SŁOWNICZEK WYRAZÓW STAROPOLSKICH, GWAROWYCH I OBCYCH
Allach
w religii muzułmańskiej imię boga, stwórcy świata
alkierz
tu: niewielka izdebka bez okien, używana jako sypialnia
barć
otwór wydrążony w drzewie w lesie, także kłoda z wydrążonym otworem, przeznaczone dla roju pszczół
baszta
wieża o charakterze obronnym, najczęściej kamienna lub murowana, także drewniana, okrągła lub w kształcie graniastosłupa, włączona w obręb murów obronnych zwykle na narożnikach
bej
tytuł nadawany cywilnym i wojskowym urzędnikom w dawnej Turcji
Belzebub
tu: imię własne złego ducha, władcy piekieł
bełt
tu: długa strzała do kuszy
bierwiono
tu: pień drzewa oczyszczony z gałęzi, sęków i kory
buksztab
czcionka, litera w drukarstwie
cekhauz
zbrojownia
ceklarz
pachołek na usługach władzy miejskiej, pomocnik w utrzymaniu porządku publicznego
chram
świątynia
cyrograf
tu: zapis własną krwią duszy diabłu
dostrzegalnia
obserwatorium astronomiczne
dranica
wąska deska, łupana z pnia drzewa iglastego
dysydent
w Polsce przedrozbiorowej człowiek wyznający inną religię chrześcijańską niż katolicka, np. protestant, kalwin, arianin
dziesiętnik
tu: dowódca dziesięcioosobowej grupy żołnierzy
egzorcyzm
w Kościele katolickim obrzęd liturgiczny polegający na wypędzaniu diabła
gąsior
tu: narzędzie do wymierzania kary, rodzaj dybów z otworami na ręce i nogi
giezło
tu: obszerna szata lniana
gwardian
przełożony klasztoru w niektórych zakonach
halabarda
średniowieczna broń kłująca i sieczna, złożona z drewnianego trzonu i osadzonej na nim siekiery oraz grotu. Należała do uzbrojenia piechoty, potem straży miejskiej i dworskiej
herezja
tu: pogląd religijny, błędny z punktu widzenia religii katolickiej jako panującej
herold
w średniowieczu poseł lub urzędnik ogłaszający w imieniu władzy ważne zarządzenia
imperiał
moneta w Rosji carskiej wartości dziesięciu rubli, potem piętnastu. Na ziemiach polskich pod rosyjskim zaborem także moneta pięciorublowa
intronizacja
wprowadzenie na tron
jantar
bursztyn
jasyr
niewola u Tatarów lub Turków
juk
skórzany worek podróżny, w który ładuje się bagaże przewożone zwykle na grzbietach zwierząt; także tobół
junosza
dziarski, odważny młodzieniec
kaduczy
diabelny, piekielny
kaleta
skórzana torebka, woreczek na pieniądze, noszony zwykle przy pasie
kandelabr
tu: ozdobny świecznik kilkuramienny
karabela
lekka, ozdobna krzywa szabla, noszona przez szlachtę polską głównie podczas uroczystości
karakon
karaluch
karzeł
tu: rodzaj niskiego fotela lub krzesła
kaszta
szuflada wsuwana w regał, podzielona na przegródki, w których mieszczą się czcionki
kasztel
tu: zamek warowny
kasztelan
urzędnik książęcy za Piast6w, zarządzający kasztelem i przylegającym do niego terenem. 0d XIV w. wyższy urzędnik państwowy zasiadający w senacie i dowodzący pospolitym ruszeniem kasztelanii
kijanka
tu: rodzaj drewnianej, grubej łopatki z krótkim trzonkiem, służącej na wsi do prania bielizny i obijania lnu
kirkut
cmentarz żydowski
kobiałka
koszyk o okrągłym dnie, pleciony z wikliny lub łyka
komes
w średniowieczu dostojnik zarządzający okręgiem administracyjnym
konfrater
tu: współtowarzysz, kolega, kamrat
konterfekt
portret, wizerunek, obraz
kontyna
świątynia pogańskich Słowian, Prusów i Litwinów
kufa
tu: wielka beczka
kwarta
tu: naczynie o pojemności czwartej części garnca, równe 1 litrowi
kwestarz
tu: zakonnik zbierający datki na utrzymanie klasztoru
laska opolna
symbol władzy opolnej. W dawnej Polsce położone blisko siebie osady rodowe łączyły się. dla bezpieczeństwa w związki zwane opolami; na czele związku stał pan opolny
Lechita
potomek Lecha, legendarnego założyciela państwa polskiego
Lucyper
w chrześcijańskich wierzeniach imię władcy piekieł, anioła zbuntowanego przeciw Bogu
ławica
tu: piaszczysta mielizna w korycie rzeki
łęg
podmokła łąka, najczęściej w korycie rzeki
łyk
tu: mieszczuch, pogardliwa nazwa pochodząca od noszonych przez uboższe mieszczaństwo tanich żupanów z konopnego włókna czyli łyka
majdan
tu: osada śródleśna drwali
mirza
wódz, książę tatarski; także szlachcic tatarski
mitra
tu: oznaka godności książęcej, królewskiej
muezin
duchowny muzułmański wzywający śpiewem z minaretu do modlitwy
murator
człowiek prowadzący prace budowlane; budowniczy, architekt
muszkiet
ręczna broń palna dużego kalibru. W XVI i XVII w. strzelano z niej opierając lufę na podstawce i zapalając ładunek lontem
neofita
ten który przyjął nową wiarę lub sposobi się do jej przyjęcia
obiata
w czasach pogańskich Słowian ofiara, dary składane bóstwom
opat
osława
zła opinia
ostrokół
obwarowanie z drewnianych, zaostrzonych u góry pali, wbitych gęsto obok siebie; palisada, częstokół
ostrów
wyspa, tu także mielizna w korycie rzeki
otrok
dawniej młody mężczyzna, później chłopiec; także najemnik w młodocianym wieku, sługus
palisada
patrz: ostrokół
patena
płaski talerzyk, złoty lub pozłacany, używany jako naczynie liturgiczne
patoka
miód otrzymywany z plastrów przez wyciekanie
pauper
biedak, ubogi
płużyca
prymitywne narzędzie bezkołowe o konstrukcji zbliżonej do pługa, służące do orki gleb lekkich, używane przez niektórych Słowian już we wczesnym Średniowieczu
podwika
tu: kobieta, niewiasta
postponować
lekceważyć, pogardzać
prasoł
kupiec handlujący solą. dawniej sól z kopalni rozwozili i sprzedawali w kraju wędrowni kupcy, którzy mieli określone zwyczajowo szlaki i granice zasięgu
rapier
broń sieczna o długiej, prostej klindze i ostrych krawędziach
rataj
najemny robotnik do prac na roli; parobek folwarczny
retman
starszy flisak, odpowiedzialny za spław
rusznica
ręczna broń palna o długiej lufie, używana w XV XVII w.
rzygacz
tu: ozdobny wylot rynny w kształcie paszczy zwierzęcej lub maszkary, szczególnie rozpowszechniony w architekturze gotyckiej; gargulec
sabat
w dawnych wierzeniach ludowych orgie czarownic i złych duchów; tu także w przenośni: zbiegowisko, tumult
samotrzeć
w towarzystwie dwóch osób, we troje
sandżak
tu: okręg administracyjny w sułtańskiej Turcji
seraj
dawny pałac wschodniego władcy
socha
prymitywne drewniane narzędzie orne o rozdwojonym rylcu
Swarog
prawdopodobnie bóstwo ognia, czczone za czasów pogaństwa na Rusi. Domniemany ojciec Swarożyca
Swarożyc
naczelne bóstwo grupy Słowian połabskich, czczone w Radogoszczy i znane pod nazwą Radogost. Zdaniem niektórych badaczy kult Swarożyca był rozpowszechniony w całej Słowiańszczyźnie
synod
tu: zjazd duchowieństwa
szafraniec
tu: człowiek o rudych włosach; w przenośni: łupieżca, zbój
tamburyn
mały, płaski bębenek z metalowymi krążkami, w który uderza się dłonią
torquetum
podstawa lunety umożliwiająca jej obrót
uroczysko
odludne miejsce, często w puszczy, u dawnych Słowian związane z kultem jakiegoś bóstwa, odbywaniem narad itp.
wierzeje
dwuskrzydłowa brama zbita z desek; dwuskrzydłowe duże drzwi
więcierz
rozpięta na drewnianych obręczach siatka do łowienia ryb
włosiennica
koszula z szorstkiej tkaniny z włosia, noszona dla umartwiania się, pokuty itp.
wrzeciądz
urządzenie do ryglowania drzwi lub bramy, drąg lub żelazna sztaba obracająca się na sworzniu
wyżenąć
wygnać, wypędzić
zamtuz
dom rozpusty
zwiernica
tu: jutrzenka, gwiazda widoczna przed wschodem słońca; także pierwsza gwiazda wieczorna
żak
tu: uczeń, student
Opracowała Ryszarda Wilczyńska
StarszyPan