KS. ANDRZEJ CHILEWICZ
ROLA SZKAPLERZA
W DUCHOWOŚCI KARMELITAŃSKIEJ
W ŚWIETLE WYBRANEJ POLSKIEJ
LITERATURY TEOLOGICZNEJ
Kuria Krakowskiej Prowincji Karmelitów BosychKraków 2004
Niniejszy zeszyt jest przedrukiem
(nie licząc niewielkich zmian redaktorskich)
pracy magisterskiej
napisanej na Wydziale Teologicznym
Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego,
na seminarium z historii duchowości
pod kierunkiem ks. prof. dr hab. Jerzego Misiurka
Redakcja i opracowanie techniczne
o. Rafał Wilkowski OCD
SŁOWO PRZEŁOŻONEGO PROWINCJALNEGO
Maryjna duchowość Karmelu z jej widzialnym znakiem – szkaplerzem – oddziałuje na całym świecie na tysiące chrześcijan, którzy pragną realizować swoje życie „pod płaszczem Maryi”. Zainteresowanie nabożeństwem szkaplerznym wzrosło zwłasz-cza w ostatnich latach z racji 750-lecia tego daru, które przypadało w 2001 r.
Przejawem zainteresowania nabożeństwem szkaplerznym jest także niniejsza praca magisterska ks. Andrzeja Chilewicza z diec. zamojsko-lubaczowskiej, twórcy w czasach swej formacji do kapłaństwa grupy karmelitańskiej w seminarium duchow-nym. Udostępniamy treść pracy, z małymi poprawkami redakcyj-nymi, w ramach serii Życie i Misja Karmelu Terezjańskiego w przekonaniu, że dopomoże ona w zgłębieniu prawd związanych z nabożeństwem szkaplerznym i stanie się przyczyną jeszcze większego jego rozpowszechnienia.
Autorowi pracy składamy nasze gratulacje i dziękujemy mu za jej udostępnienie.
o. dr Szczepan T. Praśkiewicz OCD
Prowincjał
Kraków, 16 lipca 2004 r.
WYKAZ SKRÓTÓW
KK Sobór Watykański II, Konstytucja Lumen gentium (1964)
KL Sobór Watykański II, Konstytucja Sacrosanctum Concilium (1963)
RTK Roczniki Teologiczno-Kanoniczne
RVM Jan Paweł II, List apostolski Rosarium Virginis Mariae (2002)
VC Jan Paweł II, Adhortacja Vita Consecrata (1996)
ŻiMKT Seria publikacji Kurii Krakowskiej Prowincji OCD - Życie i Misja Karmelu Terezjańskiego
WSTĘP
Współczesny świat początku XXI w. jest światem zagu-bionym we wszystkich sferach życiowych: społecznej, ekono-micznej, politycznej, kulturowej i duchowej. Naprzeciw temu zagubieniu nieustannie wychodzi Kościół, który będąc sakramentem zbawienia (KK 1) podejmuje nieustanną walkę z duchem tego świata. Wielką rolę wśród wielu form zaangażo-wania Kościoła w tę walkę odgrywają zakony z bogatą swoją duchowością i wypróbowanymi metodami oddziaływania na współczesnego człowieka. To między innymi dzięki nim, i szczególnej specyfice ich życia oraz dawanemu przykładowi wiele ludzi może odnaleźć Boga i pogłębić swoją duchowość. Rozwój duchowy jak i wejście w świat modlitwy i kontemplacji Oblicza Chrystusa (RVM 10) w dzisiejszym świecie na pewno nie jest łatwy. Życie duchowe często bywa przytłumione przez zdobycze nauki, techniki i konsumpcyjny styl życia.
Podobnie jak i w innych rodzinach zakonnych, tak i w Karmelu od samego początku jego istnienia widzimy grupy ludzi świeckich, którzy pragną żyć charyzmatem i podejmować misję Zakonu. Widzialnym znakiem mówiącym o tej łączności jest Świecki (dawniej Trzeci) Zakon oraz liczne bractwa, a wśród nich także Bractwo szkaplerzne[1].
Przełomowym wydarzeniem w relacji osób świeckich do zakonów stał się Sobór Watykański II, który zwrócił szczególną uwagę na rolę laikatu w Kościele. Od tego momentu zaczęto wyraźniej dostrzegać ludzi świeckich jako pełnoprawnych członków Kościoła[2]. Na nowo Kościół podkreślił specyficzne pole działania świeckich, którzy są wezwani do tego, aby ukazywać Boże plany wobec ludzkości przez świadectwo życia. Jako dzieci Boże wezwani są oni również do pogłębiania braterstwa między ludźmi oraz głoszenia sprawiedliwości, aby na świecie zapanował upragniony pokój. Powołanie człowieka świeckiego, które jest przeniknięte duchowością karmelitańską oznacza więc głębokie przeżywanie kontemplacyjnego doświa-dczenia Boga i nieustanne dawanie świadectwa we współ-czesnym świecie[3].
W świetle tych rozważań staje się jasne, że apostolstwo świeckich w Karmelu musi w dzisiejszym świecie nabrać nowego dynamizmu na polu duchowym i w zaangażowaniu w nową ewangelizację[4].
Na tle sytuacji życia współczesnego człowieka Ojciec Święty Jan Paweł II mówiąc o relacjach osób świeckich do instytutów zakonnych w adhortacji apostolskiej Vita consecrata, woła: „Są oni [świeccy] zatem zapraszani do głębszego uczestnictwa w duchowości i misji danego Instytutu. Można powiedzieć, że w nawiązaniu do historycznych doświadczeń różnych Zakonów świeckich i trzecich Zakonów rozpoczyna się dziś nowy i bardzo obiecujący rozdział w dziejach relacji między osobami konsekrowanymi a laikatem” (VC 54).
Niniejsza praca będzie próbą ukazania małego wycinka tej więzi, gdyż podejmie temat relacji między zakonem karmelitańskim i jego duchowością a osobami świeckimi. Ze względu na wielkie duchowe bogactwo zakonnej rodziny karmelitańskiej w tej pracy położono szczególny akcent na rolę szkaplerza karmelitańskiego oraz nabożeństwa ku Matce Bożej z Góry Karmel w kształtowaniu oraz pielęgnowaniu tej duchowości wśród osób świeckich. Niewątpliwie duchowość karmelitańska, a w niej nabożeństwo szkaplerzne obejmuje zarówno osoby świeckie jak i członków samego zakonu. Ta praca jednak, biorąc pod uwagę szczególne zainteresowanie duchowością i znakiem szkaplerza w ostatnich latach wśród laikatu podejmie próbę ukazania ich wpływu na duchowość osób świeckich, które poprzez szkaplerz zostają włączone do rodziny karmelitańskiej.
Ważnym motywem do podjęcia i opracowania tematu roli szkaplerza w duchowości karmelitańskiej stał się apel papieża Jana Pawła II skierowany w liście do przełożonych karmeli-tańskich obydwu gałęzi Zakonu. Ojciec Święty pisał: „Z miłości do wspólnej Matki niebieskiej, której opieki doznaję ustawicz-nie, życzę, aby (...) wszyscy zakonnicy i zakonnice Karmelu oraz pobożni wierni, którzy Ją czczą z synowskim oddaniem, wzrośli w miłości do Niej i by umocnili w świecie obecność tej Niewiasty milczenia i modlitwy, wzywanej jako Matka miło-sierdzia, Matka nadziei i łaski”[5]. Samo zagadnienie zasługuje na zrealizowanie również z tego powodu, iż w ostatnim czasie nabożeństwo szkaplerzne staje się bardzo popularne i wiele osób przyjmuje znak szkaplerza. Podejmując temat roli szkaplerza w duchowości karmelitańskiej można by było zadać sobie pytanie: czy w dzisiejszych czasach tak zlaicyzowanych i zwróconych ku powszechnemu materializmowi duchowość szkaplerzna jest jeszcze aktualna? Realizacja podjętego tematu jasno i wyraźnie wskaże, iż podążanie „pod płaszczem Maryi” w znaku szkaplerza nie straciło na swej aktualności, a wręcz przeciwnie coraz więcej osób przyjmuje szkaplerz i podejmuje w swoim życiu duchowość szkaplerzną. Maryjny znak jak i nabożeństwo ku Niej spełniające ogromną rolę w procesie naszego dorastania do nieba pozostaje wciąż aktualne. Aktualność tej duchowości ciągle potwierdzał sam Kościół wynosząc na ołtarze pierwszego męczennika szkaplerza – Zairczyka, Izydora Bakanja (ok. 1855 – 1909). Aktualność duchowości szkaplerznej staje się również bardziej zrozumiała, gdy uświadamiamy sobie jej rolę w naszym osobistym uświęceniu poprzez ten znak jak i w uświęcaniu innych[6].
Większość literatury wykorzystanej w tej pracy będzie pochodzić z publikacji Kurii Krakowskiej Prowincji OCD zebranych w zeszytach z serii: Życie i Misja Karmelu Terezjań-skiego, wydawanej pod redakcją o. Wiesława Kiwiora. Do publikacji ogólnodostępnych na polskim rynku należą następujące pozycje książkowe karmelitów bosych: o. Szczepan Praśkiewicz, Szkaplerz karmelitański dziś, o. Marian Zawada, Tren królewskiej szaty, oraz Teologiczne aspekty szkaplerza karmeli-tańskiego, o. Jerzy Zieliński, W znaku szkaplerza, Maryja w życiu Karmelu, o. Benignus Wanat, Szkaplerz znakiem oddania się Maryi oraz wiele innych artykułów zamieszczonych w Zeszytach karmelitańskich, czasopiśmie Karmel i kwartalniku mariolo-gicznym - Salvatoris Mater. Pozycje te jak i inne będą stanowiły materiał źródłowy dla niniejszej pracy. Do zajęcia się tym tematem i pojawienia się nowych opracowań przyczyniła się również 750 rocznica daru szkaplerza, którą cały Kościół obchodził w 2001 roku.
W przytoczonych publikacjach autorzy podjęli wiele tematów związanych ze szkaplerzem m.in.: historią, znacze-niem symbolu szkaplerza, symboliką przyodziania, podsta-wami pobożności szkaplerznej, teologicznymi podstawami rozumienia szkaplerza oraz kultem Maryi. Przedmiotem tej pracy będzie refleksja nad rolą szkaplerza w duchowości karmelitańskiej oraz jego wpływu na życie duchowe człowieka przyobleczonego tym znakiem.
W rozdziale pierwszym podjęta zostanie próba ukazania w ogólnym zarysie historii szkaplerza i kultu Matki Bożej Szkaplerznej jak i kształtowanie się pobożności szkaplerznej. Po historycznym wprowadzeniu drugi rozdział zajmie się ukazaniem teologii szkaplerza. Ukazane zostanie tutaj ducho-we macierzyństwo Maryi jako jeden z aspektów nabożeństwa szkaplerznego oraz rola szkaplerza jako znaku zawierzenia Maryi i Jej cnót, godnych naśladowania przez każdego człowieka. Trzeci rozdział ukaże znaczenie szkaplerza w osiąganiu chrześcijańskiej doskonałości. Wpływ szkaplerza na rozwój duchowy zostanie ukazany z punktu widzenia teo-logicznego przy zwróceniu szczególnej uwagi na Maryję, której szatą jest szkaplerz oraz odniesienia tego do życia codziennego człowieka. Stanie się to również okazją do zwrócenia uwagi, jak wielki wpływ na życie człowieka zarówno fizyczne jak i duchowe posiada szkaplerz.
Wyniki analiz i poszukiwań niniejszej pracy zostaną zebrane w zakończeniu.
Rozdział pierwszy
DZIEJE KULTU MATKI BOŻEJ SZKAPLERZNEJ
Zamierzając ukazać rolę szkaplerza w duchowości karmelitańskiej wyrażonej w ramach samego zakonu jak i wszelkich grup i indywidualnych osób żyjących w duchu karmelitańskim, nie możemy zapomnieć o historii Zakonu Braci Najświętszej Maryi Panny z Góry Karmel i rozwoju kultu Matki Bożej Szkaplerznej, jak i nabożeństwa szkaplerznego. Z tego względu pierwszy rozdział poświęcony będzie w ogól-nym zarysie powstaniu zakonu, jak i dalszemu jego rozwojowi ze szczególnym zwróceniem uwagi na kształtowanie się kultu maryjnego i pobożności szkaplerznej.
1.1. Geneza
Chcąc omówić początki historii Zakonu Karmelitów musimy cofnąć się do przełomu XII i XIII wieku, kiedy to na zboczach Góry Karmel w Palestynie powstała nowa wspólnota eremitów, później nazwanych karmelitami. Pustelnicy ci, prowadząc życie wypełnione modlitwą i umartwieniem, nawiązywali do ducha św. Eliasza.
Bracia Najświętszej Maryi Panny z Góry Karmel, bo taką obrali sobie nazwę pustelnicy, odznaczali się od samego początku swego istnienia szczególną czcią Najświętszej Maryi Panny. Dla Niej poświęcili swoją pierwsza kaplicę na Górze Karmel i od Maryi zachowującej w swym sercu i rozważającej Słowo Boże (por. Łk 2, 19,51), brali wzór i model dla swego życia oddanego dniem i nocą – zgodnie z zaleceniami Reguły – rozważaniu Zakonu Pańskiego i czuwaniu na modlitwach[7]. W Maryi widzieli więc swą Patronkę, Matkę i Siostrę[8].
Cały Karmel umiłował Najświętsza Maryję Pannę obierając Ją za wzór do naśladowania. Stąd wywodzi się określenie: „Totus Carmelus est marianus” – cały Karmel jest maryjny. Karmelitańskie podążanie za Jezusem nabrało od początku szczególnego charakteru maryjnego. Pustelnicy z Góry Karmel, a po nich ich następcy, patrzyli na Jezusa oczyma Maryi, która wzrastała na ziemi, tak im bliskiej, bo w Nazarecie położonym niedaleko od Karmelu. Jednakże losy klasztorów łacińskich w Ziemi Świętej, jak i cała struktura Kościoła Łacińskiego, były uzależnione od istnienia Królestwa Jerozolimskiego. W roku 1239 upłynął dziesięcioletni rozejm, zawarty przez cesarza Fryderyka II z sułtanem egipskim, na mocy którego krzyżowcy odzyskiwali część utraconych terytoriów, w których między innymi znajdowały się miasta: Jerozolima, Nazaret i Betlejem[9].
Pobyt eremitów na Górze Karmel, gdzie mogli oddawać się bez reszty modlitwie i okazywaniu kultu swojej Matce i Królowej, stawał się w pierwszej połowie XIII w. coraz bardziej niebezpieczny. W rękach Saracenów znalazła się Jerozolima, a wojska saraceńskie zaczęły posuwać się coraz bardziej na północ. W takiej sytuacji eremici emigrowali początkowo na Cypr, a następnie do Europy[10]. Emigracja części eremitów do Europy nie oznaczała jednak ostatecznej rezygnacji z pobytu na terenach Ziemi Świętej. W 1254 roku, lub nieco wcześniej, powstał klasztor w Tyrze w Syrii, który służył zakonnikom jako „przystanek” dla tych, którzy przygotowywali się do wyjazdu. Z powodu sprzeciwów miejscowego biskupa, dopiero w roku 1261 został tam założony przez karmelitów kościół z dzwonnicą i cmentarzem. W 1262 roku papież zlecił opiekę nad karmelitami patriarsze jerozolimskiemu, wyjmując ich spod jurysdykcji biskupa Akki[11]. Sama góra Karmel również nie opustoszała; „przypuszczalnie niedługo po 1247 roku w klasztorze na górze Karmel obok oratorium zbudowano refektarz, jak tego wymagała poprawiona przez Innocentego IV reguła. Klasztor ten stał się zaczątkiem nowego potężnego klasztoru, wzniesionego z jałmużny ok. 1263 roku. Jego ruiny zachowały się do dzisiaj”[12].
Tak, więc pojawili się w Europie nieznani tu dotąd zakonnicy - Bracia Najświętszej Maryi Panny z Góry Karmel; chociaż wracali do krajów ojczystych, byli jednak traktowani jak obcy. Ich reguła napisana ok. 1209 r. przez św. Alberta, patriarchę jerozolimskiego, którą zatwierdził papież Honoriusz III dnia 30 stycznia 1226r., a potwierdził papież Grzegorz IX w bulli „Ex officii nostri” z 1226 r., nie była przystosowana dostatecznie do nowych warunków życia[13].
Nowi przybysze z Góry Karmel nie spotkali się więc w Europie z godnym przyjęciem, lecz natrafili na wiele trudności, które w ostateczności mogły doprowadzić do kasaty zakonu. Św. Szymon Stock (1164-1265), wielki czciciel Maryi, według przekazów generał Zakonu, w pierwszej połowie XIII w. starał się wszelkimi dostępnymi środkami ocalić Zakon, ale jego starania pozostawały bez skutku. W tej beznadziejnej wprost sytuacji, nie mając znikąd pomocy, zwrócił się on do Matki Bożej z prośba o ratunek.
Według tradycji szkaplerznej w nocy z 15 na 16 lipca 1251 r., gdy w klasztorze w Aylesford znowu powtarzał ułożoną przez siebie modlitwę [14], zanosząc błagania do Matki Bożej, został wysłuchany. W czasie wizji szkaplerznej Maryja wskazała Szymonowi szkaplerz, część habitu zakonnego, czyniąc go znakiem swej szczególnej opieki. Następnie dołączyła do niego obietnicę zbawienia, mówiąc: „Ktokolwiek umrze odziany tym szkaplerzem nie zazna ognia piekielnego”[15]. Poleciła mu również udać się do papieża Innocentego IV, celem załatwienia spraw dotyczących stabilizacji Zakonu w Europie[16]. Widzialnym znakiem opieki Matki Bożej stał się list papieski z 1252 roku polecający biskupom Zakon karmelitański.
W prawie dwa wieki później papież Jan XXII (1316-1334) opublikował tzw. „Bullę sobotnią”[17], w której powołując się na objawienie Matki Bożej zapewnia, że „kto umrze w szkaplerzu karmelitańskim, zostanie w pierwszą sobotę po śmierci uwol-niony z czyśćca”[18].
W czasach współczesnych przywilej ten spotkał się z ostrą krytyką, czego powodem może być niepewność źródła histo-rycznego tego dokumentu. Według znanego historyka karmeli-tańskiego O. Czesława Gila i innych teologów karmelitańskich, szczególnie zachodnich, przytoczona „Bulla sobotnia” jest falsyfikatem, sporządzonym na Sycylii w latach 1422 – 1430[19].
Pomijając kwestie historyczne, możemy jednak odwołać się do wypowiedzi innych papieży na temat szkaplerza np. Piusa XI i Piusa XII, ...
agnieszkapszonka