SYSTEMY POLITYCZNE EUROPY ŚRODKOWEJ I WSCHODNIEJ
<SKRYPT> cz. I
1. Ogólna charakterystyka ekonomiczna, społeczna, kulturowa państw regionu Europy Środkowej. <Olka>
Kraje Europy Środkowej to 18 państw o bardzo zróżnicowanej geografii, historii, politycznych formach organizacji społeczeństwa i gospodarki. Wg K. Crawford jest to w znacznej częsci ( bez Rosji, Ukrainy, Mołdowy) obszar „ pomiędzy” Rosją a Niemcami, ale szerzej to także kraje leżące pomiędzy cywilizacyjnych Wschodem a Zachodem, oraz demokracją i wolnością a autorytaryzemem i zniewoleniem.
Losy tych krajów po 1989 to najczęsciej proby powrotu na zachód, czxyli budowy demokratycznego systemu politycznej, społeczeństwa obywatelskiego i gospodarki rynkowej. Fenomem transformacji w tych karajach polega na tym, że jednocześnie zostały tam przeprowadzone dwa a nawet trzy procesy:
Ø Przebudowy systemu politycznego
Ø Przebudowy systemu gospodarczego
Ø Stworzenia nowoczesnego państwa narodowego
Działania podejmowane wtedy przez elity rządzące są mniej lub bardziej udane. O skuteczności transformacji zadecydowały takie czynniki jak:
Ø Charakter społeczeństw tych krajów
Ø Ich historia, w tym także głębokość i trwałość demokratycznych i narodowych tradycji i ta najnowasza np doświadczenia z czasów autorytarnego socjalizmu
Ø Poziom rozwoju gospodarczego.
Kraje te są zróżnicowane pod względem geograficznym, spotykamy:
Ø kraje wielkie ( Rosja, Ukraina)
Ø średnie (Polska, Rumunia)
Ø małe ( Czech i Węgry)
Ø bardzo małe ( Słowenia i Macedonia)
Pod względem ludnościowym:
Ø małe, do 5 mln mieszkańców, np. kraje nadbałtyckie, Albania, Maced.
Ø średnie, 10-15 mln,Słowacja, Bułgaria, Węgry
Ø duże, powyżej 15 mln, Polska, Rosja, Rum, Uk
PODZIAŁY SPOŁECZNE, ETNICZNE I RELIGIJNE W EUROPOE ŚR I WSCH.
Społeczeństwa w tym regionie są mocno zróżnicowane jest to skutkiem procesów demograficznych, społ, polit. Obok państw, ktore sa jednolite pod wzgledem narodowościowm i wyznaniowym istnieja państwa zroznicowane wewnetrznie pod tym wzgledem.
W krajach tych charakter konfliktow na tym tle wpływa na kaształ systemu politycznego:
Ø generując podzialy socjopolityczne np. powstanie partii mniejszości wegierskiej w Rum i na Słowacji czy tureckiej w Bułgarii
Ø wpływając na bieżące zachowania zbiorowych aktorów politycznych i decyzje instytucjonalnych ośrodkow władzy publn np. przyjecie ustaw regulujących organizacje systemow edu publ na Łotwie
Ø kształtując także ustroj terytorialny państwa
Złożona struktura etniczna państw sklania je do wyboru modelu federacyjnego państwa ( w przeszłości federalizm ZSRR – Socjalist republiki: Estonii, Ł, L, Mołdawii ( teraz Mołdowa), Uk, Rosji), wprowadzony w latch 70 i 80 na L i Uk.
Federalizm czechosłowacki od 1969 Slowacja miała uprawnienia pod kontrolą Kom. Partii Czechsł.
Federalizm jugosławiański- istniała ograniczona ale realna autonomia republik zwiazkowych ( Słowenii, Chor, Serbii, Czarnogory, Macedonii, Bośni i Hercegowiny), była zakorzeniona w idei socjalistycznej samorządności.
Obecnie chrakter federalny mają: Serbia i Czarnogora; Bośnia i Herceg, , ktorą tworzą Federacja Muzułamńsko- Chorwacka i Rep Serbska; Rosja ( 21 rep, 6 krajów, 2 miasta federalne, 49 obwodów, 1obwod autonomiczny, 10 okręgow autonomicznych)
Struktura etn:
Ø jednonarodowe: Alb, Chor, Pol, Węg, Cz, Słowenia
Ø posiadajacymi znaczącą mniejszość: Buł, L, Rum, Słowacja, Uk
Ø wielonarodowe: B i Herceg, E, Ł, Maced, Mołdowa, Ros, Serbia i Czarnog
Struktura etn ma wpływa na kształtowanie obywatelskiej solidarności, uzanie państwa za własną wspolnote polityczną ( bez wzgledu na narodowośc i wyznanie). Konflikty na tym tle wystąpiły w b,. Jugosławii- czystki dokonywane metodami militarnymi ( ludobojstwo) i polit ( wysiedlenia). Natomiast w krajach nabałtyckich toczą sie sporu o uznaie praw mniejszości narodowej rosjan jest ich tam w E 2/3.
Innym czynnikiem determinującym kulturowe oblicze społ. to podziały religijne. Na ty obszarze rowijały sie takie wyznania: katolicyzm, prawosławie, protestantyzm, islam, judaizm. Podział krajów pod wzgledem społ- polit wpływu religii wg L. Sekejla:
Ø silny: Pol, Chor, Bośnia i H
Ø średni: E, L, Ł, Słowenia, Słowacja,
Ø słaby: Cz, Buł, Mac, Rum, Mołdowa, Uk, Węg
Ø nieistotny: Alb, Serbia i Cz, Ros
Indeks fragmentrayzacji kulturowej dla społ. tego regionu wynosi:
Ø kraje jednolite kul np. Pol wskaźnik 0,07
Ø silnie sfragmentaryzowane; Ros 0,95
Jednak nie można przeceniac wplywu fragmentryzacji kulturowej na stan systemu polit np. Rum choc nie jest sfragmentryz jak Czechy to tam ta sytuacja wywiera większy wplyw na politykę, natomist w jednolitej kult Pol problem polityki państwa wobec Kościoła silkniejszy niz w wyznaniowo silniej zrożnicowanej Słowacji.
POLITYCZNE I DEMOKRATYCZNE TRADYCJE PAŃSTW REGIONU
Ich historia, w tym także głębokość i trwałość demokratycznych i narodowych tradycji i ta najnowasza np doświadczenia z czasów autorytarnego socjalizmu. Warto pamiętać, że przelomowe były lata 1989-1991 były albopowrotem do demokracji albom początkiem rządów dem, niektore państwa zaczynaly dopiero tworzyc państwowość.
Geneza powstanie poszeczegolnych państw regionu- klasyfikacja:
1) państwa, ktore zrodziły sie w sredniowieczu: buł, chor, Serbia i Cz, Czechy, L, Pol, Ros, Węgry
2) państwa powstałe w wyniku rozpadu Imperium Osmańskiego; Alb, Rum
3) panstwa powstale w wyniku rozpadu Imperium Romanowych: E, Ł
4) państwa powstałe w wyniku rozpadu socjalistycznych federacji:
o Czechsł: Słowacja
o Jugosławii: B i Herceg, Maced, Słowenia
o ZSRR: Mołdowa i Uk
Czasokres istnienia niepodległych krajów:
Ø Krocej niż 20 lat istnieją B i H, Maced, Mołdowa, Słowacja, Słowenia, Uk
Ø Od 20-50 lat: E i Ł
Ø 51-100 lat: Albania
Ø 101-200 lat: Rum
Ø 201-500 lat: Chor, S i Cz, L,
Ø Powyżej 500 lat: Buł, Pol, Cz, ros, Węg
Europa Śr i Wsch jest od wiekow obszarem polit, militrnej, gosp, kultur rywalizacji wielu państw realizujących odmienne wzorce cywilizacyjne:
1) Łacinski- zach. : odwołujący sie do chrześcijanstwa a od XVIII w do racjonalizmu i indywidaulizmu, ktore doprowadziły do rewolucji narodowej i przemysłowej, idee modernizacji i demokratyzacji państwa: monarchia Habsburgów i Prusy
2) Bizantyjski: odwolującxy siedo prawoslawia, tradycja, kolektywizm, slowianofilstwo realizowanego przez „Święta Ruś” . należy pamięta ze Ros tez znajdowala sie pod wplywem kultur azajtyckich ludow koczowniczych, stąd rodzaj swoistej hybrydy bizantyjsko- orientalnej ( cywilizacja turańska)
3) Orientalny, odwołujący się do idei monarchii despotycznych, o sztywnej biurokratyczno-militarnej strukturze legitymizowanej dodatkowo przez religię- islam- Turcja
W wyniku rywalizacji między tym mocarstwamiukształtowala sie 5 kregów cywilizacyjnych, niektore z nich maja ch. Jednorodny, dominuja w niej wzorce tylko jednej cywilizacji lub sa bardziej zlożone, co w efekcie odbija sie na kulturze politycznej, kształcie prawa, wzorcach społecznej kooperacji i rywalizacji, min w polityce i gospodarce: 5 kregów cywilizacyjnych na obszarze E. Śr i Wsch:
1) Łaciński zintegrowany: Cz, Słowenia
2) Łac niezintegrowany z zauważalnymi wplywami innych kultur: Chor, E, L, Ł, Pol, Słowacja, Węg
3) Bizantyjsko- orientalny: B i Herceg, Buł, Maced, Mołdowa, Rum, Serbia i Cza
4) Orientalny: Alb
Doświadczenie demokratyczne- analiza przeszłości po 1945: część tych państw stała się integralną cz. ZSRR( E, L, Ł, Mołdowa, Uk) a reszta była w orbicie wplywow ZSRR.
Analiza przeszlości państwa przed 1939:
1) Kraje przed 1989 nie mialy doświadczen demokratycznych: Alb, Ros, Uk, Mołdowa
2) Kraje w ktorych funkcjonowała ograniczona demokracja: Węg, Rum ( do lat 30 XX w)
3) Kraje przez jakis czas funkcjonowal demokratyczny system polityczny, wyparty następnie przez rożne formy autorytaryzmu:
o Buł 1919-1934
o E 1920-1934
o Jugosławia: ( B i H, Chor, Maced, Serb i Czarn, Słowenia) 1921-1929
o L 1922-1926
o Ł 1920-1934
o Pol 1919- 1926
4) Kraje w ktorych reżim dem załamał się w wyniku zewnętrznej agresji: Cz i Słowacja w latach 1920- 1939, uchodzące jako Czechosł za jedna z najstabilniejszych demokracji
Na rozwoj tych krajow mial takze wplyw rola jaka odegraly podczas II wojny swiatowej:
Ofiary Niemiec lub wloch: Pol, Cz, Jug ( Chor, S i Cz, B i H, Maced, Słowenia), Alb;
A sojusznikammi Niemiec były: Rum, Węg, Buł, ZSRR ( Ros, Uk, Moldowa) w 1940 zaatakował L, Ł, E. Część tych państwa widziala we wspolp-racy z Nimcami ożliwość odbudowy wlsanej państwowości chor, slowacja lub jak L, Ł, E, Uk tworzyły jednostki wojs podlegle Niemcom. Obecnie nierozwiązana kwestia w tych sprawach zostaje stosunek do kombatantów.
W 1945-48 sawietyzacja, stopien w jakim te panstwa upodobnily się do modelu radzieckiego byl rozny, odnośnie kwestii legiutymizacji władzy komunistów wg L. Sekelj:
Ø Kraje gdzie byla silna legitymizacja kom, oparta na rewolucji społ- Ros, bądź dominującej roli kom w wyzwalaniu kraju- Jug
Ø `Kraje w ktorych ta legitymiacja była słaba i odwaolywala sie do silnej pozycji partii komunistycznej jeszcze przed II wojna, kom w antyhitlerowskich ruchu oporu: Alb, buł, Słowacja, bądź częsciowo do głosow wyborców Cz, Słowacja
Ø Kraje w których nie bylo silnej partii kom np. Pol, węg, Rum, kraje nadbaltyckie
GOSPODARKA PAŃSTW REGIONU
Poziom rozwoju w 1990 byl niski i zroznicowany. Klasyfikacja państw pod wzgedem rozwoju gospodarczego:
Ø Wys: Cz, Słowenia
Ø Średni: W, Chor, Serbia, Słowacja, Pol, E, L,Ł
Ø Niski: Czarnogóra, Buł, B i H, Maced, Rum, Ros, uk
Ø Wyjątkowa niski: alb, Mołdowa
Procesy przechodzenia od gospodarki centralnie sterowanej do gospodarki rynkowej.
Gospodarka socjalistyczna oparta była na:
Ø Społecznych środkach produkcji
Ø Marginalizacja, wręcz eliminacji sektora prywatnego w gospodarce
Ø Prymat celow polit nad ekon, mech centralnego planowania przez partie i admi
Ø Likwidacja rynku, adm kontrola cen i płac,
Elementami transormacji gospodarczej były:
Ø Prywatyzacja i zwiekszenie samodzielności przedsiębiorstw państwowych
Ø Wprowadzenie swobody tworzenia i dzialania prywatnych przedsiębiorstw
Ø Uwolnienie cen i ogr subwencji i dotacji
Ø Zainicjowanie restrykcyjnej polityki pienięznej, zmniejszenie wyd budżetowych
Ø Zniesienie monoplu państwa w obrocie towarowym
Ø Tworzenie prawnych i ekon mozliwości powst instytucji rynkowych: giełda pap wart, banki prywtne
Indeks wolności gospodarczej ( 1 kraj wolnorynkowy): poziom fiskalizmu, stopien interwencji państwa w procesy gosp, otwartość na inwestycje zagr. W 2007 calkowicie wolnorynkowa gosp w E, w Pol częsciowo wolna.
Najbardziej radykalna przebudowa gosp: w Pol, Węg ( po 1994), Cz, Słowenia, kraje nadbałtyckie; lagodniejsze przemiany w Rum, Buł, byłych rep ZSRR
Klasyfikacja stopnia zaawansowania reform wg BŚ:
1) Przodujący reformatorzy: Cz, Pol, Słowacja, Słowenia, Węg
2) Zaawansowani: Alb, Buł, E, L,Ł, Rum
3) Średnio zaawans: Mołdowa, Ros
4) Powolni: Uk
5) Kraje dotrkniete konfliktami regionalnymi, ktore wstrzymały reformy: B i H, Chor, Maced, S i Cz
Kondycja gospodarek przed transformacja:
Ø Sektor prywatne w Pol i Węg
Ø Inwestycje zagr: Pol
Ø Reforma systemu bankowego: Pol, Węg, Buł, Jug
Ø Przynależność do miedzynarodowych instytucji finansowych: Pol, Jug, Węg
Okres tych przemian gosp nazywany jest twórczą destrukcją bo wzrosła licza ludzi zyjących poniżej progu ubostwa, co wpłynęlo na poziom akceptacji przemian w spol, patologie, korupcja, niesprawny aparat państwa, brak jasnych reguł zarządzania gosp, niski poziom etyki zawod w sektorze pub.
Obecnie gosp tych krajow sie nieustabilizowały ( bezrobocie i inflacja). Gospodarki tych krajow cechuje:
Ø Wys 5 zatrud w rolnictwie i wytw PKB
Ø Niska wydajność pracy
Ø Zbyt wys energo- i materiałochlonność.
Najlepiej rozwinieta jest Słowenia.
2. Postkomunizm ( ogólna chrakterystyka) <Olka>
Okres transformacji w przypadku krajów Europy Śr i Wsch określa się mianem postkomunizmu . Kraje postkomunistyczne- okreslenie dotyczy krajow których cechą wspolną byla instalacja po II wojnie reżimu niedemokratycznego i zazwyczaj znalezinie się w obszarze wplywow radzeckich, w przypadku niektorych panstw bylo to wejscie w sklad ZSRR i tworzenie jego integralnej częsci ( L,Ł, E, Ros, Uk, Białoruś). Poskomunizm jest rozumiany jako sytuacja we wszystkich krajach które wyszły z realnego socjalizmu. Inne rozumienie tego pojęcia to ujmowanie postkomunizmu jako dziedzictwa przeszlości tych krajów, ktore należy przezwyciężyć w procesie transformacji systemowej. Postkomunizm rozumiany jest też jako początkowy etap transformacji systemowej, wiążacy się z koniecznościa przezwyciężenia „ balastu przeszlości”. Elity poskomunistyczne i partie poskomunistyczne w odniesieniu do elit i formacji wywodzących się z partii komunistycznych a czasami także z partii satelickich wobec komunistycznych.
Postkomunizm można opisywac z roznych prespektyw, okresljąc np. aspekty polityczne i systemowe, kulturowe, ekon, społeczne. Opisywane jest takze jako stan nieuporządkowania, w ktorym nowe wspolistnieje ze starym. Z tego stanu przejsciowego zaczyna dopiero wyłanić się nowy porządek. Etap ten określany jest jako instytucjonalna hybryda. Na poziomie instytucjaonalnym zachodzą procesy:
1) Rozwoju instytucjonalnego, pogłębiania i rozszerzanie reguł, ktore istnialy wcześniej
2) Dezinstytucjonalizacji, niszczenia starych instytucji
3) Reinstytucjonalizacji, zmiany jednyxch regul na inne
4) Tworzenia nowych instytucji.
Proces budowania nowego porządku wiąze sie z barierami stwarzanymi przez stare elity, ktore chca tworzyc tylko fasade reform.
...
politycznie