kurs_q_18.doc

LEKCJA OSIEMNASTA

Zaimki niezależne. Czasowniki bezosobowe. Czasowniki z rdzeniem na U. Różne zastosowania lá.

ZAIMKI NIEZALEŻNE

(i powiązane z nimi rozważania nad pewnymi tajemnicami drugiej osoby)

Wszystkie omówione przez nas dotąd zaimki był końcówkami. Natomiast quenya posiada także zaimki występujące z postaci niezależnych wyrazów. Niektóre z nich to zaimki emfatyczne; występują one jako oddzielne słowa, co kładzie na nie szczególny nacisk. Zaimki emfatyczne omówimy w następnej lekcji. Tutaj skupimy się na najprostszych niezależnych elementach zaimkowych.

Cytowaliśmy już zdania quenejskie zawierające zaimek w celowniku nin "dla mnie, mi". Końcówka celownika -n dodana jest tu do niezależnego słowa "ja", które potwierdzone jest samodzielnie w zdaniu "Arctic" wspomnianym w Listach świętego Mikołaja. (Chociaż ten opublikowany pośmiertnie tekst Tolkiena nie ma nic wspólnego z legendarium Ardy, zdanie "Arctic" jest wyraźniej formą quenyi.) Interesująca nas część tego zdania brzmi ni véla tye "widzę cię". Czasownik "widzieć" brzmi tu najwyraźniej vel- a nie cen- (być może vel- to "widzieć" w znaczeniu "spotykać"?), ale jeszcze ciekawszy jest tu fakt, że dla określenia podmiotu "ja" użyta jest nie końcówka -n czy -nyë, ale niezależny zaimek ni. Nie widać żadnego "powodu" na to wyraźnie odejście od normalnego systemu. Sugerowano, że skoro czytelnikami Listów Świętego Mikołaja były dzieci Tolkiena, mógł on "uprościć" język, aby łatwiej im było określić, które słowo co znaczy. Jednak jako że dalsza część "Arctic" stosuje dość skomplikowaną strukturę gramatyczną, która niewątpliwie nie jest dosłownym odpowiednikiem zastosowanego angielskiego tłumaczenia, trudno traktować ten język jako "uproszczony". Jeśli chodzi o "ja" jako podmiot, preferowana jest końcówka -n(yë) dodawana do czasownika, ale niezależny zaimek ni może być również poprawną alternatywą. Należy zauważyć, że w jednym ze szkiców Wypowiedzi Elendila, słowo które ostatecznie ustalone zostało jako maruvan "zamieszkam" brzmiało nimaruva. Tolkien użył tam ni- "ja" jako przedrostka: SD, s. 56. (Być może jednak pomysł podmiotów jako przedrostków został porzucony - żadne źródło z czasów po WP nie zawiera dowodów takich przedrostków. Jeśli miałbym użyć zaimka ni zamiast końcówki -n, postawiłbym go jako osobne słowo: Ni maruva.)

Poza ni mamy jeszcze parę potwierdzonych zaimków niezależnych. Jednym z nich jest ta, znaczące "to" albo "tamten" (patrz Etym, hasło TA - spokrewniona jest z tym oczywiście forma wskazująca tana). Jedno stosunkowo wczesne źródło wskazuje, że może ono otrzymywać końcówki przypadków. Dziesięciowyrazowe zdanie Koivienéni wydrukowane w Vinyar Tengwar #27 nie jest w pełni quenyą z czasów WP, ale krótki zwrot Orome tanna lende (przetłumaczony "Orome przybył tam") może pozostać aktualne nawet po tym, jak "qenya" rozwinęła się w quenyę znaną z późniejszych źródeł. Słowo tanna "tam" zdaje się składać z ta "ono, tamto" i regularnej końcówki allativusa -nna, stąd "do tamtego [miejsca] = "tam".

W Namárië jeden zaimek niezależny występuje w zwrocie imbë met = "między nami". Jest to zaimek podwójny, odnoszący się do Galadrieli i Vardy, zatem met otrzymuje końcówkę podwójną -t (znaną także z rzeczowników), która wskazuje, że chodzi tu o dwie osoby. Usunięcie tej końcówki pozostawia me, prawdopodobnie obejmujące zarówno "my" (podmiot) jak i "nas" (dopełnienie). W naszym przykładzie jest to "my/nas" wyłączne, odpowiadające końcówce -lmë, z którą jest najwyraźniej spokrewnione. Adresat wypowiedzi nie zalicza się do niego (Galadriela śpiewała Frodowi o sobie i Vardzie). Me jest także potwierdzone z końcówkami przypadków: men = "dla nas, nam" (z końcówką celownika -n), ablativus mello "od nas" (z końcówką ablativusa -llo). Patrz VT43, s. 18-19.

Kocówce -lyë "ty, wy" odpowiada zaimek niezależny le, który najwyraźniej był obecny już we wczesnych formach elfickiego (WJ, s. 363). W sindarinie został on zatracony, ale właśnie ten fakt pozwala nam stwierdzić z pewnością, że przetrwał on w quenyi - w notatkach do sindarińskiego hymnu A Elbereth Gilthoniel Tolkien stwierdził, że grzecznościowa forma zaimka drugiej osoby le występująca w tym tekście w języku Elfów Szarych została zapożyczona z quenyi. (RGEO, s. 73)

UWAGA: Kiedy ukończyłem już pierwszą wersję tego kursu, skontaktował się ze mną niejaki Bob Argent, który kupił list, jaki Tolkien napisał w odpowiedzi pewnemu czytelnikowi; datowany jest on na 16-go stycznia 1968 r. Pod podpisem Tolkien dodał linijkę w quenyi: Nai elen siluva lyenna. Jak powiedziałem panu Argentowi, znaczy to niewątpliwie "Oby gwiazda świeciła nad tobą", ale zaskakująca jest tu nieco forma "nad tobą" lyenna. Po usunięciu końcówki allativusa -nna zostaje nam lye jako zaimek niezależny "ty". Ta forma wiąże się jeszcze wyraźniej z końcówką -lyë, choć może być to jedyny przykład wyrazu mającego na początku ly (zmiękczone l). Istnieją też dowody, że w pewnych wersjach quenyi Tolkien planował, aby -lyë było używane wyłącznie jako "ty" (lp), natomiast końcówka -llë miała być używana jako "wy" (lm). Być może takie rozróżnienie miało występować też przy zaimkach niezależnych, tak więc lye miałoby znaczyć "ty", a le "wy". Inne z kolei dowody mówią, że w innych wersjach quenyi le miało obejmować zarówno liczbę pojedynczą jak i mnogą drugiej osoby (patrz VT43, s. 28, 36 jeśli chodzi o formę óle, najwyraźniej znaczącą "z tobą/wami", którą Tolkien wymienił zarówno w kolumnie dla liczby pojedynczej jak i mnogiej w tabeli zaimków.) W ćwiczeniach to tej lekcji używam tylko le, ale czytelnik powinien zapamiętać także lye jako potencjalny zaimek niezależny "ty".

Na Polach Kormallen tłumy wychwalały Froda i Sama słowami a laita te, laita te, co można przetłumaczyć jako "błogosławcie ich, błogosławcie ich". Mamy więc te jako niezależny zaimek w dopełnieniu "ich" (jeśli chodzi o to znaczenie, Pochwała na Kormallen daje nam także wielokrotnie omawianą końcówkę -t, jak w lautuvalmet = "będziemy ich chwalili". Prawdopodobnie zaimek te i końcówka -t są spokrewnione.) Niestety nie wiadomo, czy te można użyć także jako podmiotu.

Owo te jest prawdopodobnie powiązane z omawianym wyżej wyrazem ta "tamto, ono" - być może ta wcześniej otrzymało końcówkę mnogą -i, wskutek czego powstała forma tai będąca niejako liczbą mnogą od "tamten" - czyli "tamci", albo właśnie "oni". Według tej teorii potwierdzona forma te to po prostu nieakcentowany wariant tai (por. przymiotniki na -a mające formy mnogie na -ë, uproszczoną formę starszego -ai). Co ciekawe, forma celownika "dla nich, im" potwierdzona jest najwyraźniej jako tien w jednym z wersów tłumaczenia Ojcze Nasz: Ámen apsenë úcaremmar sív' emmë apsenet tien i úcarer emmen, najwyraźniej dosłownie = "wybacz nam nasze grzechy, jako i my wybaczamy tym [/im], którzy grzeszą wobec nas". To tien może także odzwierciedlać starsze taien, które pochodziłoby od tai "tamci" + samogłoski łączącej -e- + końcówki celownika -n. W tej pozycji dyftong ai redukuje się do e, a jako że taien zmienia się tu w te'en = tëen, ta dość niestabilna forma przekształca się w tien w tym samym mechanizmie, który zmienia (laureai >) laurëe w laurië (liczbę mnogą od przymiotnika laurëa "złoty"). Możemy założyć, że allativus "do nich" brzmiałby podobnie tienna, a ablativus "od nich" tiello. Formy te byłyby takie same, jak odpowiadające przypadki dla rzeczownika tië "ścieżka", ale w kontekście nie powinno być problemów ze zrozumieniem o co chodzi.

UWAGA / UAKTUALNIENIE: Nowe materiały opublikowane w VT43 (styczeń 2002 r.) rzucają nieco więcej światła na zaimki "oni / ich", a w każdym razie na wizję, jaką miał na nie Tolkien na pewnym etapie. Zgodnie z VT43, s. 20 istnieje "niepublikowane rozważanie wspólnoeldarińskich rdzeni zaimkowych (ok. 1940)". Podobno tekst ten wymienia te jako rdzeń zaimka "oni" odnoszącego się do osób. Natomiast odpowiadającym mu rdzeniem odnoszącym się do nieożywionych przedmiotów albo pojęć abstrakcyjnych jest ta. Gdyby ta i te istniały od "początku" jako oddzielne rdzenie, komplikowałoby to wyłożoną wyżej teorię, że te jest tylko zredukowaną formą tai, czyli mnogiej formy od ta "tamten, ono". Właściwie ta z mnogim znaczeniem "one" (w odniesieniu do rzeczy i pojęć) mogłoby zastępować zaimek pojedynczy "tamto, ono" (patrz niżej w sprawie formy tai, najwyraźniej "to, które", pojawiającej się w pewnym późnym źródle) - ale nic nie jest tak złożone i zmienne jak quenejskie tablice zaimkowe, jako że Tolkien nieustannie zmieniał zdanie w ich sprawie. W poniższych ćwiczeniach przyjąłem następujący system: ta używane jest jako "ono, tamto", jak w Etymologiach; te używamy jako "oni" jak w WP, a zaimki "oni, ich" występują w postaci tie- przed końcówkami przypadków, jak w celowniku tien w tłumaczeniu Ojcze Nasz (jakkolwiek wyjaśnialibyśmy powstanie tej formy). Niech nikt nie myśli, że to ostatnie słowo w kwestii Tolkienowskiego Chaosu Zaimkowego!

Kolejnym potwierdzonym zaimkiem w dopełnieniu jest tye, przetłumaczone "ciebie" albo "was". Cytowaliśmy już fragment zdania "Arctic" ni véla tye "widzę cię". Inne potwierdzone źródło jest ściślej określone jako quenya, a w każdym razie "qenya". W LR, s. 61 Herendil zwraca się do swojego ojca Elendila słowami atarinya tye-melánë "mój ojcze, kocham cię", a Elendil odpowiada a yonya inyë tye-méla "i ja, mój synu, kocham cię". Jest tu kilka dziwnych rzeczy (jak -në zamiast -nyë czy -n jako końcówka zaimka "ja" w pierwszym zdaniu), ale jest tu przynajmniej oczywiste, że tye jest zamkiem w dopełnieniu "cię, ciebie" i prawdopodobnie jest ono poprawne także w quenyi z czasów WP.

Na tym etapie należy wspomnieć, że quenya ma (co najmniej) dwa zestawy zaimków dla drugiej osoby. Zaimek dopełnieniowy tye nie jest "kompatybilny" z końcówką -l(yë) albo z odpowiadającym jej zaimkiem niezależnym le (czy lye), chociaż oba z nich można tłumaczyć "ty, wy". Musimy rozróżnić między formami z L, czyli końcówką -l(yë), i niezależnym zaimkiem le, oraz formami z T, czyli zaimkiem dopełnieniowym tye oraz końcówką czasownikową -t przedstawioną w WJ, s. 364 (więcej o niej w następnej lekcji; nie należy jej mylić z -t = "ich" jak w laivuvalmet = "będziemy ich chwalili"). Wszystkie z tych zaimków i końcówek mają znaczenia powiązane z "ty, wy, ciebie, was", ale Tolkien zmieniał wielokrotnie zdanie jeśli chodzi o zasadnicze różnice między formami z T i z L. Jeszcze w lekcji ósmej zacytowałem fragment, który początkowo miał trafić do dodatków w WP, ale w końcu nie został tam zawarty: "Wszystkie te języki (...) nie wyróżniały, albo nie wyróżniały początkowo, osobnych form dla liczby pojedynczej i mnogiej. Posiadały natomiast formę poufałą i grzecznościową." (PM, s. 42-43). Koncepcja, że nie ma rozróżnienia między "ty" a "wy" nie jest prawdziwa we wszystkich wariantach quenyi, natomiast pomysł rozróżnienia między formą poufałą a grzecznościową jest konceptem bardziej trwałym.

W tym schemacie formy z L byłyby grzecznościowym, uprzejmym "ty, wy", natomiast formy z T oznaczałyby "ty, wy" poufałe, używane przy zwracaniu się do bliskich przyjaciół i rodziny. Zgadzałoby się to z dowodami: w Namárië Galadriela używa formy z L uprzejmie zwracając się do stosunkowo nieznajomej osoby, jaką jest Frodo, a w sindarinie zapożyczenie z quenyi le najwyraźniej miało charakter pełen szacunku (jak w hymnie A Elbereth Gilthoniel, gdzie adresatem jest Varda). Z drugiej strony Herendil używa oczywiście formy z T (tye) zwracając się do swojego ojca.

Z rekonstrukcją tą nie zgadza się fragment w WJ, s. 364, gdzie Tolkien wskazuje, że formy z L oznaczają liczbę mnogą "wy", natomiast z T - liczbę pojedynczą "ty". Wyraźnie sprzeciwia się to cytowanemu wyżej stwierdzeniu, że języki elfickie nie rozróżniają między "ty" i "wy" - ale to mogło nie być trwałym pomysłem. Formy z L są najwyraźniej używane w znaczeniu liczby pojedynczej w Namárië. Sądzę, że jedynym rozwiązaniem możliwie bliskim objęcia wszystkich materiałów jest założenie, że formy z T zasadniczo oznaczają pojedyncze "ty", natomiast formy z L "wy" - ale te drugie mogą być też używane jako uprzejma liczba pojedyncza "ty" (tak w Namárië). Wynika z tego, że nie powinno się stosować formy dopełnieniowej tye "ciebie", jeśli inaczej używamy form z L takich jak końcówką -lyë czy zaimek le (albo lye) - najwyraźniej mamy tu do czynienia z dwoma odmiennymi rodzajami "ty, wy" i form z T nie można zastępować formami z L.

W oparciu o zaimek dopełnieniowy tye "ciebie" (nie podmiot "ty"), niektórzy piszący odważyli się wywieść zaimek dopełnieniowy pierwszej osoby nye "mnie" (por. ni "ja"). Najwyraźniej forma nye pojawia się w pismach Tolkiena, więc przyjmiemy tu wersję nye = "mnie". Należy jednak zauważyć, że jakiekolwiek końcówki przypadków byłyby tu dodawane do najprostszej formy zaimka, tego, co funkcjonuje jako podmiot, jeśli występuje samodzielnie - w tym przypadku ni "ja". Końcówek przypadków nie dodaje się do formy dopełnieniowej nye "mnie" - celownik "dla mnie" to nie **nyen mimo polskiego tłumaczenia. Jak wiemy brzmi on właściwie nin (ni-n "ja-dla"). "Dla ciebie / tobie" podobnie nie brzmi **tyen, gdyż byłoby to dodanie końcówki do formy dopełnienia. Niestety nie wiemy jak brzmi forma podmiotu odpowiadająca tye "ciebie", więc nieszczęśliwy czytelnik musi wybaczyć jeszcze jedną porcję Tajemnic Drugiej Osoby. Mechaniczna analogia oparta na parze ni/nye prowadziłaby nas do ?ti jako do formy podmiotu "ty". Jednak sprawa ta jest niemal z pewnością bardziej skomplikowana. Sindarińska końcówka zaimka "ty" ma brzmieć -g lub -ch, co wskazuje, że końcówki te miały formę -k-, -kk- we wcześniejszym elfickim. W quenyi końcowe -k zmieniłoby się w -t (por. przykładowo filic- jako formę rdzenia od rzeczownika znaczącego "ptaszek", ściśle związanego z rdzeniem PHILIK; ale kiedy rzeczownik ten występuje bez końcówek, w quenyi ma formę filit). Jeśli wspomniane wyżej -t "ty" podobnie pochodzi od pierwotnego -k, musimy także założyć, że zaimek tye odzwierciedla wcześniejsze kye (początkowe ky- regularnie zmieniało się w quenyi z ty-, por. np. hasło KYEL w Etym, z którego to rdzenia Tolkien wywiódł czasownik tyel- "kończyć"). Zatem to z tego kye musimy wyjść, jeśli chcemy wywieść odpowiednią formę podmiotu. Jego quenejska forma brzmiałaby prawdopodobnie ci (ki) lub może raczej ce (ke): w zaimkach samogłoska i zdaje się być charakterystyczna dla pierwszej osoby (...