Copyright © 1995 by LESZEK MAGIERA, TADEUSZ KASPERCZYK
Redakcja KRYSTYNA ZWOLIŃSKA
Ilustracje w tekście PIOTR KASPERCZYK
Zdjęcia STANISŁAW ŚWIETOŃ
Projekt okładki KATARZYNA KOBRYŃ
ISBN 83-902338-4-3
Wydawnictwo BIO-STYL Kraków
ul. Śląska 9a/9
Druk i oprawa
Zakład graficzny „COLONEL" Kraków
Skład komputerowy „BROS" s. c. Kraków, tel. 429-10-84
SPIS TREŚCI
Słowo wstępne................................................... 5
I. Rys historyczny masażu segmentarnego........................ 7
II. Anatomiczne i fizjologiczne podstawy masażu segmentarnego.... 10
Komórka nerwowa i inne pojęcia z zakresu anatomii
układu nerwowego ........................................ 10
Receptory ............................................... 13
Synapsy ................................................ 17
Tkanki - cechy morfologiczne i właściwości tkanek ............ 19
Ogólny podział układu nerwowego .......................... 26
Ośrodki i drogi nerwowe ................................... 29
Rdzeń kręgowy .......................................... 34
Nerwy rdzeniowe i obwodowe .............................. '^7
Układ nerwowy autonomiczny .............................. 46
III. Kliniczne podstawy masażu segmentarnego .................... 55
Odruchowe zmiany chorobowe w ikance skórnej ............... 55
Odruchowe zmiany chorobowe w tkance łącznej ............... 57
Odruchowe zmiany chorobowe w tkance mięśniowej ............ 59
Odruchowe zmiany chorobowe w okostnej .................... 60
Odruchowe zmiany chorobowe w tkance nerwowej ............. 62
Odruchowe zmiany chorobowe w układzie krążenia ............. 62
Odruchowe zmiany chorobowe w narządach wewnętrznych ...... 63
Odruchowe zmiany chorobowe w kręgosłupie ................. 64
Tnne odruchowe zmiany chorobowe .......................... 65
IV. Teoria i metodyka masażu segmentarnego ..................... 67
Pojęcie masażu segmentarnego .............................. 67
Zasady i warunki obowiązujące przy wykonywaniu
masażu segmentarnego .................................... 67
Działanie poszczególnych technik masażu na ustrój ludzki ....... 69
Działanie masażu segmentarnego ............................ 78
Wskazania i przeciwwskazania do wykonywania
masażu segmentarnego .................................... 79
V. Praktyczne podstawy masażu segmentarnego.................. 82
Podział ciała ludzkiego dla potrzeb masażu segmentarnego....... 82
Opracowanie grzbietu..................................... 83
Opracowanie miednicy.................................... 95
Opracowanie klatki piersiowej ............................. 101
Opracowanie karku, potylicy i głowy ........................ 106
Opracowanie kończyn dolnych ............................. 111
Opracowanie kończyn górnych ............................. 123
Masaż powłok brzusznych ................................ 138
Opracowanie całego ciała ................................. 141
VI. Badanie zmian odruchowych ................................ 142
Badanie zmian odruchowych w tkance skórnej ................ 142
Badanie zmian odruchowych w tkance łącznej ................ 147
Badanie zmian odruchowych w tkance mięśniowej ............ 153
Badanie zmian odruchowych w okostnej ..................... 155
Badanie punktów maksymalnych ........................... 156
Przesunięcia odruchowe .................................. 157
VII. Masaż segmentarny w poszczególnych jednostkach •„ ••-'- . • =
chorobowych ,.......................-%.................... 160
Migrena i bóle głowy .................................... 161
Choroby kręgosłupa ...................................... 165
Rwa kulszowa .......................................... 170
Zespół bólowy odcinka lędźwiowo-krzyżowego ............... 175
Choroby stawów i tkanek okołostawowych ................... 180
Choroby stawów barkowych i ramion ....................... 181
Choroby stawów łokciowych, przedramion i rąk ............... 185
Choroby stawów biodrowych i ud .......................... 189
Choroby stawów kolanowych, podudzi i stóp ................. 192
Choroby serca .......................................... 196
Choroby naczyń obwodowych ............................. 201
Choroby naczyń obwodowych kończyn górnych ............... 202
Choroby naczyń obwodowych kończyn dolnych ............... 206
Choroby pluć i opłucnej .................................. 208
Choroby żołądka ........................................ 213
Choroby dwunastnicy i jelit ............................... 218
Choroby wątroby i pęcherzyka żółciowego ................... 222
Choroby nerek i pęcherza moczowego ....................... 226
Choroby kobiecych narządów płciowych ..................... 231
Bibliografia ................................................... 235
RYS HISTORYCZNY MASAŻU SEGMENTARNEGO
Od starożytności wykorzystuje się możliwości leczniczego oddziaływania na narządy wewnętrzne za pomocą środków stosowanych na powierzchni ciała. Założeniem teoretycznym takiego oddziaływania jest przyjęcie hipotezy, że wszystkie części ciała są ze sobą powijane na zasadzie sprężenia zwrotnego (feedbacku). Żadna choroba nie ogranicza się do zmian miejscowych, zawsze dotyczy całego ustroju. Każdy proces patologiczny powoduje objawy odruchowe w czynnościowo sprzężonych tkankach i narządach szczególnie unerwionych przez te same odcinki rdzenia kręgowego (melamery). Zmiany wywołane na drodze odruchowej mogą oddziaływać zwrotnie na pierwotne ognisko chorobowe. Ich usunięcie w skórze, mięśniach, tkance łącznej i okostnej za pomocą masażu przyczynia się do przywrócenia prawidłowych stosunków i jest koniecznym uzupełnieniem każdej lokalnej terapii. Powyższe dane patofizjologiczne stanowią naukowe podstawy masażu segmentarnego.
Szukając rodowodu współczesnego masażu segmentarnego, należy cofnąć się myślą do końca XIX w., tj. do odkryć dokonanych przez angielskiego neurofizjo-loga H. Heada. Head w 1896 r. jako pierwszy stwierdził, że w chorobach poszczególnych narządów wewnętrznych określone odcinki skóry (dermatomy) wykazują szczególną wrażliwość na bodźce. Bodźce takie jak ucisk, dotyk, ciepło, zimno, które w zwykłych warunkach są niebolesne, wywołują w tych miejscach bóle. Od tego czasu odcinki skóry wykazujące w określonym dermatomie nadwrażliwość określamy strefami Heada (8, 12, 13, 29). Headowi zawdzięczamy także jedno z podstawowych pojęć w masażu segmentarnyrn, tj. określenie „punkty maksymalne". Są to miejsca o szczególnie wyraźnej przeczulicy w obrębie stref. Bodziec bólowy związany z chorym narządem wewnętrznym biegnie przez włókna układów: autonomicznego (współczulnego i przywspółczulnego), a także somatycznego. Powiązania pomiędzy drogami autonomicznymi i somatycznymi tłumaczą możliwość rzutowania bólów trzewnych na skórę. Są to najczęściej drogi skrzyżowane (7, 8, 9). Silne bóle trzewnc występują w takich chorobach jak:
ostre niedokrwienie mięśnia sercowego (włókna współczulne Th2 - Th5), wyrostka robaczkowego, zapalenie pęcherzyka żółciowego, choroba wrzodowa, zapalenie jelita grubego, kolka nerkowa (włókna współczulne LI - L2).
Masaż segmentarny rozwija się równocześnie z odkryciami z zakresu nauk medycznych głównie z dziedziny fizjologii, histologii, patofizjologii i fizykoterapii. Odkrycia te dotyczą wiedzy o objawach odruchowych w schorzeniach narządów wewnętrznych, wywołanych w różnych tkankach i narządach. Po osiągnięciach Heada okazało się, że choroby narządów wewnętrznych powodują zmiany nie tylko w skórze, ale również we wszystkich tkankach ustroju. Zaczęto więc opisywać zmiany w tkance mięśniowej, naczyniach i ukrwieniu, tkance łącznej, nerwach i kościach. Szczegółowy opis tych odkryć musiałby zająć wiele stron tekstu i przekroczyłby ramy tego rozdziału. Tu zostaną więc podane tylko nazwiska i fakty, które wprost wiążą się z rozwojem masażu segmentarnego.
Wiele szczegółów dotyczących tych zagadnień zawarli w swej książce pt, „Masaż segmentarny" wydanej po raz pierwszy w 1952 r. dwaj Niemcy -O. Glaser i W. Dalicho (12). Stała się ona fundamentalnym dziełem z tego zakresu i przyczyniła się do popularyzacji tej formy masażu. Przed 1952 r. nie używano określenia masaż segmentarny, lecz „masaż punktów nerwowych" (posłużył się tym pojęciem A. Cornelius 1909 r.), czy „masaż odruchowy" (ten termin zastosował B. Barczewski w 1911 r.). -
Kolejny po odkryciach Heada, milowy krok w rozwoju masażu segmentarnego zawdzięczamy J. Mackenziemu. On to w 1917 r. zwrócił uwagę, że w schorzeniach narządów wewnętrznych występuje w odpowiednim miotomie wzmożone napięcie (ograniczone lub rozlane), przeczulica bólowa, stwardnienia i zaburzenia ukrwienia (4,12,13, 29).
Także Kohlrausch w 1937 r. opisał przypadki usunięcia czynnościowych zaburzeń narządowych przez masaż odruchowy stref mięśniowych (strefy Mac-kenziego), których przynależność segmentarna w pojęciu stref Heada była oczywista. Ponieważ w przeważającej większości wypadków chodzi o wzmożone napięcie mięśni, można za pomocą rozluźniających chwytów (wstrząsanie, wałkowanie, wibracja, ugniatanie i ćwiczenia ruchowe) doprowadzić do rozluźnienia mięśni. Kohlrausch uważał strefy odruchowe w układzie mięśniowym za strefy obronne, które częściej niż się przyjmuje pozostająpo ustąpieniu schorzenia narządu i mogą wstecznie wywołać odruchowe zaburzenia czynnościowe narządów. Masaż segmentarny ma za zadanie przeciwdziałać tym negatywnym następstwom.
Badania kliniczne prowadzone przez E. Dicke, H. Leube i Kohlrauscha (12, 13), pozwoliły na określenie zmian odruchowych w tkance łącznej. Stwierdzili oni zmiany jej konsystencji w postaci obrzmień, pasmowatych wciągnięć, oraz płaskich wgłębień. Badania potwierdziły, że w obrębie zmian łącznotkankowych mogą wystąpić swoiste punkty bólowe o charakterze „punktów maksymalnych".
W zakresie masażu segmentarnego zasługą Leube i Dicke jest stworzenie przez nich w 1942 r. odmiany masażu przeznaczonego dla tkanki łącznej, tj. masażu łącznotkankowego. Dowiedli oni, że najlepiej na zmiany w tkance łącznej oddziaływać za pomocą bodźców towarzyszących rękoczynom, tj. za pomocą przesuwania, wałkowania, rolowania, pocierania.
Z czasem stało się oczywiste, że czynnościowe i organiczne schorzenia naczyń krwionośnych rzutują na inne tkanki w obrębie segmentu i przynależne narządy wewnętrzne. Za typowe zaburzenia związane z ukrwieniem uznaje się bóle i tzw. „chromanie przestankowe". - '
D. Gross i P. Nounenbruch obserwowali kolki żółciowe, nerwobóle, migrenę, napady drgawkowe, choroby skóry, oraz artropatie w zaburzeniach ukrwienia, a także z powodu blizn, lub przewlekłych zapaleń. Uznali oni stan uporządkowanych stosunków naczyniowych za klucz do każdej terapii obwodowego układu nerwowego i podstawę każdej terapii fizykalnej.
Kolejną odmianę masażu segmentarnego stanowi masaż okostnowy, zastosowany przez P. Yoglera w 1953 roku.
Rozwój masażu segmentarnego można także rozpatrywać z innego jeszcze punktu widzenia, mianowicie dawkowania. Dawkowanie wiąże się ze stanem odczynowości ustroju, siłą użytego bodźca, techniką masażu, czasem jego trwania, ordynacją. Dużo uwagi tym zagadnieniom poświęcili wspomniani już O. Glaser i W. A. Dalicho, a także A. Coraelius, F. Hartmann, R. Kohlrausch, H. Leube, E. Dicke, J. Putkamer, S. Hirsch-Bernhardt i inni (12, 13). Rozwinięcie tych zagadnień ale już nie w aspekcie historycznym, lecz praktycznym znajdzie Czytelnik w dalszych rozdziałach tej książki.
II
ANATOMICZNE I FIZJOLOGICZNE PODSTAWY MASAŻU SEGMENTARNEGO
^
¥
Komórka nerwowa i inne pojącia z zakresu anatomii układu nerwowego
Podstawową jednostką budulcową układu nerwowego jest komórka nerwowa zwana neuronem. Pojecie neuronu wprowadził w 1891 r7H. Waldeyer1. Liczba neuronów w organizmie ludzkim jest oceniana na ok. 150 mld (sam mózg posiada ich ok. 100 mld). Neurony mają różny kształt i wielkość. Zbudowane są z ciała komórkowego i dwóch rodzajów wypustek, tj. dendrytów i aksonu (ryć. 1). W ciele komórkowym, które jest otoczone komórkami glejowymi, następuje synteza cytoplazmy i substancji przekaźnikowych, które są przesyłane do wypustek nerwowych (8, 9, 25).
Aksony, są to pojedyncze długie wypustki (sięgaj ą nawet 1,2 m) przewodzące impulsy od ciała komórkowego, natomiast dendryty są wypustkami krótkimi, które przewodzą impulsy do ciała komórkowego z obwodu; jest ich wiele. Określenie dendryt pochodzi od greckiego słowa „dendron", co znaczy drzewo (oczywiście mamy na myśli koronę drzewa).
Większość aksonów posiada izolację w postaci tzw. osłonki mielinowej. Osłonkę tę tworzą komórki Schwanna. Aksony z osłonką określa się jako rdzenne, a bez - jako włókna bezrdzenne. Pokrycie wspomnianą osłonką nie jest całkowite. Znajdują się tam wąskie szczeliny, przeciętnie w odstępach milimetra, zwane węzłami, lub przewężeniami Ranviera2. W obrębie zakończeń aksonu następuje przekazanie impulsu nerwowego do innych komórek (ryć. 2). Aksony mogą posiadać odgałęzienia zwane paraaksonami. W układzie nerwowym włókna
1 H. Waldeyer (1836-1921), anatom niemiecki.
2 Opisał je w 1878 r. hislolog francuski L. Ranvier.
11
Ryć. l. Schemat budowy neuronu
l - cytoplazma okołojadrowa, 2 - dendryly, 3 - akson, 4 - jądro, 5 - jąderko,
6 - chromaiyna płciowa, 7 - wzgórek aksonu, 8 - osłonka mielinowa.
9 - odgałęzienie aksonu (paraakson), 10 - zakończenia aksonu
Ryć. 2. Schemat zmielinizowanego włókna nerwowego
l - warstwa iącznotkankowa, 2 -jądro lemocylu, 3 - osłonka mielinowa, 4 - przewężenie Ranviera, 5 - akson
posiadają osłonę mielinową w miejscu, w którym potrzebne jest szybkie i precyzyjne przewodzenie,
W zależności od specjalizacji czynnościowej neurony można podzielić na komunikacyjne i integracyjne. Neuron komunikacyjny w odróżnieniu od integracyjnego, ma mało styków (synaps) z innymi neuronami. Często posiada on długi akson służący do przewodzenia informacji na znaczną odległość,
Nieco odmienną budowę mają neurony czuciowe w zwojach rdzeniowych (różnice te nie są istotne dla zrozumienia działania neuronu). Także neurony układu autonomicznego wykazują pewne różnice, z których najistotniejsza polega na tym, że mogą one przewodzić impulsy w obie strony (tzw. transport wsteczny), tj. od ciała neuronu do zakończenia aksonu i od unerwionych narządów do ciała neuronów.
Podstawowe pojącia z zakresu anatomii układu nerwowego
Ośrodek
Skupiska ciał komórek nerwowych w ośrodkowym układzie nerwowym, pełniących jednakową czynność, nazywamy ośrodkiem (lub jądrem), polem lub warstwą.
Zwój
Skupienie ciał komórek nerwowych w obwodowym układzie nerwowym określamy mianem zwoju.
Droga nerwowa
Wiązka włókien nerwowych (dendrytów lub aksonów), przebiegająca w ośrodkowym układzie nerwowym, nosi nazwę drogi nerwowej. W szerszym znaczeniu w skład drogi nerwowej wchodzą nerwy obwodowe.
Szlak
Większy zbiór włókien nerwowych nazywamy szlakiem.
Nerw
Wiązka aksonów łub dendrytów albo jednych i drugich, przebiegająca poza ośrodkowym układem nerwowym, nosi nazwę nerwu.
Splot
Splotem określamy wiązkę nerwów oraz występujących między nimi połączeń.
12
Istota szara i istota biała
W związku z obrazem mikroskopowym struktur nerwowych w ośrodkowym układzie nerwowym wyodrębniamy istotę szarą i istotę białą. Istotę szarą tworzą data komórkowe neuronów, a istotę białą - ich wypustki, czyli aksony i dendryty. Istota szara w części górnej ośrodkowego układu nerwowego tworzy płaszcz okrywający mózgowie, a w jego części dolnej, w rdzeniu kręgowym, położona jest w głębi istoty białej, tworząc słupy tylne i słupy boczne.
Receptory
Receptory są to wyspecjalizowane narządy, które odbierają różne bodźce ze środowiska i przetwarzają je na impulsy nerwowe. Receptory są nerwowymi zakończeniami włókien dośrodkowych, a więc pierwszym ogniwem przewodzenia czucia. Za ich pośrednictwem organizm ma stały kontakt z otoczeniem.
Wyodrębniamy środowisko zewnętrzne i wewnętrzne. Choć środowisko wewnętrzne nie bierze bezpośredniego udziału w metabolizmie komórkowym, to jednak wywiera nari wielki wpływ. W organizmie człowieka środowisko wewnętrzne od zewnętrznego stale oddziela co najmniej jedna warstwa komórek. Do środowiska zewnętrznego zalicza się treść wypełniającą przewód pokarmowy, oraz powietrze w drogach oddechowych i pęcherzykach płucnych.
W procesie ewolucji w organizmach zwierzęcych rozwinęły się wyspecjalizowane narządy i układy, dzięki którym mogą one coraz lepiej przystosować się do zmieniającego się środowiska zewnętrznego. Istnieje oczywiście ograniczony zasięg tych zdolności i procesy życiowe organizmu nie mogą przekraczać granic fizjologicznych. Organizm człowieka dzięki rozwojowi ośrodkowego układu nerwowego jest najlepiej przystosowany do zmian zachodzących w środowisku zewnętrznym.
Powiązania między środowiskiem wewnętrznym i zewnętrznym wyrażają następujące procesy życiowe organizmu: odżywianie, oddychanie, krążenie, wydalanie. Odżywianie - polega na pobieraniu ze środowiska zewnętrznego, materiałów
energetycznych i budulcowych.
Oddychanie - jest to proces polegający na doprowadzeniu ze środowiska zewnętrznego tlenu niezbędnego do procesów utleniania wewnątrzkomórkowego i usuwania nadmiaru dwutlenku węgla ze środowiska wewnętrznego. Krążenie - wiąże się z przepływem (transportem) materiałów energetycznych, budulcowych, gazów (O2 i CC^), produktów przemiany materii i innych ciał
13
pomiędzy wyspecjalizowanymi komórkami stykającymi się, oraz nie stykającymi się bezpośrednio ze środowiskiem zewnętrznym.
Wydalanie -jego rolą jest usunięcie ...
masazysta