó∏prac´ ze Stronnictwem Demokratycz-

nym. Wkrótce rozpoczà∏ te˝ spisywanie notatek z poby-

tu w wi´zieniu. Po kilku latach powsta∏y „Rozmowy z ka-

tem”, które ukazywa∏y si´ z cenzorskimi ingerencjami

najpierw we wroc∏awskim miesi´czniku „Odra” od 1972

r., a w ksià˝ce, równie˝ ocenzurowanej, dopiero

po Êmierci autora w 1975 roku. Perypetie cenzuralne

„Rozmów z katem” by∏y tym dziwniejsze, ˝e ich treÊç

by∏a doÊç wygodna dla aktualnej „polityki historycznej”

w∏adz komunistycznych wobec wojny i poczàtków PRL.

Chodzi∏o oczywiÊcie tylko o zb´dne aluzje do roli AK,

nadal s∏abo tolerowanej. Co zabawne, we wst´pie

do „Rozmów” pióra Andrzeja Szczypiorskiego wykre-

Êlono nawet oficjalny fragment wyroku sàdowego z re-

habilitacyjnego procesu Moczarskiego w 1956 roku.

Stosunek w∏adz komunistycznych do Moczarskiego,

mimo zmian na jej szczytach, pozosta∏ wi´c przynaj-

mniej podejrzliwy. Niewàtpliwie jako wyraêna ofiara sys-

temu musia∏ byç niewygodnym, niepo˝àdanym Êwiad-

kiem. Tolerowano jego obecnoÊç w peryferyjnej partii,

jakà by∏o SD, majàce pozorowaç pluralizm w PRL, a tak-

˝e prac´ dziennikarskà, zresztà niezbyt eksponowanà,

w „Kurierze”. Gdy jednak w po∏owie 1967 r. krytycznie

wyrazi∏ si´ o antysemickich tendencjach, które zacz´∏y

si´ pojawiaç w polityce PRL, zakazano mu publikowania

w „Kurierze”, kontynuowa∏ swà prac´ tylko w marginal-

nym piÊmie „Problemy alkoholizmu”.

W „Rozmowach z katem” dzi´ki fenomenalnej pami´-

ci, wyçwiczonej jeszcze w warunkach wi´ziennych, Mo-

czarski odtworzy∏ swój pobyt w celi z ludobójcà Jürge-

nem Stroopem, tak jakby spisywa∏ na bie˝àco wszystkie

rozmowy, uwagi, spostrze˝enia i szczegó∏owe realia

z czasów ca∏ej wojny. DziÊ lektura tej ksià˝ki wypada

doÊç zastanawiajàco. Zapis rozmów autora ze Stroopem

pozbawiony jest historycznych realiów, zawieszony nie-

jako w pró˝ni. Autor musia∏ pominàç milczeniem wszyst-

kie okolicznoÊci swego uwi´zienia, prawie nie wspomina

o sobie i swych prze˝yciach. Nie móg∏ przekazaç ca∏ej

prawdy, pokaza∏ jej cz´Êç o zbrodniach nazistowskich,

zbrodnie komunistyczne musia∏ przemilczeç.

***

Pisarz Tadeusz Konwicki w ksià˝ce „Wschody i zachody

ksi´˝yca” (1982) opisa∏ swe spotkanie z Kazimierzem

Moczarskim po jego wyjÊciu z wi´zienia. Konwicki jako

m∏ody cz∏owiek by∏ pod koniec wojny partyzantem AK

na Wileƒszczyênie. Po wojnie zaakceptowa∏ jednak ko-

munistyczny porzàdek w Polsce i rozpoczà∏ karier´ par-

tyjnego dziennikarza i pisarza, z czego stopniowo wyco-

fywa∏ si´ po 1956 roku.

„Siedzia∏ przede mnà woskowo˝ó∏ty, ˝ó∏ty tà przed-

Êmiertnà ˝ó∏toÊcià, którà skàdÊ pami´tam. Pod tà szaro-

-˝ó∏tà skórà stercza∏y koÊci i kosteczki, czasem drgn´∏o

jakieÊ ob∏e Êci´gno, nie tak ostre i kraw´dziaste, jak te

straszne koÊci. Kiedy mówi∏, pokazywa∏y si´ poczernia∏e

pieƒki z´bów, okropne karczowisko po wybitym uz´bie-

niu. Oczy, tak, oczy mia∏ pi´kne. ˚ywe, m∏ode, niestortu-

rowane wi´zieniem. Tak, dobrze, chwal´ oczy, bo coÊ

chcia∏bym pochwaliç w tej resztce cz∏owieka, w tym z∏o-

mie ludzkim, z którego ju˝ nikt nigdy nie odtworzy tego

wspania∏ego zucha z dobrych lat okupacji niemieckiej.

– Przepraszam, a ile pan wa˝y∏ przed wi´zieniem?

– pytam.

– Moja waga to dziewi´çdziesiàt kilo – powiada to wy-

schni´te kurcz´.

Patrz´ na niego i serce mnie boli, i jakiÊ straszny,

duszny strach Êciska mnie za gard∏o, i jakaÊ okropna

przykroÊç dzwoni pod czaszkà, i chcia∏bym uciec i nie

wypada uciec. Tak, ja w jakiÊ sposób odpowiadam

za jego los, czuj´ si´ winnym za to, ˝e go nasz peere-

lowski re˝ym trzyma∏ w wi´zieniu w celi Êmierci ileÊ

tam miesi´cy, ˝e ubowcy wybijali mu z´by i rozdepty-

wali palce, ˝e w celi Êmierci czeka∏ na Êmierç on,

akowski oficer, razem z hitlerowskim genera∏em, z es-

esmaƒskim mordercà getta warszawskiego.

Siedzi przede mnà jeden z dowódców akowskich, je-

den z tych ludzi, przeciwko którym w czterdziestym pià-

tym kierowa∏em swój szczeniacki gniew przegranego po-

kolenia, zbuntowanej generacji, co przekl´∏a swoich oj-

ców i swoich dowódców. Potem ja obrasta∏em w piórka,

a jego obdzierano z piór. Potem ja walczy∏em z nadwagà,

a on walczy∏ ze Êmiercià. Nast´pnie ja… nast´pnie on…

Nie, nie, w koƒcu on zwyci´˝y∏, na pewno zwyci´˝y∏, choç

przegra∏, choç du˝à cz´Êç swego ˝ycia straci∏.

– A jak uda∏o si´ panu przetrzymaç wi´zienie, tortury,

cel´ Êmierci?

Wiedzia∏em, ˝e on wie, o co mu chodzi. Bo obaj ju˝

znaliÊmy cen´ bohaterstwa i tchórzostwa, wielkoÊci i n´-

dzy cz∏owieczej. Czyta∏em ju˝ fragmenty jego ksià˝ki. To

by∏ mój brat, literat polski. Lepszy ode mnie o charakter,

czcigodniejszy o biografi´.

– Wie pan, oni pope∏nili jeden b∏àd – rzek∏ niespiesz-

nie. – Chcieli mnie z∏amaç, wobec tego powiedzieli, ˝e

moja ˝ona, ˝e moja córka, ˝e one obie nie ˝yjà. A tym-

czasem ja zrozumia∏em, ˝e jestem sam, ˝e za nikogo nie

ponosz´ ju˝ odpowiedzialnoÊci, ˝e nikogo nie nara˝am

ani nie obcià˝am, ˝e jestem samotnym i dlatego wolnym

cz∏owiekiem. Od tego momentu ju˝ w ogóle nie mogli mi

daç rady. Znios∏em wszystko najl˝ej, jak mo˝na. Wszyst-

ko potrafi∏em przetrzymaç, choç w innych okoliczno-

Êciach psychologicznych mo˝e bym i nie przetrzyma∏.

By∏em mu wdzi´czny za ten ludzki, màdry, pi´kny

pierwiastek w interpretacji swojej nieludzkiej i szpetnej

tragedii. W jego s∏owach odnajdywa∏em tak˝e jakieÊ roz-

grzeszenie i dla moich win, dla moich zdrad, dla moich

Êmiertelnych grzechów”.

Urodzi∏ si´ 23 grudnia 1903 r. w PrzemyÊlu. By∏ najstarszym z dziewi´ciorga dzieci

Micha∏a (sier˝anta armii austro-w´gierskiej, a po odzyskaniu przez Polsk´ niepod-

leg∏oÊci pracownika s∏u˝by wi´ziennej) i Franciszki z domu S∏odkiewicz. W 1925 ro-

ku ukoƒczy∏ II Paƒstwowe Gimnazjum im. Kazimierza Morawskiego w PrzemyÊlu.

Nale˝a∏ do harcerstwa (by∏ m.in. wspó∏za∏o˝ycielem Harcerskiego Klubu Sportowe-

go „Czuwaj”) oraz Organizacji M∏odzie˝y Narodowej i Zwiàzku M∏odzie˝y Filarec-

kiej. W listopadzie 1918 r. uczestniczy∏ w obronie PrzemyÊla (za co zosta∏ odznaczo-

ny „Gwiazdà PrzemyÊla”), a w czasie wojny polsko-bolszewickiej w 1920 r. pe∏ni∏

s∏u˝b´ wartowniczà na terenie miasta w ramach Obywatelskiej Legii Ochotniczej.

Pe∏ni∏ równie˝ funkcj´ prezesa Czytelni Uczniowskiej i Sodalicji Mariaƒskiej.

Po zdaniu egzaminu maturalnego rozpoczà∏ studia na wydziale prawa Uniwersy-

tetu Jana Kazimierza we Lwowie, które ukoƒczy∏ w 1932 roku. W tym czasie rozwi-

nà∏ aktywnà dzia∏alnoÊç w strukturach ruchu narodowego. Zosta∏ cz∏onkiem M∏o-

dzie˝y Wszechpolskiej i Zwiàzku Ludowo-Narodowego (ZL-N), a w koƒcu 1928 r.

Stronnictwa Narodowego (po przekszta∏ceniu ZL-N w SN). W paêdzierniku 1926 r.

by∏ jednym z inicjatorów powo∏ania w PrzemyÊlu Zrzeszenia M∏odzie˝y Narodowej

(ZMN), które w grudniu tego roku przystàpi∏o do Obozu Wielkiej Polski (OWP).

Po powstaniu w kwietniu 1927 r. Ruchu M∏odych OWP na bazie przemyskiego ZMN

utworzony zosta∏ przemyski okr´g Ruchu M∏odych (RM). Przez krótki okres W∏odzi-

mierz Bilan pe∏ni∏ funkcj´ kierownika RM OWP na województwo krakowskie, a na-

st´pnie pó∏nocnà cz´Êç województwa pomorskiego. Po powrocie do PrzemyÊla,

od koƒca marca 1928 r. by∏ przewodniczàcym ZMN, kierujàc jednoczeÊnie okr´go-

wym komitetem RM. W listopadzie tego roku zajà∏ równie˝ stanowisko redaktora na-

czelnego tygodnika „Ziemia Przemyska”. Z krótkà przerwà w latach 1930-1931 kie-

rowa∏ tym pismem do wrzeÊnia 1939 r., pisujàc z regu∏y artyku∏y wst´pne. Od cza-

sów studenckich by∏ równie˝ dzia∏aczem Towarzystwa Gimnastycznego „Sokó∏”.

AktywnoÊç polityczna W∏odzimierza Bilana i kierowanego przezeƒ ZMN wzbu-

dzi∏a zaniepokojenie w∏adz. 13 lipca 1930 r. w czasie spaceru nad Sanem zosta∏ on

napadni´ty i pobity przez sier˝anta Stanis∏awa Pilara, podoficera z 38. pu∏ku piecho-

ty w PrzemyÊlu. Inspiratorem pobicia Bilana by∏ ówczesny dowódca 38. pp. p∏k Wa-

c∏aw Kostek-Biernacki, który publicznie mia∏ oÊwiadczyç, ˝e na m∏odzie˝ narodowà

trzeba wziàç kije i rewolwery. Kilka dni po pobiciu Bilan opublikowa∏ na ∏amach „Zie-

mi Przemyskiej” artyku∏ „Moja odpowiedê”. Napi´tnowa∏ w nim stosowane przez

w∏adze sanacyjne metody walki z opozycjà (w tym przede wszystkim anga˝owanie

do niej Wojska Polskiego, przez co podwa˝ano jego autorytet w spo∏eczeƒstwie),

przypominajàc przypadki pobiç dzia∏aczy narodowych (m. in. b. ministra Jerzego

Zdziechowskiego) przez oficerów WP.

28 marca 1933 roku minister spraw wewn´trznych p∏k Bronis∏aw Pieracki rozwià-

za∏ Obóz Wielkiej Polski. JednoczeÊnie rozwiàzane zosta∏o Zrzeszenie M∏odzie˝y Na-

rodowej jako organizacja filialna OWP. W∏odzimierz Bilan wraz z kilkunastoma m∏o-

dymi przemyskimi narodowcami zosta∏ wówczas na ponad dwa tygodnie areszto-

wany. Jeszcze w kwietniu tego roku objà∏ kierownictwo – powsta∏ej w oparciu

o cz∏onków ZMN – przemyskiej Sekcji M∏odych SN, w lipcu zosta∏ wiceprezesem,

a w kwietniu 1934 r. – prezesem zarzàdu Podokr´gu Przemyskiego SN (oprócz Prze-

myÊla obejmowa∏ on powiaty Dobromil, Sanok, Brzozów i Krosno). Jako prezes Pod-

okr´gu Przemyskiego SN zosta∏ wybrany przez Rad´ Okr´gowà SN we Lwowie

na cz∏onka Rady Naczelnej SN. Pe∏ni∏ t´ funkcj´ do wrzeÊnia 1939 roku.

W latach 1935-1939 W∏odzimierz Bilan by∏ z ramienia Stronnictwa radnym mia-

sta PrzemyÊla, pe∏niàc funkcj´ wiceprzewodniczàcego Klubu Narodowego. W cza-

Nie ma katów dla katów

Nie mamy zatem takich rozmów z katami UB jak rozmo-

wy z katem SS. Kazimierz Moczarski nie zdà˝y∏ czy te˝

nie móg∏ ju˝ ich zapisaç. Kto wie, czy nie by∏yby wa˝niej-

sze od „Rozmów z katem”? Nikt ju˝ nie mo˝e go zastà-

piç w Êwiadectwie z w∏asnych, niewyobra˝alnie ci´˝kich

doÊwiadczeƒ z systemem komunistycznym, o wiele

d∏u˝szych ni˝ okupacja niemiecka.

Skazani jesteÊmy na Êwiadectwa poÊrednie, doku-

menty sàdowe, materia∏y archiwalne, listy i pisma proce-

sowe samego autora. Wystarczajà one jednak do poka-

zania w miar´ pe∏nej sylwetki Moczarskiego. Ostatnio

przedstawi∏ jà historyk Andrzej Krzysztof Kunert, który

ju˝ wczeÊniej zajmowa∏ si´ postacià Moczarskiego,

m.in. opracowywa∏ pe∏ne, nieocenzurowane wydania

„Rozmów z katem”. W ksià˝ce „Oskar˝ony Kazimierz

Moczarski”, opartej na gruntownych poszukiwaniach ar-

chiwalnych i dokumentach, przywróci∏ polskiej pami´ci

jednà z najbardziej niez∏omnych postaci czasów wojny

i zw∏aszcza, powojennego, komunistycznego pokoju.

Czy nadal nie mo˝na mówiç o m´czeƒstwie takich

postaci – bo zabrania tego „poprawnoÊç polityczna”

i postkomunistyczny strach przed prawdà?

Tortury Moczarskiego by∏y realne. Dotàd jeszcze ofia-

ry takie jak on sà znienawidzone przez za∏o˝ycieli PRL.

W po∏owie lat 90. pu∏kownik Adam Humer, pierwszy i je-

dyny chyba skazany w III RP za zbrodnie stalinowskie,

posunà∏ si´ do insynuacji, którà przytacza Kunert, jako-

by Moczarski, choç by∏ „antykomunistycznym szpiclem

oraz ideologiem i prowodyrem kontrrewolucyjnych

band po wyzwoleniu” – „jako dziennikarz sam zg∏osi∏

ch´ç siedzenia ze Stroopem, ˝eby napisaç ksià˝k´”.

Jednego z pierwszych oprawców Moczarskiego –

pu∏kownika Ró˝aƒskiego, aresztowano w 1954 roku

po ucieczce innego funkcjonariusza MBP – Józefa

Âwiat∏y, na Zachód i po ujawnieniu metod dzia∏ania UB.

Kazimierz Moczarski móg∏by mieç wtedy niejakà satys-

fakcj´ – gdyby o tym wiedzia∏. W tym czasie przebywa∏

nadal za murami wi´zienia, czekajàc stale na Êmierç.

Oprawcom nigdy to nie grozi∏o.

IV Nasz Dziennik Piàtek, 28 wrzeÊnia 2007

DODATEK HISTORYCZNY IPN 4/2007

Piàtek, 28 wrzeÊnia 2007 Nasz Dziennik V

Ryszard Mozgol, IPN Katowice

Andrzej Nowicki

– czo∏owy ateista PRL

Andrzej Rus∏aw Nowicki urodzi∏ si´ w 1919 roku

w Warszawie. Dzia∏alnoÊç politycznà rozpoczà∏ ja-

ko uczeƒ gimnazjum im. Staszica w nielegalnej le-

wicowej organizacji „Spartakus”. Studiujàc filozo-

fi´, psychologi´ i italianistyk´ na Uniwersytecie

Warszawskim, nale˝a∏ do Zwiàzku Niezale˝nej M∏o-

dzie˝y Socjalistycznej, wysuwajàcego has∏o budo-

wy frontu ludowego z komunistami oraz walki

z „polskim faszyzmem”.

Starali si´ sprawiç wra˝enie, ˝e krytyka dotyczy wy-

∏àcznie cz´Êci duchowieƒstwa („reakcyjny kler”),

podczas gdy pozostali („patriotyczny i post´powy

kler”) cieszà si´ swobodà gwarantowanà przez ko-

munistyczne ustawodawstwo. Atakowane by∏y

struktury KoÊcio∏a, zaÊ kwestie doktrynalne pozo-

stawiano (na razie) w spokoju. KomuniÊci z lubo-

Êcià podkreÊlali: „Atakujàc kler – nie atakujemy re-

ligii”. W istocie atak by∏ frontalny i obejmowa∏

wszelkie aspekty ˝ycia religijnego.

Dla Andrzeja Nowickiego, od 1948 r. cz∏onka

PZPR, KoÊció∏ katolicki i Ojciec Âwi´ty

Pius XII ucieleÊniali najbardziej wstecznà si∏´ spo-

∏ecznà, w obronie swojego materialnego i ideolo-

gicznego stanu posiadania gotowà na wszystko.

Zdaniem Nowickiego, z powodu strachu przed po-

st´powà ludzkoÊcià ucieleÊnianà przez komuni-

stów Pius XII wspiera amerykaƒskà polityk´ „czyn-

nego powstrzymywania komunizmu”. Eksploatu-

jàc wàtki z sowieckiej propagandy i powtarzajàc

oszczerstwa miotane pod adresem Piusa XII przez

konspiracyjnà pras´ PPS, Nowicki stara∏ si´ u czy-

telników wytworzyç przekonanie o korzyÊciach dla

KoÊcio∏a wynikajàcych z wojny i przy∏àczania si´

Papie˝a zawsze do silniejszych i zwyci´˝ajàcych

(Hitlera, Trumana) przeciwko s∏abszym (Polsce,

komunistom). „Jak wiadomo, Watykan dzi´ki

swym udzia∏om w fabrykach broni osiàgnà∏ olbrzy-

mie zyski na dostawach narz´dzi masowej zag∏ady

dla niemieckiej Luftwaffe”, „za czo∏gami hitlerow-

skimi szli jezuici z modlitewnikami w j´zyku rosyj-

skim”, „Watykan liczy∏ na to, ˝e opieka Gestapo

pozwoli mu przeprowadziç akcj´ masowego »na-

wracania« na katolicyzm” – fantazjowa∏ na u˝ytek

propagandy Nowicki.

Zr´by antyklerykalnej historiozofii przedstawi∏

w broszurach „K∏opoty rodzinne papie˝y” i „1000 lat

zatargów z papie˝ami”. KoÊció∏ katolicki autor obarczy∏

odpowiedzialnoÊcià za wszelkie dzia∏ania na szkod´

Narodu, oskar˝y∏ o uzale˝nianie Polski od Niemiec,

eksploatacj´ ekonomicznà i finansowà, szerzenie

ciemnoty i zacofania, przyczynienie si´ do upadku

paƒstwa, antypolskà postaw´ rodzimego duchowieƒ-

stwa w czasie walk powstaƒczych w XIX wieku, wresz-

cie wspieranie „rodzimego faszyzmu”.

Wàtek wspó∏pracy szpiegowskiej przedstawicieli

KoÊcio∏a na rzecz wrogów Polski Ludowej kontynu-

owa∏ Nowicki w artyku∏ach „Droga narodu i droga

zdrady” i „Wnioski z kilku procesów” („Wiedza i ˚y-

cie”, 1953 r.). Dla wzmocnienia efektu propagando-

wego przeÊladowania katolickiego duchowieƒstwa

w Polsce przedstawione zosta∏y na tle podobnych

dzia∏aƒ komunistów w innych krajach sowieckiej

strefy wp∏ywów. Chodzi∏o o wytworzenie przekona-

nia o istnieniu w ca∏ej Europie Ârodkowowschodniej

wszechobecnej siatki szpiegowsko-dywersyjnej du-

chowieƒstwa katolickiego. Celem obu artyku∏ów by-

∏o usprawiedliwienie si∏owego uderzenia w KoÊció∏.

OpresyjnoÊç dzia∏ania komunistycznego aparatu

przemocy musia∏a byç adekwatna do zbrodni po-

pe∏nionych przez duchownych. „Je˝eli ci duchowni

modlili si´, to przede wszystkim o okupacj´ amery-

kaƒsko-hitlerowskà w Polsce, o bomb´ atomowà,

napalm, gazy i d˝um´” – pisze Nowicki. Duchowni

katoliccy w Polsce – ks. Józef Lelito, jezuita ks. W∏a-

dys∏aw Gurgacz, ks. kard. Adam Sapieha, bp kato-

wicki Stanis∏aw Adamski czy w´gierski Prymas Jo-

sef Mindszenty, s∏owacki bp Pavol Gojdicz, wyst´-

powali, zdaniem Nowickiego, Êwiadomie przeciwko

swoim narodom, stajàc si´ zdrajcami ojczyzny. Ka-

ra, jaka spotka∏a ich z r´ki komunistycznego wymia-

ru sprawiedliwoÊci, mia∏a byç zatem zas∏u˝ona

i adekwatna do pope∏nionych win. Propaganda sze-

rzona przez Nowickiego – mistrza pos∏ugiwania si´

k∏amstwami i pó∏prawdami – mia∏a niwelowaç od-

dzia∏ywanie przekazywanych spo∏eczeƒstwu praw-

dziwych wiadomoÊci o podj´tej przez komunistów

walce z religià.

Przeciwko Prymasowi

Wyszyƒskiemu

i biskupowi Kaczmarkowi

nizmu – g∏osi∏ konsekwentny materializm, ateizm,

wiar´ w post´p i kult nauki. Kontrastowa∏ z ciemnà

przesz∏oÊcià KoÊcio∏a przeÊladujàcego nauk´. Jako

przyk∏ad Nowicki podawa∏ los Giordana Bruna

i dzie∏a Kopernika, wpychajàc obu badaczy i myÊli-

cieli w sztywny gorset komunistycznej ideologii.

Zdaniem publicysty, odkrycia astronomiczne spo-

wodowa∏y reorganizacj´ inkwizycji, której g∏ównym

celem by∏a w XVI wieku walka z post´powym, mate-

rialistycznym i naukowym Êwiatopoglàdem: „Mo˝na

powiedzieç, ˝e wyrok Êmierci na Giordana Bruna

by∏ przygotowywany jeszcze zanim si´ Bruno uro-

dzi∏. Stary Êwiat feudalny nie chcia∏ rozwoju nauki,

Êmiertelnie jej si´ l´ka∏ i pospiesznie ku∏ kajdany dla

Bruna i Galileusza, zanim jeszcze przyszli na Êwiat”.

Wydarzenia roku 1956 zmieni∏y metody dzia∏ania

partii. Porzucono praktyki stalinizmu, zmienia∏ si´

wachlarz metod walki z KoÊcio∏em. Stawa∏a si´ bar-

dziej wyrachowana, unikano otwartej walki i kon-

frontacji z hierarchià na rzecz tworzenia antyreligij-

nego klimatu intelektualnego w wybranych Êrodo-

wiskach (m∏odzie˝, kr´gi naukowe, wojsko) czy po-

dejmowania d∏ugofalowych dzia∏aƒ w celu laicyza-

cji spo∏eczeƒstwa. Nowicki z agresywnego antykle-

rykalnego publicysty zamieni∏ si´ w ch∏odnego na-

ukowego religioznawc´, wykorzystujàcego aparat

naukowy do kontynuacji walki religià. W 1956 roku

powo∏a∏ do ˝ycia Polskie Towarzystwo Religioznaw-

cze i zosta∏ redaktorem pisma „Euhemer”. Obie ini-

cjatywy w czasach PRL stanowi∏y najwa˝niejszà try-

bun´ tzw. marksistowskiej metodologii religioznaw-

stwa i by∏y wspierane przez PZPR. Cel tych dzia∏aƒ

wobec spo∏eczeƒstwa Nowicki formu∏owa∏ na ∏a-

mach „Euhemera”: „Chodzi o to, ˝eby Êwieckie tre-

Êci i idea∏y racjonalizmu, humanizmu i socjalizmu

zaj´∏y w ich ÊwiadomoÊci miejsce religii”.

Prócz pracy naukowej na Uniwersytecie War-

szawskim, Uniwersytecie Wroc∏awskim i Uniwersy-

tecie im. Marii Sk∏odowskiej Curie w Lublinie, po-

Êwi´conej g∏ównie filozoficznym aspektom ate-

izmu, uprawia∏ o˝ywionà dzia∏alnoÊç spo∏ecznà.

W 1957 roku doprowadzi∏ do powstania Stowarzy-

szenia Ateistów i WolnomyÊlicieli, b´dàcego naj-

wa˝niejszym realizatorem partyjnej polityki antyko-

Êcielnej, kuênià inicjatyw antyreligijnych. Przez kilka

dziesi´cioleci by∏ prominentnym dzia∏aczem Towa-

rzystwa Szko∏y Âwieckiej i Towarzystwa Krzewienia

Kultury Âwieckiej.

W 1994 roku wstàpi∏ do lo˝y masoƒskiej „Euro-

pa”, ju˝ po roku zosta∏ Mistrzem. „Do masonerii

– mówi∏ – przyjmuje si´ ju˝ dojrza∏ych, w pe∏ni doj-

rza∏ych masonów, ludzi, którzy nie majàc dotàd

z nià nic wspólnego myÊleli i zachowywali si´, jak-

by byli na 33 stopniu masoƒskiego wtajemnicze-

nia”. Przez cztery kadencje, do 2001 r., by∏ Wielkim

Mistrzem Wielkiego Wschodu Polski. Do dziÊ po-

zostaje Honorowym Wielkim Mistrzem. Mimo zmia-

ny retoryki pozosta∏ wierny dawnej wojnie przeciw-

ko religii.

Na ∏amach „Euhemera” w latach dziewi´çdzie-

siàtych wspomina∏ z rozrzewnieniem swojà wizyt´

w ZSRS, gdzie w czasie zwiedzania Muzeum Histo-

rii Religii i Ateizmu natknà∏ si´ na przedwojenne

bolszewickie czasopisma ateistyczne „Antirieligio-

znik”, „Biezbo˝nik” i „Atieist”. ¸za si´ w oku kr´ci...

Filozof kultury, religioznawca, poliglota i koneser sztuki, zaczyna∏ w II RP jako gimnazjalista zbunto-

wany przeciwko szkolnej katechezie. Po zdobyciu w∏adzy przez komunistów po wojnie sta∏ si´ gu-

ru „naukowego” ateizmu. Jego obszerna publicystyka, skierowana przeciwko KoÊcio∏owi katolickie-

mu i religii, odzwierciedla∏a aktualnà lini´ komunistycznej polityki wyznaniowej. Wytrwale propa-

gowa∏ wizj´ Êwiata, w którym cz∏owiek zajà∏ miejsce Boga: „CzterdzieÊci lat pracowa∏em w szkol-

nictwie wy˝szym, czyli mog∏em kszta∏ciç m∏odzie˝, mog∏em wnosiç do kultury polskiej ateizm, tra-

dycje ateistyczne, filozofi´ Êwiatowà, otwarcie na inne kultury” (z wywiadu udzielonego w 2004 r.).

Oficer polityczny

W czasie okupacji hitlerowskiej Nowicki zwiàzany

by∏ z konspiracyjnym oÊrodkiem Polskiej Partii So-

cjalistycznej na ˚oliborzu. W 1943 roku, wraz z w∏à-

czeniem oÊrodka ˝oliborskiego w struktury bojowe

PPS WolnoÊç – RównoÊç – Niepodleg∏oÊç, Nowic-

ki zosta∏ oficerem politycznym Organizacji Wojsko-

wej WRN PPS. Rozpoczà∏ redagowanie socjali-

stycznego czasopisma „Âwiat∏o”, pisa∏ o tworzeniu

nowego cz∏owieka socjalistycznego, wy˝szoÊci

etyki socjalistycznej nad chrzeÊcijaƒskà.

Pierwsze lata rzàdów komunistycznych w Polsce

charakteryzowa∏y si´ nominalnà akceptacjà KoÊcio-

∏a katolickiego w ˝yciu spo∏eczno-politycznym kraju.

By∏o to taktyczne ust´pstwo ze strony PPR w okre-

sie walki o w∏adz´. KomuniÊci wykorzystali ten okres

do przygotowania si´ do prawnej i instytucjonalnej

rozprawy z KoÊcio∏em. W∏adza poczàtkowo poprzez

swoich propagandzistów kierowa∏a ataki wobec tzw.

KoÊcio∏a „obcego” – Papie˝a Piusa XII i niepolskie-

go elementu w ∏onie KoÊcio∏a katolickiego. W tym

okresie Nowicki zarzàdza∏ sprawami sekretariatu

premiera Edwarda Osóbki-Morawskiego, bioràc te˝

udzia∏ w konferencji poczdamskiej. Stanowisko oso-

bistego sekretarza prezesa koncesjonowanego PPS

i premiera Tymczasowego Rzàdu JednoÊci Narodo-

wej dawa∏o w nowych realiach politycznych mo˝li-

woÊç szybkiego awansu, z czego Nowicki skrupu-

latnie skorzysta∏. Niemal˝e wprost z Poczdamu czo-

∏owy ateista PRL uda∏ si´ do Rzymu jako attache. Je-

go publicystyka w tym okresie dotyczy∏a walki poli-

tycznej lewicy z chrzeÊcijaƒskà demokracjà i stano-

wi∏a odzwierciedlenie wspó∏pracy dyplomaty z w∏o-

skimi komunistami. Po powrocie do Warszawy

w maju 1947 r. objà∏ posad´ w Wydziale Zagranicz-

nym CKW PPS. Zosta∏ redaktorem tygodnika poli-

tycznego „Âwiat i Polska” (1948 r.), na ∏amach które-

go opublikowa∏ pierwsze zjadliwe artyku∏y atakujàce

KoÊció∏ katolicki, oskar˝ajàc Watykan o wspieranie

amerykaƒskiego imperializmu.

W latach 50. XX wieku uwaga komunistycznej pro-

pagandy skupi∏a si´ na wykorzystywaniu wszelkich

zadra˝nieƒ i konfliktów pomi´dzy w∏adzami PRL

a hierarchià do uderzenia w osob´ Prymasa Stefa-

na Wyszyƒskiego. Okazjà do takiej rozprawy by∏o

aresztowanie i pokazowy proces ks. bp. Czes∏awa

Kaczmarka. Antykomunistycznie nastawiony ordy-

nariusz kielecki zosta∏ przedstawiony przez Nowic-

kiego w charakterystyczny dla wulgarnej propa-

gandy sposób – by∏y agent gestapo, zdrajca z cza-

sów okupacji: „U biskupa Kaczmarka pod czarnà

sutannà z fioletowymi guzikami bi∏o nie serce Pola-

ka, lecz serce faszysty. Na drog´ zdrady narodu

pcha∏y go naraz dwie si∏y: od zewnàtrz – presja wa-

tykaƒskich instytucji, od wewnàtrz – Êlepa, faszy-

stowska nienawiÊç do polskiego ludu”. Opisujàc

przypadek ks. bp. Kaczmarka, nies∏usznie oskar˝o-

nego m.in. o zdrad´ Polski, torturowanego w cza-

sie przes∏uchaƒ, skazanego w pokazowym proce-

sie na 12 lat wi´zienia, Nowicki chcia∏ uderzyç

w Prymasa Wyszyƒskiego, który odmówi∏ pot´pie-

nia niewinnego ordynariusza kieleckiego. Antyko-

Êcielna publicystyka Nowickiego wpisywa∏a si´ ide-

alnie w propagandowe przygotowania komunistów

do posadzenia na ∏awie oskar˝onych Prymasa, któ-

ry „zaÊlepiony nienawiÊcià do post´pu i w∏adzy lu-

dowej (...) zszed∏ na drog´ prób rozbijania jednoÊci

narodu”. Czytelnik, dajàcy si´ schwytaç propagan-

dowemu wabikowi Nowickiego, dopowiada∏ sam

– przeszkoda w postaci Prymasa musi zostaç usu-

ni´ta. W momencie opublikowania wspomnianego

artyku∏u Prymas Wyszyƒski przebywa∏ ju˝ w aresz-

cie, zatrzymany przez funkcjonariuszy urz´du bez-

pieczeƒstwa kilka dni po zakoƒczeniu procesu po-

kazowego ks. bp. Kaczmarka.

Z PZPR do lo˝y masoƒskiej

Frontalny atak na religi´

Jedno z pism ateistycznych ukazujàcych si´ w Zwiàzku Sowieckim w latach

dwudziestych

Od po∏owy 1947 roku, kiedy walka polityczna zo-

sta∏a praktycznie rozstrzygni´ta na korzyÊç PPR,

a opozycja legalna spacyfikowana i rozbita, polity-

ka komunistów wzgl´dem KoÊcio∏a katolickiego

uleg∏a zaostrzeniu. PropagandziÊci przedstawiali

duchowieƒstwo jako zaplecze polityczne rodzi-

mej reakcji, posiadajàce antypolski charakter.

Oskar˝ali o szpiegostwo na rzecz Watykanu i USA.

Antyklerykalny Êwiatopoglàd komunistyczny nie

móg∏ ograniczaç si´ do prezentacji negatywnego

systemu wartoÊci – czystej opozycji wobec KoÊcio-

∏a, jak by∏o to w przypadku du˝ej cz´Êci XIX-wiecz-

nych antykleryka∏ów. W komunistycznym systemie

propagandy wyznaczano antyklerykalizmowi rol´

afirmacyjnà, propagowania tzw. naukowego Êwiato-

poglàdu. Âwiatopoglàd ten w swoich za∏o˝eniach

odzwierciedla∏ zasady ideologiczne marksizmu-leni-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: