Migotania przejasnienia 3_2007.pdf

Gazeta literacka ISSN 1730-6531 Literatura Net Pl Gdańsk 2007

cena 5 złotych (w tym VAT 7%)

M o t a N a

Helena Raszka , choć zaliczana

przez krytykę do grona najwybitniejszych

poetek okresu powojennego, nie jest

obecnie ani autorką popularną, ani

znaną w szerokich czytelniczych krę-

gach. Urodzona w Bydgoszczy (24 stycz-

nia 1930), od 1951 roku związana ze

Szczecinem, gdzie jej mąż po studiach

otrzymał tzw. nakaz pracy w stoczni.

Studiowała polonistykę na Uniwersytecie

Wrocławskim, ale studia przerwała, gdy

tendencje stalinowskie ogarnęły życie

akademickie.

Debiutowała w 1956 r. wierszem „Dro-

gi” opublikowanym w tygodniku „Ziemia

i Morze”. Trzy lata później ukazał się

jej pierwszy tomik poezji pt. „Okruchy

bursztynu”. Członek ZLP od 1960 r. do

rozwiązania związku. W latach 1964–

–1969 była członkinią Zarządu Oddziału

w Szczecinie i opiekunką Koła Młodych.

Działała w Szczecińskim Towarzystwie

Kultury oraz Klubie Związków i Stowa-

rzyszeń Twórczych „13 Muz”. Przez wiele

lat współorganizowała Festiwal Poezji

Współczesnej im. K.I. Gałczyńskiego.

Wiersze publikowała w prasie lokalnej,

radiu, w ogólnopolskich czasopismach

literackich, m.in. w „Literaturze” i „Ży-

ciu Literackim”. Jej twórczość poetycką

wielokrotnie nagradzano.

Cenzuralno-wydawnicze ograniczenia,

jakie objęły jej poezję w latach 70. i 80.,

sprawiły, że po okresie obﬁtującym w

publikacje (lata 60.) nastąpiła przerwa,

a zbiory wierszy ukazywały się w kolej-

ności innej niż powstały, nie licząc tych

drukowanych na łamach podziemnej i

niezależnej prasy.

Krytyka literacka szczególnie ceni twór-

czość Heleny Raszki za przejrzystość my-

ślową i artystyczną, wewnętrzną dyscyplinę

i odpowiedzialność za słowo.

Ciąg dalszy na stronie 2

REMIGIUSZ GRZELA – FRAGMENT NAJNOWSZEJ POWIEŚCI

MAREK KRZYSTANEK – ODOSOBNIENIE PO JAPOŃSKU

TADEUSZ OLSZEWSKI – TRENY DLA PAWŁA

Szczególnie polecamy:

MARZENA ORCZUK – POETKA Z PLAKATU

EWA SONNENBERG – POEMAT O KSIĘŻYCOWYM PTAKU

ANDRZEJ ŻUROWSKI – NOTATKI STAREGO SZEKSPIROMANIAKA

Gazeta literacka

• gość plastyczny numeru: Beata Wąsowska •

PRZEJAŚNIENIA

Ciąg dalszy na stronie 2

Andrzej Wołosewicz

Zacznijmy od cytatu z Chrystiana

Fr yder yka Hebbela: „poezja jest

samobójstwem”, tym bardziej że cytat ma swą

historię. Przytacza go Różewicz w jednym ze

swoich wierszy i przytoczenie to jest mocne,

autentyczne, zasadne. Nieco później w książce

Harolda Blooma o literaturze zatytułowanej

„Lęk przed wpływem” znajduję myśl: „każdy

wiersz jest próbą wymknięcia się śmierci”.

Dodaję, już od siebie i dla precyzji: nieudaną, z

gruntu nieudaną.

W filozofii, na której ze względów zawodowych

jakoś się znam, pojawiały się sformułowania:

dojrzała świadomość śmierci, zrozumieć śmierć,

śmierć jako ćwiczenie duchowe. Ale dlaczego

wiersz i śmierć? Bo tu, tzn. w wierszu, śmierć

lepiej się ujawnia. Nie w filozofii, a właśnie w

wierszu. Przyglądając się śmierci w opowieściach

filozofów, mam nieodparte wrażenie zupełnej

bezradności, choć przecież intelektualnie w

swym zróżnicowaniu zarysowują oni przestrzeń

możliwych aporii i – przynajmniej ja – nic tu

więcej dodać nie jestem w stanie. Z jednej strony

więc w intelektualnym sproblematyzowaniu

śmierci więcej nie zwojujemy, a z drugiej

pozostaję ze swoim dojmującym poczuciem,

że te filozoficzne głosy i stanowiska w ogóle

śmierci się nie imają. Tak właśnie. Jednym z

tropów jest być może ten, że to nie ten język,

że śmierć „lepiej czuje się”, gdy jest wyrażana w

innym języku, że w tym innym łatwiej ją podejść;

innymi słowy – coś na kształt i podobieństwo

więzi z Bogiem: pewnie pełniejsza jest w

modlitwie niż w najklasyczniejszej teologii. Ale

ten trop zostawiam, choć nim idę. Zostawiam,

bo nie będę walczył o „lepszość” poetyckiego

języka w obliczu śmierci, a idę, bo poezji będę

używał.

Chciałbym zapytać każdego z Was, tak jak

pytałem siebie, przygotowując się do tematu

– jakie są Wasze doświadczenia ze śmiercią?

Nie wyniki intelektualnych dociekań, ale

doświadczenia? To jest pytanie nie o sytuację,

kiedy śmierć nas i n t e r e s u j e, ale kiedy

śmierć nas d o p a d a. To właśnie – dopada!

Dopada w świecie, w którym przecież – jak uczy

doświadczenie – zawsze umierają inni! Pytam

siebie (i Was) o egzystencjalne otarcie się o

fenomen śmierci. O tym chcę teraz powiedzieć.

30 lat temu uczestniczyłem w wypadku

samochodowym. Zwykłym, jakich tysiące.

Samochodem marki Syrena (a co, trochę reklamy

nie szkodzi) wyprzedzaliśmy motorowerzystę

na prostej drodze, gdy ten zaczął skręcać w

lewo. Nasz kierowca, aby go nie potrącić,

jeszcze bardziej w lewo i jeszcze bardziej.

Więc koziołkowanie, po którym ostatecznie

wpadliśmy do rowu, zostając w pozycji „do góry

nogami”. I co? Skoro piszę to przeżyłem. Ale

idzie mi o to, że wypadek ów, trwający ledwie

ułamki sekund, no, może kilka sekund, nie był

dla mnie ani wtedy, ani kiedykolwiek potem

żadnym doświadczeniem śmierci! Nigdy tak

go nie odczuwałem, choć przecież ewidentnie

otarłem się o śmierć. Innymi słowy śmierć

mnie tu – odczuciowo – wcale nie dopadła (a

wydaje się naturalne, że mogła), choć przecież

pamiętam do dziś doświadczenie, którego nigdy

potem nie doznałem, doświadczenie dziwnie

wolnego upływu czasu podczas wypadku:

wszystko, co działo się błyskawicznie, ja

odbierałem jak na zwolnionym i to wielokrotnie

zwolnionym filmie! To mniej więcej tak jakby

coś w czym ewidentnie uczestniczyłem, a co

trwało 5 sekund w czasie rzeczywistym, dla

mnie działo się 15–20 sekund! Ale to dygresja, to

niczego nie zmienia w moim tamtym i obecnym

odbieraniu całego zdarzenia – powtarzam:

nie miałem i nie mam poczucia, że otarłem

się o śmierć. Rozpisuję się o tym, aby pokazać,

uzmysłowić nam, że wydarzenie, które widziane

z zewnątrz w naturalny sposób aplikowałoby

do doświadczenia śmierci, jej bliskości, wcale

takim nie było.

Ale kiedy trafiłem w latach 80. na wiersze

Kazimierza Ratonia, to jego przekaz był i jest

do tej pory dla mnie doświadczeniem śmierci.

Wiersze Ratonia stały się dla mnie „miejscem”,

w którym śmierć mnie dopadła i dopada przy

każdej ich lekturze. (Nie będę się o samym

Ratoniu rozwodził, mogę jedynie polecić

najpełniejszy wybór jego wierszy, Kazimierz

Ratoń „Poezje”, Oficyna 21, Warszawa 2002

i – wersja dla leniwych – moje omówienie w

periodyku „Autograf” nr 2–3 (84–85), marzec–

czerwiec 2005 pt. „Oto jest ciało Ratonia, czyli

o zwycięskiej relacji poetyckie – rzeczywiste”).

Pozwolę sobie jedynie na przytoczenie dwóch

jego wierszy.

mego przyzwolenia. W porządku dociekań,

w porządku wyznaczanym sytuacją „kiedy

śmierć nas interesuje” mogę przecież robić takie

ćwiczenie duchowo-intelektualne co wieczór

– ale czujecie tę różnicę, którą chciałbym w tym

miejscu przekazać?

Inny wiersz, tym razem mój, „Widok z

»Sosnówki« w Szklarskiej Porębie” („Słowo”,

antologia X X XIV Warszawskiej Jesieni

Poetyckiej, Wydawnictwo Adam Marszałek,

Toruń 2005):

mego przyjaciela Janka Michalskiego i brzmi:

„Dzięki za przesyłkę. Podoba mi się okładka.

A wiersz, ktoś musiał napisać ten wiersz. Jest

jak »wyjęty z ust« i niech tak zostanie”. Druga

wypowiedź pochodzi od pani prof. Zofii

Rosińskiej: „Przejrzałam książkę, którą Pan mi

ofiarował (...). Pana wiersz »I niech tak zostanie«

przejmujący. Wzmacnia utajony gdzieś lęk”.

Celowo dałem najpierw wypowiedzi, a teraz

to, czego dotyczą, abyście porównali „od tyłu”,

a potem przyrównali do własnych odczuć, o ile

takowe się pojawią. A oto wiersz „I niech tak

zostanie”:

VII

We wszystkich rzeczach oczekuję końca

Gdy płacz jest wokół kres niedługo będzie

Czekać nań trzeba w posłuszeństwie

We wszystkich rzeczach oczekuję zgonu

Gdy krew wystygła wstrzyma czas i słońce

Czekać wciąż trzeba czekać niecierpliwie

a cóż ja takiego

przed Wami mogę odkryć

czego by w Was już nie było?

We wszystkich rzeczach oczekuję zgonu

We wszystkich rzeczach oczekuję śmierci.

siedzisz na krawędzi

łatwo z niej spaść

tyle wydeptanych ścieżek

do grani serca

każdy ma za sobą

może to być krawędź domu

który spłonął nim go zbudowałeś

* * *

Jestem opuszczony już nawet przez śmierć

śmierć nie przychodzi do mnie

moż e j este m j e j niez nany a moż e mnie

nienawidzi

tyle zachłyśnięć

powietrzem do pięt

i widokiem na przestrzał

życia

śmierci

śniadania

i kilku kroków

albo krawędź życia

ciężkiego jak grzech

krawędź cienka

spaść można w obie strony

bo dlaczego jej tu jeszcze nie ma

powinna być skoro jest najpewniejsza

skoro jest jedyną prawdą

czymś cudowniejszym od kobiety i Boga

czymś przerażającym i wielkim

absolutną ciszą i przebaczeniem

jej dotyk jest rozkoszą i torturą

pragnę agonii bo pragnę życia

żyć to tylko umierać nieustannie

nie tracę więc nadziei

nie tracę nadziei jeszcze że śmierć okaże

mi swoją litość swoją dobroć

i przyjdzie do mnie któregoś dnia mądrego

ale to nie ty wybierasz

i niech tak zostanie

pod górę

a potem w dół

(Rabac, Chorwacja, lipiec 2005)

po zatrzaśnięte wieko

moich gór

Uderza mnie w moim dialogu z Przyjaciółmi

poprzez ten wiersz, że ani razu, tak u mnie,

w wierszu, jak i w ich wypowiedziach nie

pojawia się słowo śmierć!, ale czy nie czujemy

jej tchnienia? Nawet więcej: to o n i e j de

facto rozmawialiśmy. Jeżeli w rozważaniach

filozoficznych pojawia się sformułowanie,

że myślenie jest dobrą szkołą umierania, to

powiedziałbym, że znam lepsze. Lepsze, tzn.

ujmujące „przedmiot” dosadniej, dokładniej

(!) niż mędrca szkiełko i oko. Lepsze, tzn.

podchodzące bliżej do egzystencjalnego

fenomenu śmierci. Czy więcej wiecie o

śmierci, czy bardziej ona Was dopada w

myśli filozoficznej, niż gdy oglądacie sceny

umierania w „Forreście Gumpie”? Dojrzało

we mnie przekonanie o przesadnej uzurpacji

filozofii jako skutecznym/dobrym sposobie

problematyzowania i rozwiązywania problemów.

Powiedziałbym, dla rozładowania atmosfery, ale

zupełnie poważnie: filozofia nie do wszystkiego

zbliża się najbardziej, nawet jeśli idzie o

problematyzowanie; to trochę tak jak z kacem –

ja wiem, o czym mówię, ale nie ze wszystkimi ze

znajomych mogę o tym porozmawiać jak równy

z równym, bo kac ich nie dopadł (a jednak są

rzeczy na świecie, o których się filozofom nie

śniło!). To trochę tak jak u Renoira, który mówi:

„To fajnie, że Newton odkrył prawo ciążenia.

Ale każda matka dokonuje odkrycia, jak należy

trzymać niemowlę”. Parafrazując: to dobrze, że

filozofowie potrafią przenicować intelektem

śmierć do szpiku kości, ale to każdy z nas

odkrywa ją w tych momentach, kiedy ona w swej

łaskawości ku nam się wychyla. Filozoficzne

rozważanie o śmierci, z którego przemawia

do nas intelekt bez widocznego wsparcia

doświadczenia, mnie nie przekonuje, ponieważ

„najważniejszą właściwością jabłka jest ta, którą

poznajemy, zabrawszy się do jedzenia” (Ortega

y Gasset). To jest prawdziwa różnica między

tym, kiedy śmierć nas dopada, a tym, kiedy

śmierć nas interesuje. Jeśli nas interesuje bez

owego dopadania, to mamy doskonałe aporie,

doskonałe i nieprzekonujące, bo doskonale

bezradne wobec śmierci jako zjawiska.

Tak więc dojrzała świadomość śmierci nie

jest li tylko dojrzałością intelektu do jej

sproblematyzowania i obróbki, ale przede i nade

wszystko dojrzałością doświadczenia, kiedy

śmierć nas dopada. Takimi doświadczeniami

chciałem się podzielić. Dziękuję. I jestem

naprawdę ciekaw Waszych doświadczeń, w

których śmierć Was dopadła.

Wiersz jak wiersz, komuś może się podobać,

komuś nie. Idzie mi o pewne doświadczenie

z nim, które stało się moim udziałem,

doświadczenie jego oddziaływania. Dla mnie to

wiersz świetlisty, pogodny, ciepły. Tym bardziej

zaskoczyły mnie słowa żony (tej samej, do której

się przytulam), która powiedziała: mam prośbę,

żeby już nie było tych „wiek”. Zaskoczenie było

tak duże, że najpierw wcale nie zrozumiałem,

o co jej chodzi!. „Wiek” zabrzmiało mi jako

(udziwniona?, pomylona? , przekręcona?) forma

od wieku! Dopiero po chwili dotarło do mnie, że

ona po prostu nie chce moich wierszy, z których

wychyla się doświadczenie śmierci. Może tym

razem ją dopadło? Nie pytałem, boję się.

Kolejny przykład. Byłem (lato 2005) w Chorwacji.

Uderzyły mnie dwa doświadczenia, które

dość głęboko przeżyłem. Nie doświadczyłem

wojny, odpustowe karabiny plastikowe zawsze

mnie cieszyły jako chłopięce zabawki. Ale

teraz, po nie tak odległych doświadczeniach

konfliktów wojennych w byłej Jugosławii,

którego wszak doświadczałem jedynie

medialnie, widok plastikowych karabinów na

straganach przy plaży w Chorwacji wstrząsnął

mną i to silnie. Dodatkowy wstrząs przeżyłem,

gdyśmy pojechali w pobliże granicy serbsko-

chorwackiej. Pusty krajobraz (prawie 10 lat po

wojnie!), rozstrzelane domy, a przy szosie co

krok tabliczki: Achtung, Minen! (Gdy wróciłem

do Warszawy, mój przyjaciel Marko, Serb,

wyjaśnił mi, że nie zagospodarowuje się tych

terenów, bo nie ma rozstrzygnięć prawnych:

choć tereny są już w granicach Chorwacji, to

w świetle unijnych praw i przepisów Serbowie

mogą mieć i mają uzasadnione roszczenia;

Chorwaci chętnie by kupili, ale zdaje się, że za

półdarmo i pat gotowy). Ale nie to jest moim

problemem. Te dwa doświadczenia na tyle silnie

na mnie podziałały, że... oczywiście napisałem

wiersz. Zanim się nim pochwalę, użyję go

jako dydaktyczno-intelektualnej przynęty-

zagadki. Wiersz mój zdobi okładkę książki

(„Świat według poety”, Toruń 2005, dostępna

w dobrych księgarniach), też mojej, wcale nie

poetyckiej, choć o poezji. Książkę podarowałem

kilku osobom. Oto wypowiedzi dwóch z nich.

Są to ich samowolne recenzje, samowolne, bo

nie prosiłem o nie ani ich nie oczekiwałem. Ta

„samowolność” jest tu najciekawsza dla mnie

jako autora i dla mnie jako doświadczającego

obecności śmierci. Pierwsza z nich pochodzi od

Wierzę w nią

wierzę w śmierć która mnie opuściła

Te r a z , k i e d y c z y t a m t e d w a w i e r s z e

„osamotnione”, zdaję sobie sprawę, że dla kogoś

innego mogą one wcale nie być dostarczycielami

doświadczenia, że „śmierć go dopadła” – ale tym

bardziej warto, byśmy dzielili się odczuciami.

Mnie dopada, jak już pisałem, zawsze, ale ja

znam całego Ratonia, a on cały utkany ze śmierci

(przeczytajcie przynajmniej moje omówienie w

„Autografie”!). Ratonia nie znałem, nie otarłem

się o niego (urodził się 4 III 1942 roku, a zmarł

14 (?) I 1983), ale stale czuję jego obecność, coś

jak wspólnota śmierci. Ratonia nie (po)znałem,

ale poznałem ludzi, którzy się z nim zetknęli

na niwie poetyckiej i życiowej. Był kloszardem

w poezji, m.in. dlatego ten niespotykany już

od wieków znak zapytania przy dniu śmierci.

Cierpiał wedle niektórych relacji na guza

mózgu, nędza i alkoholizm były wtórne. Należy

do poetów przeklętych, choć i w tej legendzie

niewiele zostało dla niego miejsca. W swoich

„Portretach z bufetem w tle” (Iskry, Warszawa

2001) Roman Śliwonik go nie umieścił. Piotr

Sarzyński i Maja Wolny w książce „kronika

śmierci przedwczesnych” (Iskry 2000) także nie.

To pierwsze z brzegu przykłady. Ratonia trzeba

szukać w encyklopediach literatury, a i to nie

we wszystkich okaże się skuteczne. Tyle gwoli

zaspokojenia mojego bólu z powodu kulawej

pamięci po Ratoniu. Chcę tylko powiedzieć, że

autentyczność przekazu własnego obcowania

ze śmiercią potrafi – jak u mnie – wywołać

współodczuwanie. Ratoń daje mi takie chwile, w

których śmierć mnie dopada.

I kolejny przykład różnicujący doświadczenie,

kiedy śmierć tylko nas (mnie) interesuje, a kiedy

mnie (nas) dopada. Śmierć dopada/nachodzi

mnie często. Oto sytuacja: leżę, jeszcze nie

zasypiając, przytulam się do śpiącej już żony, a

tu myśl zamiast snu, że kiedyś któreś z nas już

się nie będzie mogło do drugiego przytulić. To

jest doświadczenie, konstatacja niby banalna

i owszem nie upieram się, ale idzie mi o to,

że ona mnie dopada, po prostu dopada, co

jakiś czas, bez mojej wiedzy i woli, niejako bez

Migotania, przejaśnienia 16

C hodzi za mną ten problem „od zawsze”.

Helena Raszka

Niczyje

Drążę miąższ urody,

soczyste smaki.

Pod nimi

twarda pestka

rozumienia.

To z niej

kiełkuje

człowiek.

Ani łatwo,

ani prosto,

słowa same łączą się głoskami

i mruczą swoje sensy

z tajemniczą logiką.

Mogę starać się taić myśli,

poglądy

pragnienia.

Mogę im zamknąć wszystkie bramy.

One wyfruną szparami

same z siebie lotne,

same z siebie poddane,

siebie się nie bojące.

Jakby oddarte

ode mnie.

Już niczyje.

Olimpiada

Trzeba podnieść życie

wysoko,

jak łyżwiarz partnerkę nad głową,

w kręgu wirujących trybun,

łukiem poza horyzonty

i wyobrażenia.

Trzeba unieść siebie

ponad siebie,

nie więcej.

Ale to i tak,

i tak nad siły.

Wiersze z tomu „Imię własne” spisanego w latach 1983-89,

dotąd nie wydanego.

Po nocach

Taka to egzystencja

łatana na łokciach,

cerowana na piętach,

piesza dola trampkowa.

Ani tu komu dojść,

ani mnie wyjść,

bo i dokąd.

Po nocach

słucham.

W powietrzu żywi i umarli

trzepocą słowami

poza,

nade.

A we mnie głucho.

***

Wewnątrz

Przyjdzie czas przeprowadzki,

zamieszkam w łodygach roślin,

w dziobach ptasich

rozmienię się na drganie powietrza.

Przyjdzie czas,

wyjmiesz wtedy

z ram słonecznych mój obraz

osuszony ze wzruszeń,

z wymazanym podpisem,

Deszcz przecieknie przez rzęsy,

korzenie rozplączą włosy,

wrzosowiska

motylom porozdają ich zapach.

Pęknie

spróchniałym trzaskiem

łuk odlotu rusałki

z twojej dłoni

w gąszcz światła

rozdzierany na oścież.

Jakie to szczęście

być poza pragnieniami.

Wewnątrz marzeń

jest lęk i zamęt uniesienia,

szamotanina możliwości,

chichot przegranej.

A tu śpiewa przestrzeń,

pachnie świt,

las się otwiera.

Nikt tędy nie przechodzi,

nikogo nie wzywa

na pojedynek serdeczny.

Niczyje wołanie tu

nie odstrasza,

nie przyzywa.

Bezbrzeżna płyniesz

ani przez,

ani do.

Wewnątrz promienia.

Kiełkobranie

Powoli,

głoska po głosce,

sylaba za sylabą

dorasta się do słowa.

Z niego

myśl pączkująca

Rozkrzewiające się bujnie

zdania.

Ich sens,

pożywny owoc.

dzana... A jednak – mało obecna w świadomości czytelników, wy-

łączając może tylko polonistów i krytyków literackich i to głównie

tych w tzw. wieku dojrzałym.

Twórczość Heleny Raszki to przykład dobrej poezji pozostającej

na poboczu literackich mód rozumianych jako pogoń za nowinką

i poklaskiem, za drzwiami artystycznych salonów, z dala od zgieł-

ku pseudoartystycznych sporów. Bezkompromisowa i nieczuła

na komercyjne wymogi, uczciwa, o sprawach ważnych traktująca

z należnym dystansem, bez cienia ulotnej doraźności, a przecież

jakże aktualna. Po prostu uniwersalna. Pokazująca ciemną moc

zbiorowych emocji i stereotypów, upominająca się o szacunek i

niezależność ludzkiej egzystencji. Ukazująca piękno szczecińskiej

„małej ojczyzny”. Wiersze sprzed lat brzmią jakby pisane były teraz

i właśnie nam pod rozwagę dane. Tak funkcjonuje tylko poezja naj-

wyższej literackiej próby. Dlatego żal, że Helena Raszka, ta poetka

„intelektualnego niepokoju”, jest obecnie autorką osobną i zapozna-

ną. To także kwestia jej życiowej postawy, ignorowania wszelkich

układów i koniunktur. Kwintesencją tej niezmiennej ﬁlozoﬁi są

słowa poetki wypowiedziane kilkanaście lat temu: „W Polsce wolnej

czy zniewolonej piszę sobie spokojnie i bez wydawniczych emocji

kolejne tomiki »wierszy pośmiertnych«”.

Wśród kilkorga Polaków laureatów literackiej Nagrody Nobla jest

dwoje poetów – Czesław Miłosz i Wisława Szymborska.

Niby nie ma w tym niczego nadzwyczajnego. Poezja w swej istocie

jest sztuką elitarną. Uprawia ją wielu, ale prawdziwy talent dany jest

tylko wybranym. Krąg jej odbiorców i koneserów też jest w gruncie

rzeczy wąski. To oczywiste. Ale żal, gdy na tę oczywistość nakładają

się różnorakie okoliczności zewnętrze, obiektywne, które tę dzie-

dzinę literackiej twórczości dodatkowo marginalizują.

To bez wątpienia twórcy znani i popularni.

A czym dzisiaj mierzy się popularność poetów? Opublikowanymi

zbiorami wierszy, pochlebnymi recenzjami, powodzeniem spotkań

autorskich z czytelnikami, obecnością tekstów poety w kanonie lektur

szkolnych? A może aktywnością literata w sferze pozaartystycznej,

jego zaangażowaniem w sprawy społeczne, zarówno w wymiarze

lokalnym, jak i znacznie szerszym? Większość tych kryteriów dzisiaj

okazuje się zawodna i względna. Łamy prasy otwarte na krytyczne

i rzetelne omówienia poetyckich dokonań znacznie się skurczyły,

poetyckich imprez też jakby mniej, a jeśli już są, to nie wzbudzają

medialnego zainteresowania, zaś wykazy szkolnych lektur stale są

weryﬁkowane i zmieniane, budząc przy tym emocje nie zawsze

natury merytorycznej. Postawy społeczne artystów, ich polityczne

wybory albo na chwilę „podbijają” popularność, albo przeciwnie

– odbierają danej osobie sympatię, co zazwyczaj absurdalnie odbija

się na ocenie twórczości.

Poezja to nie tylko „rzecz wyobraźni” i gra słów układanych zgod-

nie z precyzyjnymi regułami wersyﬁkacji lub celowo im wbrew,

sfera pięknoduchom jedynie dostępna, jak powszechnie zwykło

się uważać.

To zaś ma swoje konsekwencje przede wszystkim dla życia poezji

współczesnej. Ta klasyczna, zaliczona do kanonu, omawiana, anali-

zowana ma się lepiej, choć też znacznie gorzej, niż powinna. Szkolna

sztampa i rutyna utrwalana nieśmiertelnym „co podmiot liryczny

miał na myśli” oraz analizą wersyﬁkacyjną nie daje na ogół szans

na rozbudzenie wrażliwości, na uświadomienie, czym poezja może

być w życiu każdego z nas. Wiersz podobnie jak inne dzieła sztuki

– teatr, ﬁlm, beletrystyka czy muzyka oswaja dla nas rzeczywistość,

pomaga odnaleźć się w świecie pełnym chaosu i sprzeczności, a

co najważniejsze pozwala łatwiej nieść egzystencjalne brzemię.

Poezja łagodzi obyczaje, wyzwala dystans, ukazuje świat i ludzi z

innej, mądrzejszej i głębszej perspektywy. Porusza serce i umysł.

Pod warunkiem, że jest to dobra poezja.

Radość zaś wielka, że możemy Państwu przypomnieć ją i przybli-

żyć choćby poprzez wyimki z jej tomików. Dają skromną próbkę

tej wybitnej poezji, rzetelnej w formie, nie umizgującej się nigdy do

odbiorcy, lecz ukazującej mu nowe horyzonty, inny wymiar losu.

Może zachęceni tą lekturą, zechcecie sięgnąć do twórczości Heleny

Raszki? Naprawdę warto.

Helena Raszka to autorka, która obiektywnie spełnia wszelkie wa-

runki, aby być poetką znaną i uznawaną. Wysoko ceniona przez

znawców literatury, popularna w swoim szczecińsko-pomorskim

środowisku, czynna w lokalnym życiu społeczno-literackim, nagra-

Anna Jęsiak

Gazeta literacka

Tadeusz Olszewski

Treny dla Pawła

Portret trumienny

Cmentarz w Jaktorowie

O takich chłopcach jak on

pisał Kawaﬁs

Często widywał ich na ulicach Aleksandrii

niektórzy ukradkiem trzymali się za ręce

inni ze śmiechem odpychali pĳanych marynarzy

lub niepostrzeżenie znikali w podejrzanych zaułkach

Wszystkim tak samo występowały rumieńce na policzki

i oczy paliły się głodnym blaskiem

wszyscy tak samo byli samotni i nadzy

Umierali zanim wybiła ich godzina

Troskliwa ręka codziennie zapala znicze

i kładzie świeże kwiaty

niekiedy zatrzymuje się tu siwy mężczyzna

czyta „żył 23 lata” i płacze

z oddali dobiegają klaksony aut i łoskot pociągów

samoloty na niebie rysują linie niedokończone

jak nagle przerwana linia życia

Niech nikt nie przyzywa Boga

niech nikt nie mówi o wiecznym spokoju

Powrót z Brazylii

Martwa gramatyka

Nic się nie zmieniło

trwa łuk tęczy rozpięty nad wodospadem Gaviao

jaszczurki płynnym ruchem ześlizgują się po nagiej skale

chwytają owady w locie potem nieruchomieją

całe w plamach słońca i zieleni

gdzieś w dole woda omywa

białe kości zwierząt i zaginionych wędrowców

Jest wielka cisza

był

było

byliśmy

wszystko w czasie przeszłym

bo teraźniejszy nie istnieje

a przyszłego nigdy nie będzie

jego

o nim

więcej zaimków nie pamiętam

I tylko silniki samolotu którym wracam bez ciebie

wyją jak psy

po śmierci pana

z rzeczowników ocalały

deszcz

zimno

cmentarz

nie ma zdań złożonych

zostało proste oznajmujące:

nic jest wszystkim

Migotania, przejaśnienia 16

Elegĳna odmienność

społecznego wykluczenia czy też brakiem samo-

akceptacji, co permanentną świadomością utraty.

Dlatego podmiot szuka punktu oparcia w dialogu

z poezją Audena, która ostatecznie przynosi oca-

lenie. Wielkiego poetę i bohatera wierszy Olszew-

skiego zbliża to samo doświadczenie odmienno-

ści i śmierci. Obydwaj znajdują się na krawędzi

swego losu. Stary Auden oswaja się z nadciągają-

cą śmiercią, bohater Olszewskiego – z nieuchron-

nym rozstaniem. Łączy ich również, a może

przede wszystkim, doświadczenie homoseksual-

nej miłości, „bo Auden kocha tak samo jak ja i

jest tak samo opuszczony”.

Wyraźny patronat Audena zaznaczył się rów-

nież w Trenach dla Pawła , które korespondu-

ją z wierszem Funeral Blues . Historia tego tek-

stu dowodzi istotnie o wielkości poezji autora

Morza i zwierciadła ; początkowo tekst ten zo-

stał pomyślany jako łatwy utwór parodystyczny

napisany dla kabaretu, z czasem jednak czytel-

nicy zdecydowali zupełnie inaczej, traktując go

jako wzniosły utwór żałobny o niebywałej powa-

dze. Powszechny rozgłos uzyskał dzięki brytyj-

skiej komedii ﬁlmowej Cztery wesela i pogrzeb

(1994), a zwłaszcza z powodu jednej tylko sce-

ny, w której gej, Matthew, podczas ceremonii

żałobnej zmarłego partnera Garetha deklamu-

je właśnie ten wiersz Audena. To bez wątpienia

najdostojniejsza, o ile nie najważniejsza scena

w ﬁlmie, która zadziałała być może właśnie dla-

tego, że trafnie wydobyła z wiersza Audena ge-

jowski smutek. W Funeral Blues nie ma pocie-

szenia. Strata nie zostaje odzyskana, cały świat

zewnętrzny, dotknięty żałobą, zostaje dosłownie

„zdemontowany”. Podobny demontaż wyobraźni

i języka obserwujemy w Trenach dla Pawła , cho-

ciaż podobieństw jest znacznie więcej. Samolo-

ty, które „na niebie rysują linie niedokończone /

jak nagle przerwana linia życia” przypominają o

Audenowskiej frazie: „Niechaj zawodząc samo-

lot nad głowy się wzbije / Kreśląc na niebie na-

pis «On nie żyje! » ”. Te dwa utwory, jakkolwiek

mocno ze sobą związane, ukazują różne momen-

ty trwania żałoby. Tak więc, na przykład: „silni-

ki samolotu którym wracam bez ciebie / wyją jak

psy / po śmierci pana” przypominają o rozpaczli-

wym, choć niemożliwym do spełnienia, pragnie-

niu, by krzykiem zagłuszyć tę straszliwą ciszę i

ten pozorny zewnętrzny spokój, który mimo tra-

gedii wciąż trwa. U Audena z kolei pojawia się

pragnienie wielkiej ciszy, która pochłonie cały

zgiełk nieczułego na żałobę świata: „Niechaj nie

szczeka, rzućcie psu kość smakowitą”.

Publikacja Trenów dla Pawła jest częścią projektu

zakrojonego na większą skalę. Zamykają one wy-

bór wierszy Tadeusza Olszewskiego Tropiki smut-

ku , który miałem okazję redagować przy współ-

pracy z autorem. Pozostaje wierzyć, że wkrótce

znajdzie się także wydawca, który zechce przy-

pomnieć najciekawsze wiersze tego niemal zapo-

mnianego poety.

diańskich znaczy „jastrząb”. Symbolizuje on

męskość, waleczność. Jest ptakiem boskim, tote-

micznym. W poezji Tadeusza Olszewskiego ja-

strzębi nie ma, obecne są natomiast inne ptaki:

niespokojne jaskółki czy mewy, których krzyk

przypomina „wołanie umarłych” i które zawsze

symbolizują zbliżającą się katastrofę. Ale Gavião,

bo tak nazywa się wodospad położony na tere-

nie Parku Narodowego Ubajara w północnej

Brazylii, staje się w Trenach dla Pawła synoni-

mem śmierci.

Wiosną 2006 roku spadł w przepaść nad wodo-

spadem Gavião dwudziestotrzyletni Paweł. Zgu-

bił go jeden fałszywy krok, który spowodował, że

wspólna wyprawa w rajskie tropiki nieoczekiwa-

nie przemieniła się w największą katastrofę. Jako

badacz literatury zainteresowany poezją Tadeusza

Olszewskiego mógłbym stwierdzić wzniośle, że

ostatecznie spełnił się wielokrotnie uobecniany w

tej poezji mit katastroﬁczny.

Treny dla Pawła wpisują się w wielowiekową tra-

dycję literatury elegijnej. Można zresztą wyodręb-

nić szereg zróżnicowanych gatunków literackich,

takich jak tren, lament, elegia, nenia czy epita-

ﬁum, których zasadniczym przesłaniem stało się

wyrażenie żalu po stracie bliskiej osoby. Pisanie

okazało się jednym z najważniejszych elementów

wspomagających dokonanie trudnej pracy żało-

by. Treny dla Pawła , także i w tym znaczeniu, są

zjawiskiem typowym na tle przebogatej tradycji

literackiej. Zaskakują jednak swoją otwartością.

Emocje poety są w końcu skierowane do młod-

szego mężczyzny.

Normy społeczno-obyczajowe sprawiły, że o ho-

moseksualnej miłości, może z wyjątkiem czasów

antycznych, prawie nigdy nie pisało się otwar-

cie. Jak pokazuje historia literatury, ten rodzaj

skrywanej miłości dochodził do głosu jedynie

wtedy, gdy miłość została nagle zerwana przez

śmierć tej najbliższej osoby. Pękały wtedy wię-

zy przymusu milczenia, konwencja literacka roz-

luźniała się, zezwalając w sytuacji głębokiej żało-

by na swobodniejsze wyrażanie uczuć. Tylko w

ten sposób, by nie ściągać na siebie podejrzeń,

można było chwalić piękną cielesność zmarłych

już młodzieńców. I tu najczęściej rozmywała się

granica pomiędzy męską przyjaźnią a miłością,

rzucając na seksualność kochanków nieco wię-

cej światła. Historia zna wiele takich przykła-

dów: lament króla Dawida, opłakującego śmierć

umiłowanego Jonatana, św. Augustyn rozpacza-

jący w Wyznaniach po stracie przyjaciela w la-

tach grzesznej młodości, Licydas Johna Milto-

na, Adonais Percy Shelleya i wiele innych. Być

może właśnie dlatego utrwaliło się przekona-

nie, a za nim – konwencja, że literatura gejowska

jest w dużej mierze literaturą elegijną, żałobną

czy wręcz nawet melancholijną, jeśli nie towa-

rzyszy jej konsolacyjne przesłanie. Stereotyp ten

umocniła bodajże najmocniej twórczość po-

etycka Hopkinsa, Housmana, Whitmana, Owe-

na. Wydaje się, że nawet współcześni pisarze

gejowscy kontynuują ten model wyrażania ho-

moseksualności: przykładem tego kampowe po-

ematy Franka O’Hary pisane po śmierci Jamesa

Deana, elegia Allena Ginsberga O prochach Ne-

ala , żałobne sonety Brane Mozetiča, czy wresz-

cie wiersze rodzimego Eugeniusza Tkaczyszyna-

-Dyckiego, w których obsesyjnie powraca fraza:

„mój przyjaciel jest martwy / i z martwych nie

wstanie dzisiaj”. Istotną cechą wyróżniającą po-

ezję gejowską XX wieku jest niemożność prze-

pracowania żałoby. W odróżnieniu od konwen-

cji „heteroseksualnych” trenów, które zazwyczaj

kończą się konsolacją, czyli pocieszeniem, uspo-

kojeniem, świadczącym o dokonaniu pracy żało-

by, poezja gejowska raczej nie godzi się ze śmier-

cią, żyje ciągłą utratą, co powoduje obrócenie

niedokonanej żałoby w melancholię.

W Trenach dla Pawła nie ma pocieszenia: „niech

nikt nie mówi o wiecznym spokoju”, język nie-

zdolny wyrazić ból po stracie partnera rozpa-

da się na martwą gramatykę: „nie ma zdań zło-

żonych / zostało proste oznajmujące: / nic jest

wszystkim”. Ta swoista obsesja braku i nieobec-

ności spowodowanej nagłą śmiercią sprawia, że

Treny dla Pawła układają się w spójną całość, a

jednocześnie nawiązują tematycznie do wierszy z

dotychczasowych tomów poetyckich tego autora.

Korzystając z okazji, warto przypomnieć tę po-

ezję, by spojrzeć na Treny dla Pawła w szerszym

nieco kontekście.

Tadeusz Olszewski, który w latach 80. XX wie-

ku i na początku 90. zyskał opinię interesujące-

go i liczącego się krytyka literackiego, jest przede

wszystkim równie interesującym poetą. Debiu-

tował w 1968 roku zbiorem wierszy Łagodność ,

który wyraźnie zarysował topos arkadyjskiej ła-

godności zmąconej przeczuciem zbliżającej się

katastrofy, co potwierdził kolejny tom Auto-

portret rąk (1971). Znany z poezji Czechowicza

mit katastroﬁczny podlega w poezji Olszewskie-

go znacznemu rozbudowaniu i łączy się w pe-

wien sposób z odkrywaną powoli odmienno-

ścią, o czym wyraźnie przekonują już wiersze z

tomu Prawie dom (1981). Nocny wariant (1986)

przynosi kontynuację wewnętrznych zmagań

z własną tożsamością. Ukochanemu mężczyź-

nie poświęcone są właściwie wszystkie wier-

sze z cyklu Listopad jak sędzia, jak kat . Natural-

ną porą roku dla tej tajemnej, skrywanej przed

światem miłości jest jesień. W kolejnych to-

mach zyska ona znaczenie symboliczne i wiązać

się będzie z postulowanym przez Olszewskiego

w obszarze krytyki literackiej pojęciem „nowej

dekadencji”, która przynosi – podobny do tego

sprzed stulecia – obraz niepokojów i wyobrażeń

sprawiających, iż podmiot wierszy traktuje swo-

ją odmienność jako przeznaczenie, doświadcze-

nie zbliżające do kresu. Przykładem tego wier-

sze z Ciemnej pamięci (1990), które utrwalają

ten modernistyczny rodowód pisania o homo-

seksualności. W tym kontekście „ciemna pa-

mięć” kojarzy homoseksualną miłość z myślą o

nieuchronnej zagładzie, dekadencja zaś stanowi

dlań doskonałe alibi, o czym przekonuje kolej-

ny tom poetycki Jesień z Audenem (1992), któ-

ry można by uznać, nie licząc wierszy o tematyce

homoseksualnej z poprzednich zbiorów, za lite-

racki coming out Tadeusza Olszewskiego. Jesień z

Audenem ukazała się wszakże jako piąty i ostat-

ni tom w ramach „serii poezji homoerotycznej

polskich poetów XX wieku”, publikowanej przez

nieistniejące już wydawnictwo L’Europe. Książ-

ce zaszkodził niewielki nakład i „dyskredytują-

ca” wówczas etykietka poezji homoerotycznej.

Jesień z Audenem , nawet jeśli w środowisku ge-

jowskim zyskała opinię znakomitego cyklu ero-

tyków, ukazujących otwarcie, a jednocześnie w

sposób niezwykle subtelny i wrażliwy, homo-

seksualną miłość jednego mężczyzny do drugie-

go, to niestety nie spotkała się z powszechnym

uznaniem. Zbiór ten okazał się ostatnim i chyba

najcenniejszym dokonaniem poetyckim. Tade-

usz Olszewski całkowicie wycofał się z życia lite-

rackiego, poświęcając się wyłącznie podróżom.

Nietrudno się domyślić, że ich przeznaczeniem

(być może fatalnym) okazały się właśnie tropi-

ki. Z rzadka pisał i publikował jedynie pojedyn-

cze wiersze.

O neodekadenckim duchu poematów Jesieni z

Audenem przypomina choćby jesień przywoła-

na w tytule zbioru, ulubiona przez dekadentów

pora roku, która wiąże się z metaforą rozpadu,

wyczerpania, zmierzchu, umierania. Jesień stano-

wi raczej tło dla psychicznych doznań, jest cza-

sem rozstania, tą najtrudniejszą chwilą po odej-

ściu kochanka, w której żal miesza się z paniczną

rozpaczą, a żałoba przechodzi w melancholię. Je-

sień z Audenem jest w zasadzie elegijnym mono-

logiem zakochanego skierowanym do nieobec-

nego kochanka, głosem rozpaczy rzuconym w

próżnię. Obiekt utraty rozmywa się w rozgorącz-

kowanej świadomości poety, utrata dotyczy w

pewnym stopniu uszczerbku na „Ja”, dlatego też

rozstanie z kochankiem jest w istocie doświad-

czeniem własnej śmierci. Wszystko poddane jest

umieraniu i rozpadowi: podmiot, miłość, świado-

mość, wyobraźnia, język, czas, przyroda i świat

ulegają stopniowemu zniszczeniu. Rzeczywistość

zapada się w próżni. Jesień, pora rozstania, każe

myśleć homoseksualiście Olszewskiego o widmie

katastrofy grożącej jego wewnętrznemu światu.

Miłość homoseksualna obciążona jest piętnem

nieuchronnej klęski, wywołanej nie tyle sytuacją

Tomasz Kaliściak

Tadeusz Olszewski

Nic

Anne Sexton czyta „Dotknij mnie”

Chłód od niedomkniętego okna Uporczywa mucha

brzęczy w niewidzialnym kącie Tak nadchodzi koniec lata kres

nadziei ale nie tęsknoty Kurz osiada na zgaszonych liściach jak daleki ból

Marcie Fox

Jest wściekła Sięga po książkę i natychmiast rzuca nią o najbliższy obłok

nalewa sobie whisky zapala papierosa i klnie tak że wylękli aniołowie

pokornie schodzą jej z drogi – Jak ona śmie – Anne zaciska pięści

– jak ona śmie czuć więcej widzieć więcej i kochać więcej

niż ja I skąd się wzięła na tym zakichanym Górnym Śląsku gdzie nikt wcześniej

nawet nie słyszał o poezji I dlaczego ma piękne ciało jasne oczy i uśmiech

od którego mężczyznom zasycha w gardłach podczas

gdy ja jestem tylko duchem

Nie widzi zgorszonej miny Boga i jeszcze raz otwiera książkę

„Właśnie gotowałam kwiaty brokułów jak ongiś

Anne Sexton!” – czyta połykając łzy A potem szepce:

gdybym żyła, Marto, przytuliłabym się do ciebie,

zapytałabym o twoje córki, Tadeusza O. i kapelusze

Może razem gotowałybyśmy brokuły lub kroiły warzywa na sałatkę

a może napisałybyśmy wiersz o wiecznym głodzie który czyni z nas kobiety

ustawicznie wystawiane na pokuszenie więc nieśmiertelne jak

sny gwiazdy krew żądza i miłość

Nie myśleć Pozwolić opadać powiekom Wysypać niedopałki z popielniczki

Zarzucić pled na ramiona bo chłód coraz dotkliwszy i ciało sztywnieje jakby

coś zamarzało wewnątrz Bez ruchu Bez żadnej wizji Tu nic się nie wydarzy

Najwyżej przybędzie jeszcze jeden

(wciąż ten sam) zaimek na gęsto zapisanej karcie

gdzie każda litera jest tylko niemym znakiem graﬁcznym

samą formą

pustką

lub metaforą pustki

Zmierzch się dopiero zaczyna Wabi

nietoperze i nieprzytomne ćmy Napina nerwy przyszłych samobójców

Gazety sprzed tygodnia zalegają stół Trzeba tu zrobić miejsce dla szklanki i wysypać na dłoń

dokładnie odliczoną ilość tabletek Za godzinę sen przyjdzie płytki i niewyraźny

jak wspomnienie dawnej podróży lub oddech samotnie wędrującego pustym wybrzeżem

Wszystko w półmroku W coraz wolniej krążącej krwi Bez żadnych reguł

Kościelisko, 21 sierpnia 1991

Gazeta literacka

G avião w narzeczu brazylijskich plemion in-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: