Spivak ''Czy podporządkowani inni mogą przemówić''.pdf

Czy podporzdkowani

inni moqa orzemwi?

Gayatri Ghakravorty Spivak

J\ I iektre z naibardziej radykalnych

l\ aysturro* krjtycrnych, jakie poja-

wiy si w latach 80. na Zachodzie, byy

rezultatem pragnienia zainteresowanego

tym, by utrwali podmiot Zachodu czy te

Zachd jako Podmiot. Teoria zwielokrot-

nionych efektw podmiotu czsto Zapew_

niaa oson dla tego podmiotu wiedzy.

Cho historia Europy jako Podmiotu bya

narratywizow ana przez prawo, ekonomi

polityczn i ideologi Zachodu' w zama-

skowany Podmiot jawi si jako pozbawiony

geopolitycznych zaleznoci. Powszechnie

znana krytyka suwerennej podmiotowoci

stanowia zatem W gruncie rzeczy inaugu-

racj pewnego Podmiotu. Bd si staraa

udowodni t tez, analizujc dialog dwch

znamienitych praktykw tego typu krytyki

- Intelektualici a wadza (rozmowa midzy

Michelem Foucault a Gilles'em Deleuze'em)1 .

Jak niektre krytyczne analizy sytuacji

,,ko biet z Trzeci e g o wiata'' u roma ntyczniaj

zjednoczon walk robotnic, tak owi hege_

moniczni radykaowie wczajniezrznico-

wan podmiotowo do walk robotniczych

Mj przykad pochodzi spoza tych dwch

kontekstw. Musz w zwizku z tym na;-

pierw zaj si hegemonicznymi rady-

kaami' Wybraam t przyjazn wymiane

midzy fi lozofa mi-a ktywistami zajm ujcyrr

si histori, poniewaz rozmontowuje ona

opozycj midzy autorytatywn produk_

cj teoretyczn a nieskrpowan praktyka

konwersacji, co pozwala wpa na trop ide_

ologii (rozmowa stanowi przestrze zdrady,

podobnie jak wykad). W innych tekstach

opisaam dobre strony ich teorii. Niniejszy

omawia ich dyscyplinarn pomyk _ opo_

wiadanie historii zycia w imi historiijako

takiej.

Uczestnicy konwersacji podkrelaja

najwiksze osig nicia francuskiego post_

strukturalizmu: po pierwsze, twierdz, e

sieci wadzylpodania/interesu s tak

heterogeniczne, e redukowanie ich do

spjnej narracji jest przeciwskuteczne

Zachodniej, a1e ko ekcje wybranych fragmentw.

W tych pracach zbiorowych najwikszym UZnaniem

ciesz si oczywicie teksty szczeg|nie akcentujce

jedno wybrane zagadnienie (tekst Jacques'a Derridy

Struktura, znak i gra w dyskursie nauk humanistycznych

zawarty w antologii Richarda Mackseya i Eugenio

Do nato, Ihe Stru cturaltst Contraversy: The Lanquaqes c'

Cililcism and the Sciences of A.4an, )ohn Hopktns Unive:

sity Press, Ba timore l972,jesttego najlepszym przy

kadem)' W zwizku z tym z perspektywy produkcji

teoretycznej i reprodukcji deoIogicznej analizowana

tu przeze mnie konwersacja niekoniecznie byla zyn

wyborem [...].

Fraqment ks]ki A CritiUe of Postcolontal Reason'

Towards a History of the Vanishing Present z 1999 roku.

Wczeniejsza wersja tego tekstu ukazaa si midzy

in nym j W: Mlrxls m and the lnterpretation of Culture,

red. Cary Nelson i Lawrence Grossberg, University

of |||inois Press, Chicago '19BB' Skrty pochodz od

redakcji lprzyp. red.l.

1 Miche] Fouca u lt, tntelektuaicia wadza (rozmowa

midzy Michelem Foucault a Gilles'em Deleuze'em, prze

Sawomir Maga1a,,,Miesicznlk Literacki'l 1985, nr

1 1, s. 17 4 1 78' Wa rto mae zaznaczy C, Ze na]Wikszy

wpyw na studentw l naukowcw w USA miay nie

przekady caych ksizek intelektualistw z Europy

196

- potrzebna jest niestrudzona krytyka; po

:rugie' uwaaj, ze intelektualici powinni

.iara si odsania i poznawa dyskurs

.ooecznego innego. obaj jednak regular-

-ie i w zaskakujcy sposb ignoruj kwe-

.:i ideologii oraz swoje wasne zwizki

: hiStori intelektualn igospodarcz. Cho

:dnym z gwnych zaoen tej rozmowy

ist krytyka suwerennego podmiotu, kon-

''ersacja midzy Foucaultem i Deleuze'em

:cczy si w polu, ktrego granice wyzna-

:zaj monolityczne i zarazem anonimowe

:odmioty-w-rewoI ucji:,,maoista"2 i,,waI ka

'cbotnicza''3. lntelektualici maj nazwiska

s wyrnieni; chiski maoizm nigdzie nie

:ostaje pokazany w dziaaniu. Wytwarza

:n jedynie aur narracyjnej osobliwoci,

..tra byaby niegronym retorycZnym

ranaem, gdyby nie zawaszczaa przy

:ym nazwy wasnej ,,maoizm" do opisu

:kscentrycznego zjawiska ,,maoizmu"

'rancuskich intelektualistw (i Wyrasta-

a-cej z niego ,,nowej filozofii")+ oraz, co

:ymptomatyczne, nie czynia Azji w peni

Drzejrzyst i sam przez si zrozumia.

Jdniesienia Deleuze'a do walki robotniczej

s rwnie problematyczne; pada on Wrcz

ra kolana: ',Nie potrafimy ujmowa [form

,vadzy) w zadnym z ich zastosowa, nie

<onfrontujc si zarazem z t rozpr oszon

'nas/ co z kolei skania nas z koniecznoci

....] do pragnienia cakowitego wysadze-

nia wadzy w powietrze. Kady czciowy

rewolucyjny atak lub obrona s zwizane

z walk robotniczn''5. To w oczywisty

sposb banalne stwierdzenie sygnalizuje,

ze mamy do czynienia z zaprzeczaniem

rzeczywistoci. Zdanie to pomija midzy-

narodowy podzia pracy, co zresztczste

w poststrukturalnej teorii politycznej (dzi-

siejszy postsowiecki uniwersalistyczny

feminizm spod znaku ,,gender i rozwoju"a

w stylu organizacji Narodw Zjednoczo-

nych rwniez ukrywa ten podzia; jego

rola zostanie tu jeszcze omwiona dokad-

niej)7.

odwoanie wa n i e do walki robotni-

czej jest zgubne przez swoj niewinno,

nie dziaa ono bowiem w globalnym

kapitalizmie: w czasach produkowania

w Centrum (w ramach ideologii pastwa

narodowego) podmiotu-pracownika i pod-

miotu-bezrobotnego; w czasach odbierania

klasie pracujcej na peryferiach wartoci

dodatkowej i w zwizku z tym odsuwa-

nia jej od ,,humanistycznego" treningu

konsumpcyjnego; W czasdch znaczcej

obecnoci parakapitalistycznej pracy oraz

strukturalnego Zrznicowania statusu rol-

nictwa na peryferiach' lgnorowanie mi-

dzynarodowego podziau pracy, czynienie

,,A4(' (i czasem rwniez ''Afryki") zrozu-

mia sam przez si [transparent) (chyba

e jako podmiot zostaje wskazany ,rrzeci

J-oi

l*'

']'.i

,:ra-

,-(,:

i,a,n

: -_

::'

'ame,s'174'

] amze, s' 179 |przekad zmodyfrkowany].

p(Zy Iy.n nie tylko roznorodno krajw zbiorczo nazy

wanych ,'rozwijajcymi si" (cho mogy to by Wgry

i Madagaskar), ale przede wszystkim specy11czn

WiedZ, um]ejtnoci,dowtadczenie i wo| poIityczn

|oka nych dzlalaczek. i og|nie mieszkacw' Dzlaania

pod tym hasem szczeg|nie nasi y si w atach 90. XX

wieku i byy mocno krytykowane przez antyneo iberal-

nie nastaWione feministkj' Pozostaway one wwczas

w zdecydowanej defensywie nie tyle wskutek rozpa-

du ZSRR, b|oku wschodniego i nadzie| pokadanych w

socjalizmie, jak cZsto sU9erowano, ile raczej wskutek

ekonomicznej ku turowej podlegoci wobec krajw

,,centrum", co wynika bezporednio z nlniejszego tek-

stu Spivak. Proponowana przez ni narracja jest.jedn z

najcelniejszych krytyk takiego,,g obalnego", czy raczej

,,neo iberalnego", feminizmu Iprzyp. tum.]'

/ Jest to czszerszego zjawiska, na co wskazuje Eric

Wo1f w ksice Europe and the Peaple Withaut Hlstory,

Universlty of Calrfornia Press, Berkeley 1982.

'hodzi o Wystpujc we Francji po roku 1968 fal

--roizmu. Zob. Miche Foucault, Sur la justtce populaire;

] catavec les maos, ,,Les Temps Modernes" 'l972, nr

:'c, s' 355_366' Wy]anienietego od niesienia wzmac-

' z )eszcze mj argument, obnazajc mechanizm

_:waszczenia' Status Chin W tej dyskusji ]est ernble

-'atyczny. O ile Foucault konsekwentnre aczyszcza

: : zZarzulaw, mwic: ,,Nie wiem nic o Chinach", o

' e jego razmawcy y\/i wobec Chin to, co Derrida

_ ''lvd,rhi^:. rp p1 ''.d-m

: MicheI Foucault, l ntel ektu a l iCi a wad za..', s. 17 9.

' Ang. gender and development -popularna nazwa

: lzych midzynarodowych projektW prowadzonych

: |ZeZ instytUc]e i organizacje midzynarodowe, W tym

-waszcza) agendy oNZ. W projektach tych czsto

:.osowano ten sam scenariusz d|a zupenie rznych

:bszarw geoqraficznych l ku1turowych, ]gnorujc

197

stwierdzenie Flauberta: ,,Z caej polityki

rozumiem tylko jednq rzecz: rewolt"8.

oznacza to rwniez przepisywanie

mozliwej do okrelenia odpowiedzialnoci

jako narcyzmu; co gorsza - by moze nie da

si postpi inaczej, ale trzeba prbowa.

Ujmujc rzecz inaczej, dlaczego w ogle

mwi o,,darze"?g.

Zwizek z ruchem robotniczym jest

po prostu umiejscowiony w pragnieniu

|desire]. Nie jest to ,,pozdanie" [,,desire"l

z Anty- Edypa, bdce wiadomdezinter-

pretacj oglnego przepywu (ktrego

residuum jest ,,podmiot") i dla ktrego

nie daoby siznaleadekwatnej nazwy

_ to nominalna katachreza. Jestem pena

uZnania dla tego miaego posunicia,

a zwaszcza dla sposobu, w jaki w nurt

zosta poczony z kolejn nominaln

katachrez _ wartoci.Aby unikn psy-

chologizmu, w Anty-Edypie wykorzystano

pojcie-metafor maszyny: pozdaniu

niczego nie brakuje, nie jest pozbawione

przedmiotu. To raczej podmiotowi bra-

kuje podania albo pozdaniu brakuje

ustalonego lfixedl podmiotu; taki pod-

miot nie istnieje bez represji. Poda-

nie i jego przedmioty s jednoci, to

maszyna _ maszyna maszyn. Podanie

jest maszyn, podobnie jak przedmiot

podania, dziki czemu produkt Zostaje

wydelegowany poza proces produkcji.

Co oddziela si przy tym od produko_

wania i przechodzi na stron produktu.

Z tego wanie odpadu powstaje v.

wagabunda, podmiot nomadYcznYlo.

Jednym z najsprytniejszych momen-

tw dekonstrukcji jest obecne w niej

od jej pocztkw zastrzeenie, ze to

wiat"), ponowne ustanawianie prawnej

podmiotowoci uspoecznionego kapitau

- to wanie s problemy zarwno znaczne1

czci teorii poststrukturalistycznych, jak

i tych,,zwykych" (odwoanie do,,kobiety"

jest w aktualnej sytuacji rwnie problema-

tyczne). Dlaczego takie zgrzyty miayby

by dopuszczalne akurat u tych intelek_

tualistw, ktorzy s naszymi najlepszymi

prorokami w zakresie heterogenicznoci

ilnnego?

odniesienie do walki robotniczej mieci

si w pragnieniu wysadzenia wadzy w powie-

trze w dowolnym punkcie jej wykonywania.

Za bardzo wyglda to na pozytywne War-

tociowanie kazdego pragnienia skiero-

Wanego przeciw ja kiej kolwiek wadzy'

Komentujc podobn polityczn myl

Baudelaire'a, Benjamin odwouje si do

Marksa:

Opisujqc conspirateurs de profession,

Marks wyraa si nastpujco: ,,Nie maj

oni adnego innego celu, jak tylko ten bez'

poredni, polegajcy na obaleniu aktu-

alnego rzqdu i brutalnie gardzq bardziej

teoretycznym owiecaniemrobotnikw co

do ich klasowego interesu. Skutkiem tego

zo - nie proletariacka, lecz plebejska _

no habits noirs (czarne surduty), mniei lub

b a rd zi ej wy ksztaco nych l u d zi, kt rzy re p re -

zentujq[Vertreten _ G.S.] t czruchu i od

ktorych nigdy nie mog si oni w peni unie-

zaleni, podobnie jak nie mogq si uwolni

od of i cjal nych przedstawiclell [Repraesen-

tanten - GS] partii. Polityczna wiadomo

Baudelaire'a zasadniczo nie wykracza poza

obse r wa cj e owy ch p rofesj on a I nych ko n sp i -

ratorow". Mog on W tej sytuacji powtrzy

lakrum popycha. N je moze si to odbywa przeclw

z a s a dzi e roz u m u (pri nci piu m redd end ae rationis)

Iub bez 1ej udziau, nawet jel] zasada ta dociera

tu zarwno do swego kresu, jak i rda"' Jacques

Oerrida, Donner le temps. L La fausse monnare, Galilee,

Paris 1991, s. 47.

10 GilIes Deleuze, FliX GUattari, !Anti oedipe'

Capitalisme et schizophrnie, Les Editions de Minu jt,

?aris 1972-1973, s 48-50 i dalej, s. 34.

8 Walter Benjamin, Charles Baudelaire: A Lyric Poet in the

Era of High Capitalism, prze.Harry Zorn, Verso, London

1983, s. D. Foucault postrzega Baudelaire'a jako typo-

wy przykad modernizmu (por. Michel Foucau|t,Czym

jest oWiecenie?, W: tenZe, Filozofia, hioria, polityka'

Wybr pism, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa_

Wrocaw 2000, s' 283_2B).

9,,Nawet gdyby dar by zawsze tylko symu1akrum,

nadai na|eyzda spraw z moz|iwoci Zaistn]enia

owego symulakrum i pragnienia, ktre do tego symU-

't98

:o katachretyczneI wize si Z tym, co

,empiryczne''lt. Pod nieobecnotakich

paIeonimi. To jest (europejsko-ameryka-

skie) cicie w strumieniu (G7).

Deleuze i Guattari postrzegaj relacje

midzy pozdaniem , wadz i subiektyw-

noci na poziomie ,'empirycznym", kon-

struowanym w nieco chaotyczny sposb:

przeciw rodzinie i przeciw kolonializmowi.

Uniemozliwia im to Wyartykuowanie ogl-

nej lub gIobalnejteorii interesw w postaci

tekstu pasujcego do istniejcej sytuacji.

W tym kontekcie ich obojtno na ideolo-

gi [problem ideologii] (teori konieczn

do tego, by zrozumie interesy ukonsty-

tuowane w konkretnych systemach repre_

zentacji) jest uderzajca, ale konsekwentna'

Z kolei teoria Foucaulta nie moe dotyczyc

tej Warstwy ideologii, ktra konstytuuje

podmiot ze wzgldu na swoje nieustpliwe

przywizanie z jednej strony do tego, co

pod-indywidualne, a z drugiej - do wielkich

a pa ratW po rzd kujcy ch (d i sp o s it i f s). S kd-

ind' jak dowodzi ten konwersacyjny typ

dyskursu, podmiot empiryczny, intencjo-

nalny, samo ,la'l musi w tych radykalnych

kalkulacjach pozosta jedynie zaozeniem.

Dlatego W swoim wanym eseju ldeologia

i ideologiczne aparaty pastwa (wskazowki

do bad) Louis Althusser musi przyjcten

nieunikniony poziom poredni i zakada

podmiot nawet Wtedy, gdy uywa ,,bardziej

naukowego j zyka" do opisu abstrakcyjnej

przecitnej pracy czy siy roboczej:

nidzy teoretyczn katachrez a prak-

:ycznym naiwnym real izmem, tworzcym i

'przeczno, ktra moze by nieszko-

Jliwa w pewnym kontekcie i w przy-

cadku ktrej mozna zasadnie zakadac

Juz dawk dobrej woli. Jak widzimy na

:o dzie, taka sprzeczno midzy teori

dotyczcymi jej sdami jest zgubna, jeli

'aplikuje si j" 9lobalnietz.

W zwizku z tym opisane w Anty-Edy-

sie podanie jako katachreza nie zakca

,vyjtkowoci podmiotu (lub efektu pod-

'1']iotu powstaego z resztek), zwizanej ze

specyficznymi uwarunkowaniami po-

Jania,,empirycznego". Powstajcy skrycie

:fekt podmiotu bardzo przypomina uogl-

niony ideologiczny podmiot teoretyka.

'oze to by prawny podmiot uspoecznio-

lego kapitau (ani pracy, ani zarzdzania),

cosiadajcy,,dobry" paszport, uywajcy

,dobrej" lub ,,twardej" waluty i majcy

z zaoenia niekwestionowany dostp do

sprawiedliwego procesu. Znowu - cechy

cha rakterystyczne fem i n istycznego a parat-

czyka w stylu Narodw Zjednoczonych s

riemal identyczne. Jej walka z patriarchal-

nymi zasadami jest ze wszech miar urocza

'v jej wasnym miejscu zamieszkania, ale

zaosna, gdy ,,aplikuje si j'' 9lobalniel:.

'V czasach globalnego kapitau katachrezy:

'pozdanie'' i,,wiat" - powierzchnia wiata

jako ciao-bez-organW14- s na kilka szcze-

glnych sposobw zaraone empiryczn

Reprodukcja siy roboczej wymaga nie

tylko reprodukcji jej umiejtnoci, ale zara-

zem re p rod u kcj i jej pod porzqd kowa n i a reg u _

.,Co to jest plsmo? Po czym si je rozpoznaje? Jaka

]ftyczca istoty pewnopowinna kierowa empi

' '.Znym badaniem? |'..] Nie spierajc si tutaj o nie_

:.Zpieczn konieczno pytania o prapytanie,,co to

:st'| znw poszukajmy oparcia w obszarze wiedzy gra

-atologicznej'1 Jacques Derrida, a gramatologii, prie.

:cgdan Banasiak, Wydawnictwo KR, Warszawi .1999, s.

' '2. W Desistance Derrida wskazuje, ze to, co krytyczne,

:st 7WsZe skazone dogmatyzmem, i w zwizku ztyrn

-znaje kantowskie rozrZnienie

l2 o c1obre; wo|i, pozornych sprzecznocrach l global

nym ap|ikowaniu nieudanych konceptw Spivak pisze

konkretniej W tekciePolityka przekadu, prze' Dorota

norodzielczvt . *: ,Nspolcze.ne porie przelrodu ted

Piotr Bukowski, Magda Heydel, Wydawnictwo Znak,

Kralow zO09 \'Aa 42- |przuo l1-1 1

' -o zdanie je(l nie-nd, cv t dterr - pottt) I i pt -e, ladu

[przyp. tum'].

l4 5pivak bezporednio odwouje si tu do po]Cia

wprowadzonego przez Deleuze'a iGuattarieoo w

Anty-Edypie i rozwinitego W Mille Plateaux, s(ano

wicego prb schizoanalityCZneqo przedstawienra

tego, co spoeczne, bez odwoania do narzedzi filozofii

tro5!e1oen'dIne1 |pr,,yp r lLrn^'

,'i Glas filozofemy s raczej naladowane typograficz-

_ ie, ni,,odgryw ane" |acted-out) w zaplanowaym

,'iczeniej typie zachowania, jak w konWersaCji, ktr tU

:nalizuj [.. ']'

za 'spekuiatywne''

199

' :0nujqcego porzdku, tzn. w przypadku

:"':,::nikw _ reprodukcji ideologii panu-

t:t-.-, o w przypadku przedstawicieli wyzy-

' - ,' represji _ moliwoci odpowiedniego

*:nipulowania ideologiq panujc tak, by

::xwni dominacj klasy panujqcej ,,w so-

, ach i poprzez nie" [par la parole]]s.

jak: ,,Nasze pozdanie nigdy nie Zwraca si

przeciwko naszym interesom, gdyz inte-

res podza trop W trop za pozdaniem"]8'

Niezrznicowane pozdanie jest agentem

i wadza wlizguje si tu, by stworzy efekty

pozdania: ,,wadza [...] wytwarza pozy-

tywne skutki na poziomie pozdania, jak

rwniez na poziomie Wiedzy"lo.

Ta parapodmiotowa matryca, skrzyo-

Wana z heterogenicznoci, bezprawnie

przenika do nienazwanego Podmiotu,

przynajmniej w przypadku tych intelek-

tualistw, klorzy znaleli si pod wpy-

wem nowej hegemonii czystej katachrezy.

Pocig za ,,oStateczn instancj'' odbywa si

teraz midzy ekonomi i wadz. Wskutek

nieuwiadomionej, acz koniecznej empi-

rycznej kontaminacji katachrez, pozda-

nie jest cigle mimowolnie ,,definiowane''

w sposb ortodoksyjny i moze zosta jed-

noznacznie przeciwstawione,,byciu oszuka-

nym". Rozumienie ideologii jako,,faszywej

wiadomoci'' (tej, ktra zostaje oszukana)

zostao zakwestionowa ne przez Althussera.

Nawet Reich uzywa raczej kategorii woli

zbiorowej niz dychotomiioszustwa i nieza-

wiedzionego pozdania: ,,Nie da si zagu_

szyc krzyku Reicha: mas nie oszukiwano,

a W pewnym momencie naprawd chciay

rezi m u faszystowskiego"2o.

Deleuze i Foucault nie zajmowali si

myleniem o podstawowej sprzecznoci

_ wanie tu odeszli oni od lewicy. W imi

podania chykiem wprowadzili do dys_

kursu o wadzy niepodzielny podmiot. Na

poziomie praktyki Foucault czsto zdae

si miesza,jednostk" i,,podmiot''21' p:''r

Kiedy Foucault rozwaza perswazyjn

heterogeniczno wadzy, nie pomija przy

tym ogromnej instytucjonalnej hetero-

genicznoci,ktr Althusser stara si uj

w schemat. Rwniez Deleuze i Guattari,

mwic o sojuszach i systemach znakw,

pastwie i maszynach wojennych, otwieraj

to pole w ksizce Mille Plateaux16. Foucault

nie moze jed nakprzyzna, ze rozbudowana

teoria ideologii m o g a by rozpozna swoj

wasn materialn produkcj w sferze insty_

tucjonalnej, jak rwniez w ,,efektywnych

narzdziach tworzenia i akumulacji wiedzy''lz.

Poniewaz okrelajc pojcie ideologii jako

t y I ko schematyczne, a nie tekstualne ,filozo-

fowie ci czuj si zobligowani do odrzucenia

wszelkich argumentw, s rwniez zmuszeni

do stworzenia mechanicznie schematycznej

opozycji midzy interesem i pozdaniem,

gdzie ich katachrezy nieuchronnie rozpadaj

si w polu ,,dowiadczenia". Std bezwiednie

wchodz w sojusz z mieszczaskimi socjolo-

gami, ktrzy zajmuj miejsce p(zeznaczone

dla ideologii pojciami takimijak rozciga

,,niewiadomo"

lub parasubiektywna,'kul-

tura'' (czasem z dziaaczami z Bretton Woods,

ktrzy mwi o samej ,,kulturze"). Mecha-

niczne relacje midzy podaniem i intere-

sem s wietnie widoczne w takich zdaniach,

l8 Michel Foucault, tntelektualiCia wadza..., s' l::

l9 Tenze, Body/Power,w: tenze, Power/Knowledge

Selected lnterviews and ather Writinqs 1972-1977,

Pantheon Books, New York -l980, s. 59. Bardziei a='- ,

tywn interpretacj wysiku uniknicia tego ryz. 1 :

ktry jednak nigdy nie jest W pen skuteczny,

sformuowaam w More on Power/Knowledge,

w. Outside/in

theTeaching lilachlne, Routledge, New York 1991

20 MicheI Foucault, lntelektualicj a wadza'..,s.' :

2l Jeden z wielu przykadow takiej sytuacji Zna,; - . *

w Trzeba bronic spoeczestwa' '., s. 38_39'

l5 Lou is Alth usse r, Ideotogia i ideologiczne aparaty

pastwa (wskazwkj do bada), prze' Andrzej Staro,

http://www.nowakrytyka.pl/splp.php?artlcle279

iprzekad zmodyfikowany - przyp. tum.].

] Gi ]es Deleuze, FeliX Guattari, Mille Plateaux'

Capitali;me et schizophrnie, Les Editions de Minuit,

Paris'l980, s. 434-527.

ll MicheI Foucault, Trzeba bronl spoeczestwa. Wykady

w Collge de France,prze' Magorzata Kowalska, Wydaw_

n jctwo KR, Warszawa 1998, s.43. W tei kwestil zobacz

tez Stuart Hall,The Problem of ldeology Marxism withaut

Guarcntees,w: Marx A Hundred Years On, red. Betty Mat'

thews, Lawerence and Wishart, London, 1983, s.57-84.

200

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: