4. Strzalko, Darwin jako antropolog ewolucyjny. Problem ras ludzkich (2009).pdf

Tom 58 2009

Numer 3–4 (284–285)

Strony 273–278

J an S trzałko

Instytut Antropologii

Wydział Biologii

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza

Umultowska 89, 61-614 Poznań

E-mail: strzalko@amu.edu.pl

DARWIN JAKO ANTROPOLOG EWOLUCYJNY

PROBLEM RAS LUDZKICH

WSTĘP

W czasach gdy żył i działał Darwin, an-

tropologia była dziedziną wiedzy dosyć do-

brze rozwiniętą, o sprecyzowanym obszarze

zainteresowań i zdecydowanie związaną z

przyrodoznawstwem. W 1859 r., gdy ukazało

się jego fundamentalne dzieło o ewolucji, w

Paryżu rozpoczęło działalność towarzystwo

naukowe Societe d’Anthropologie de Paris,

które założył wybitny francuski przyrodnik i

lekarz, a równocześnie antropolog, profesor

Pierre Paul Broca, twórca późniejszej (1872)

Ecole d’Anthropologie.

Ponieważ darwinowska teoria ewolucji

zrewolucjonizowała rozwój wszystkich nauk

o życiu, trudno byłoby przypuszczać, że jej

wpływ na wiedzę o człowieku był mniej

głęboki. Do antropologii jednak wpływ ten

przedostawał się bardziej zawiłymi droga-

mi niż do innych nauk biologicznych. Choć

niewątpliwie wiązało się to z dokonywaniem

pewnych modyfikacji światopoglądowych,

dla przyrodników zainteresowanych różno-

rodnością świata zwierzęcego i roślinnego

odchodzenie od esencjalistycznego widzenia

zmienności i typologicznego jej opisu do

ujęć ewolucjonistycznych było chyba jed-

nak łatwiejsze niż dla antropologów. Łatwiej

było przyjąć teorię, która wyjaśniała, w jaki

sposób od wspólnego, rodzajowego przodka

można wywodzić grupę podobnych do sie-

bie gatunków ptaków czy owadów, niż uznać

wspólne pochodzenie małp człekokształtnych

i człowieka. Wyróżnioną pozycję człowie-

ka w świecie przyrody, jaką zapewniał mu

kreacjonizm, znakomicie dawało się przed-

stawić typologicznie, trudno natomiast było

zdewaluować przez wyjaśnianie jej pocho-

dzenia mechanizmem doboru naturalnego,

uczłowieczającego jakąś hipotetyczną małpę.

Byli również tacy, którym trudno było nawet

uznać, że jasnoskórzy Europejczycy są przed-

stawicielami tego samego gatunku, co czar-

noskórzy Afrykanie. Karol Darwin był tego

świadom, kiedy we wstępie do swej wydanej

w 1871 r. pracy „The Descent of Man and

Selection in Relation to Sex” (tytuł polskich

wydań pierwszej części dzieła brzmi „O po-

chodzeniu człowieka”) (D arwin 1871, 1929,

1959), której pierwsza część jest w gruncie

rzeczy rozprawą antropologiczną, pisał, że

przez wiele lat zwlekał z jej publikacją, z

obawy przed spotęgowaniem uprzedzeń do

swoich poglądów.

RASY LUDZKIE A TEORIA EWOLUCJI

W tym miejscu warto nieco dokładniej

przypomnieć, czym zajmowali się antropo-

logowie w czasach Darwina. Antropologia

była dziedziną wiedzy o zróżnicowaniu czło-

wieka, szeroko rozumianej zmienności ga-

tunku ludzkiego, zarówno w czasie, jak i w

274

J an S trzałko

przestrzeni. Antropologów, a byli wśród nich

wybitni uczeni europejscy i amerykańscy,

głównie o wykształceniu medycznym, jak

słynny niemiecki przyrodnik Rudolf Virchow

czy wspomniany już Pierre Paul Broca, ale

także etnologicznym, jak np. Anglik, równie

wybitny jak dwaj poprzedni, John Beddoe,

interesowało międzyosobnicze zróżnicowa-

nie budowy i funkcji organizmu ludzkiego,

a także różnice, jakie pod tym względem wy-

stępowały między grupami zamieszkującymi

bliskie sobie, jak też bardziej odległe teryto-

ria. Interesowały ich zmiany zachodzące w

trakcie życia osobniczego jednego osobnika,

ale także różnice, jakie mogły wystąpić mię-

dzy ludźmi żyjącymi w różnych czasach hi-

storycznych, a nawet przedhistorycznych. Był

to więc obszar zainteresowań odpowiadający

temu, co dzisiaj nazywamy antropologią fi-

zyczną.

Znajomość indywidualnej zmienności

cech ludzkich, zarówno morfologicznych, jak

czynnościowych, a nawet w sferze zdolności

umysłowych, charakterów i zachowań ludzi,

w czasach Darwina była już bardzo obszerna

i szczegółowa, a gromadzenie ciągle nowych

faktów, i objaśnianie związków między nimi

mogło dokonywać się bez odwoływania się

do teorii ewolucji, dopóki oczywiście nie pa-

dało pytanie o pochodzenie całej tej zmien-

ności. Wielu anatomów, fizjologów, histolo-

gów czy embriologów, nawet tak wybitnych

jak Rudolf Virchow, satysfakcjonowałaby od-

powiedź kreacjonistyczna. Dla Darwina to

bogactwo informacji o zmienności struktur,

funkcji i zachowań człowieka, w zestawie-

niu z podobnie obfitymi danymi dotyczącymi

innych niż człowiek organizmów, było nie-

wyczerpanym źródłem dowodów słuszności

jego teorii ewolucji.

Nieco inaczej przedstawiał się problem

zmienności międzygrupowej człowieka. Pro-

blem ten budził ogromne zainteresowanie i

badany był antropologicznie równie inten-

sywnie jak zmienność indywidualna. XIX-

wieczni antropologowie dysponowali tyleż

wygodnym, co nieprecyzyjnym narzędziem

służącym opisowi tej zmienności — pojęciem

rasy. Nawiasem mówiąc, dziwne to było po-

jęcie, bowiem istnienie obiektu, którego do-

tyczyło (czyli ras ludzkich), nigdy nie było

hipotezą badawczą (B ionDi i r ickarDS 2002).

Uznano, że rasy ludzkie realnie istnieją — na-

leży je tylko odkryć i opisać. Jedynym punk-

tem odniesienia dla wszystkich użytkowni-

ków tego pojęcia mogły być rasy hodowa-

nych zwierząt (termin rasa zresztą stąd wła-

śnie pochodził). Dla wszystkich wprawdzie

musiało być oczywiste, że jest to tylko analo-

gia ,,formalna”, bowiem rasy koni, psów czy

gołębi stworzone zostały przez człowieka, a

ich istnienie wymagało jego stałej kontroli,

nie przeszkadzało to jednak kreacjonistycz-

nie rozumiejącym zmienność świata żywego

przyrodnikom, przeciwnie, znakomicie funk-

cjonowało w esencjalistycznym kontekście.

Ten stan rzeczy wzbudził zdecydowany

sprzeciw Karola Darwina. W VII rozdziale

pierwszej części wspomnianego już dzieła o

pochodzeniu człowieka i doborze płciowym,

zatytułowanym ,,O rasach ludzkich” (D arwin

1871), dokładnie i przekonująco wyłożył, jak

należy rozumieć pojęcie rasy ludzkiej w świe-

tle teorii ewolucji drogą doboru naturalnego

i czym rasy te z pewnością nie są, wbrew po-

glądom panującym wśród antropologów (a

właściwie ogólnie — wśród przyrodników).

Nawet zupełnie powierzchowna znajo-

mość zmienności człowieka, wynikająca z ob-

serwacji ludów zamieszkujących różne rejo-

ny świata, pozwalała dokonywać klasyfikacji

ze względu na pewne cechy morfologii, któ-

re mogły charakteryzować je grupowo: wiel-

kość i proporcje ciała, niektóre cechy fizjo-

nomii, albo — tak łatwo rzucający się w oczy

— kolor skóry (jest rzeczą oczywistą, że zróż-

nicowanie kulturowe wydatnie wzmacniało

wrażenia morfologa). Już od czasów Linne-

usza (1707–1778) przyrodnikom znany był

,,geograficzny” podział ludzkości na odmiany

( varietas , jak je wówczas nazywano), które

w Systema Naturae twórca naukowej klasyfi-

kacji przyrodniczej (niezależnie od nadanego

człowiekowi naukowego miana gatunkowe-

go Homo sapiens ) nazwał: Homo europaeus ,

Homo asiaticus , Homo afer i Homo ameri-

canus . W XII wydaniu wspomnianego dzieła

(które ukazało się w 1788 r., już po śmierci

autora), wydawca, J. F. Gmelin, dodał piątą

odmianę i wszystkie nazwał stosownie do

przypisywanej im barwy skóry: Homo albus

(biały), Homo badius (żółty), Homo niger

(czarny), Homo cupreus (miedziany) i Homo

fuscus (ciemny czyli brązowy).

Najbardziej rozpowszechnił się jednak

podział ludzi zaproponowany przez znanego

XVIII-wiecznego przyrodnika, Johanna Fridri-

cha Blumenbacha, ojca antropologii fizycznej,

za jakiego uważano go dzięki popularności

jego dzieła De generis humani varietate na-

tiva (głównie trzeciego wydania z 1795 r.),

w którym wprowadził do dzisiaj używane na-

zwy pięciu ras ludzkich: kaukazoidalnej (bia-

łej), negroidalnej (czarnej), mongoloidalnej

Darwin jako antropolog ewolucyjny

275

(żółtej), amerindiańskiej i malajskiej. Co wię-

cej, Blumenbach podał również odpowiednie

,,diagnozy rasowe”, w tym także charaktery-

styki pomiarowe. Nie ma potrzeby uzasad-

niać, że wspomniane wyżej klasyfikacje, jak i

wiele innych powstałych w XIX wieku, mia-

ły charakter esencjalistyczny, a opisywane w

nich typy rasowe były niezmiennymi wzor-

cami mniej lub bardziej dokładnie realizowa-

nymi przez poszczególne jednostki. Przyjęcie

takiej typologicznej metody opisu zmienno-

ści pozwalało ,,odkrywać” kolejne nowe rasy

w obrębie lub obok już opisanych, a ich licz-

ba i definicje zależały od wyboru cech cha-

rakterystycznych i szczegółowości opisu lub

pomiaru. Dopóki pochodzenie tak rozumia-

nych ras interpretowano kreacjonistycznie,

rasa w zasadzie nie różniła się od gatunku —

traktowano ją jako zamkniętą (i niezmienną

w czasie) jednostkę klasyfikacyjną w obrębie

,,rodzaju” ludzkiego ( Homo ).

„TAK ZWANE RASY” WEDŁUG DARWINA

Z takimi poglądami rzecz jasna ewolu-

cjonista Darwin nie mógł się zgodzić i swój

punkt widzenia w kwestii wewnątrzgatunko-

wej zmienności człowieka szczegółowo uza-

sadnił we wspominanym już dziele o pocho-

dzeniu człowieka (D arwin 1871), w którym

jeden z rozdziałów, zatytułowany „On the

races of man” (o rasach ludzkich), poświę-

cił dyskusji poglądów na zróżnicowanie we-

wnątrzgatunkowe człowieka, a w szczególno-

ści — pochodzenie tej różnorodności. Warto

zauważyć, że już w pierwszym zdaniu tego

rozdziału można dostrzec sceptycyzm Darwi-

na wobec panujących poglądów. Pisze mia-

nowicie:

„…Nie mam tu zamiaru opisywać rozma-

itych tak zwanych ras ludzkich; chciałbym

natomiast dociec, jaką wartość, z klasyfikacyj-

nego punktu widzenia, mają różnice między

nimi i w jaki sposób powstały…”. 1

Darwin mówi o ,,tak zwanych” rasach po-

nieważ nie o termin ,,rasa” mu chodzi. Sam

zresztą tego terminu używa nie tylko w od-

niesieniu do zwierząt hodowlanych, ale także

do człowieka, usprawiedliwiając się niejako

(„…But from long habit the term ,,race” will

perhaps always be employed…”) faktem, że

lepszego nie wymyślono, a — być może wła-

ściwszy — termin ,,subspecies” (na oznacze-

nie wyróżnianej w obrębie gatunku podgru-

py) jeszcze się nie upowszechnił. Darwin po

prostu uważał, że używając typologicznej ka-

tegorii „rasa” przyrodnicy zakładają jej obiek-

tywne istnienie, tak jak gatunku. Dodajmy,

że w czasach Darwina nie było prawidłowo

sformułowanej definicji gatunku i problem

rangi wyodrębnianych taksonów: rodzaju, ga-

tunku czy rasy, rozstrzygany był arbitralnie,

na podstawie subiektywnie dostrzeganych

— większych lub mniejszych — różnic między

jednostkami. Darwin starał się dowieść, i ro-

bił to niezwykle przekonująco, że jakkolwiek

między opisywanymi rasami ludzkimi w nie-

których cechach występują wyraźne różnice,

to zmienność tych cech ma charakter ciągły

w obrębie całego gatunku, a także znaczna

jest wewnątrz grup uznawanych za rasy. Do-

tyczy to również cechy, na podstawie której

najczęściej ustanawiano klasyfikacje — bar-

wy skóry, ogromnie zróżnicowanej, zarówno

wśród ,,czarnych” ludów Afryki, jak zresztą

wśród wszystkich ,,kolorowych” i „białych”

grup ludzkości. O tym, że nie można przy-

pisywać rasom statusu gatunków, świad-

czy wyraźnie — zdaniem Darwina — fakt, że

wszystkie wyróżniane grupy uznawane za

rasy swobodnie krzyżują się między sobą, a

tym bardziej — niczym nie ograniczona płod-

ność wszelkich mieszańców międzyrasowych.

Rozpowszechniane w literaturze informacje

o rzekomej izolacji rozrodczej różnych ras

względem siebie Darwin (słusznie) uważał za

pozbawione wartości, nieudokumentowane i

nieprawdziwe. Najbardziej jednak przekonu-

jącym argumentem przeciw traktowaniu ras,

tak jakby były odrębnymi gatunkami człowie-

ka, jest zdaniem Darwina fakt stopniowego

przechodzenia jednych ras w drugie, w wie-

lu przypadkach niezależnie od ich wzajemne-

go krzyżowania się. Pisze on, że

,,…Człowiek był badany znacznie dokład-

niej niż jakakolwiek inna żywa istota, a po-

mimo to zdania specjalistów są bardzo roz-

bieżne co do kwestii, czy człowieka należy

uważać za jeden gatunek bądź rasę, czy też

wyróżnić dwie (Virey), trzy (Jacquinot), czte-

ry (Kant), pięć (Blumenbach), sześć (Buffon),

siedem (Hunter), osiem (Agassiz), jedenaście

1 Oryginalne wyrażenie Darwina several so-called races (rozmaitych tak zwanych ras) w polskim przekładzie M.

Ileckiego z 1929 roku brzmi przeróżnych ras , co zmienia sugerowany przeze mnie sens zdania

276

J an S trzałko

(Pickering), piętnaście (Bory St. Vincent),

szesnaście (Desmoulins), dwadzieścia dwie

(Morton), sześćdziesiąt (Crawford) lub sześć-

dziesiąt trzy rasy (Burke).” (D arwin 1959, str.

176)

Darwin w dyskusji na temat istnienia

,,realnych” ras-gatunków przeciwstawiał się

poglądom poligenistów, uznających, że w

ramach rodzaju ludzkiego stworzone zostały

(lub ustanowione w dowolny inny sposób)

odrębne typy (w oryg. distinct entities), któ-

re mają właściwości gatunków, a zwane są

rasami. Zdaniem Darwina przyrodnik przyj-

mujący teorię ewolucji musi się zgodzić, że

wszystkie rasy, niezależnie od tego kto i ile

dostrzega różniących je cech, stanowią jeden

gatunek. Najwyraźniej Darwin rasy uważa za

populacje (choć nie używa tego terminu)

— zachowujące dużą wewnętrzną zmienność,

zasiedlające różne, zróżnicowane ekologicz-

nie terytoria i podlegające lokalnym naci-

skom selekcyjnym, jednak ewoluujące bez

utraty łączności z resztą gatunku. Przedsta-

wiciele sąsiadujących takich grup („ras”) bez

przeszkód mogą się kojarzyć wydając miesza-

ne potomstwo. W pewnym miejscu D arwin

(1959 str. 183) konkluduje:

,,…Wreszcie możemy sądzić, że kiedy zasa-

dy ewolucji będą powszechnie uznane, co z

pewnością wkrótce nastąpi, dysputa między

poligenistami i monogenistami skończy się

cicho, przez nikogo nie zauważona”.

DZIEDZICTWO DARWINA W XX-WIECZNEJ ANTROPOLOGII RASOWEJ

W pewnym sensie miał rację. Koncep-

cja ewolucji zwyciężyła ostatecznie, jednak

jej zwycięstwo niekoniecznie oznaczało od-

rzucenie poglądu o istnieniu w obrębie ga-

tunku ludzkiego typologicznie rozumianych

podjednostek — ras, złożonych z osobników

,,dziedzicznie” wyposażonych w cechy deter-

minujące ich przynależność do określonego

typu rasowego, pewnych linii filogenetycz-

nych, których ewolucyjne losy odróżniały od

innych takich linii. Losy te mogły być mniej

lub bardziej ,,szczęśliwe”, a wyniki takiego

różnicowania się ewolucyjnego typów raso-

wych zauważalne są wśród dzisiejszej lud-

ności świata (jedne rasy są zaawansowane, a

inne, jak wówczas uważano — prymitywne).

Takiego „typologizowania” nie ustrzegł się

nawet wybitny ewolucjonista i propagator

myśli Darwina, Ernst Haeckel, który uważał,

że odrębne linie filogenetyczne, jakimi były

ludzkie rasy, ewoluowały w niejednakowym

tempie, a w konsekwencji osiągnęły różne

poziomy rozwoju ewolucyjnego (Ryc. 1)

(w olpoff i c aSpari 2000). Po upływie nie-

omal stulecia podobne założenie znaleźć

można w wizji zróżnicowania rasowego ludz-

kości znanego amerykańskiego antropologa

Carletona Coona (c oon 1962), ostro kryty-

kowanej zresztą przez wielu za „rasistowski”

charakter. Równie znany polski antropolog

Jan Czekanowski z kolei, w swoim systemie

klasyfikacyjnym zakładał dziedziczenie typu

rasowego (c zekanowSki 1967).

Krótko mówiąc, z typologiczno-rasowej

klasyfikacji wewnątrzgatunkowej zmienności

człowieka nie wszyscy antropologowie chcie-

li zrezygnować i bardzo wielu z nich nie zre-

Ryc. 1. Cytowana przez w olpoffa i c aSpa -

ri (2000) rycina z dzieła „The History of Cre-

ation”, którego autor Ernst Haeckel traktował

ludzkie rasy jak ewoluujące niezależnie linie,

porównywalne do gatunków innych naczel-

nych.

Darwin jako antropolog ewolucyjny

277

zygnowało. Albo więc nie rozumieli argumen-

tacji Darwina, albo jej nie uwierzyli. Faktem

jest, że w dwóch książkach, które ukazały się

blisko 100 lat po ukazaniu się „O pochodze-

niu człowieka”, podsumowujących stan wie-

dzy „rasologicznej”, zatytułowanych „Race

and Science” z 1961 r. (UNESCO 1961) oraz

„Race and Modern Science” z 1967 r. (k utt -

ner 1967), nazwisko Darwina albo nie poja-

wia się wcale w przypisach bibliograficznych

(w pierwszej z książek liczącej 491 stron i

zawierającej 11 artykułów), albo Darwin jest

cytowany w związku z doborem płciowym

(trzykrotnie w drugiej z książek — 427 stron,

16 artykułów). Dla ścisłości trzeba jednak do-

dać, że w załączniku do pierwszej z książek

(Appendix, str. 493–506), która powstała z

inicjatywy UNESCO, znajdują się dwie dekla-

racje: Statement of 1950 i Statement of 1951,

zawierające uzgodnione stanowiska uczo-

nych, w tym antropologów, w sprawie statu-

su pojęcia rasy ludzkiej w nauce 2 . Deklaracje

zdecydowanie odrzucają wszelkie formy ty-

pologizowania ras, przypisywania im trwa-

łych, genetycznie zdeterminowanych cech

fizycznych, psychicznych i społecznych, pod-

kreślają natomiast ich populacyjny charakter

i otwartość, zarówno na przepływ informacji

genetycznej, jak i kulturowej. Stanowiska te

podpisało wielu najwybitniejszych uczonych,

w tym genetyków i antropologów, między

innymi: C. Levi Strauss, M. F. Ashley Monta-

gu, T. Dobzhansky, Julian S. Huxley, J. B. S.

Haldane, H. V. Vallois. W punkcie 14. dekla-

racji z 1950 roku znajdujemy cytat z „The

Descent of Man” D arwina (1871, wyd. 2, str.

187–188):

„..Wraz z postępem cywilizacji, gdy małe

plemiona łączą się w większe społeczności,

zwykły rozsądek podpowiada jednostkom, by

rozszerzyły swe instynkty socjalne i sympatie

na wszystkich członków narodu, nawet nie-

znanych im osobiście. Gdy ten punkt zosta-

nie raz osiągnięty, pozostają już tylko sztucz-

ne bariery powstrzymujące rozciągnięcie

sympatii na ludzi wszystkich narodów i ras”.

Mowa tu wprawdzie o społecznych skut-

kach, a nie biologicznych przyczynach, ale

dla każdego, kto zna dzieło Darwina powin-

no być oczywiste, że deklarowany przez eks-

pertów UNESCO punkt widzenia w sprawie

ras zgodny jest z poglądami Darwina w tej

sprawie.

NOWA SYNTEZA EWOLUCYJNA I DZISIEJSZY STAN WIEDZY

Eksperci, jak można wnosić z ich de-

klaracji, byli więc zgodni, że ras ludzkich o

właściwościach podgatunkowych taksonów

— ewoluujących niezależnie podgatunków

— nie ma. Trudno zresztą żeby było inaczej,

skoro byli wśród nich również twórcy „no-

wej syntezy ewolucyjnej”, która ostatecznie

zakończyła typologiczne ujmowanie zmien-

ności żywego świata. Dyskusje jednak nie

ustały. W jednej z nich, toczonej na łamach

Current Anthropology, Theodosius Dobzhan-

sky, ogromny autorytet w zakresie genetyki,

powiedział wprost: „…jeśli rasy miałyby być

‘nieciągłymi jednostkami’, to nie ma ras, a

także jeśli ‘rasa’ ma być użyta raczej dla ‘wy-

jaśnienia’ ludzkiej zmienności niż vice versa,

to wyjaśnienie takie jest błędne. Rasy są ge-

netycznie otwartymi systemami, podczas gdy

gatunki — zamkniętymi” (D oBzhanSky 1962).

Z takim stwierdzeniem Darwin z pewnością

by się zgodził. Dyskusja, o której mowa, to-

czyła się na tle słynnego już artykułu l iving -

Stona (1962), w którym ten autor stwierdził,

że wobec ciągłości rozkładów częstości ge-

nów warunkujących zmienność fenotypową

człowieka w przestrzeni, nie można wyod-

rębnić w naszym gatunku ras i ujął to stwier-

dzenie w krótkim haśle: „nie ma ras, są tyl-

ko kliny”. Jednak Dobzhansky, jak Darwin,

nie rezygnował z posługiwania się terminem

rasa.

Wraz z rozwojem badań genetycznych,

szczególnie pod koniec ubiegłego wieku, kie-

dy upowszechniły się badania ludzkiego ge-

nomu technikami molekularnymi, stało się ja-

sne, że wariancję genetyczną naszego gatun-

ku prawie w całości wyczerpuje wariancja

wewnątrzpopulacyjna, a zaledwie kilkanaście

(l ewontin 1972), a nawet tylko kilka procent

tej zmienności (r oSenBerg i współaut. 2002)

pozostaje na wyjaśnianie zmienności między-

populacyjnej, w tym „rasowej” — jeśli ktoś

woli pewne z tych populacji nazywać rasami.

t empleton (2002) na podstawie badań geno-

2 Kolejna deklaracja UNESCO (Deklaracja o Rasach i Rasizmie) powstała w 1964 roku, a jednym z dwudziestu

jej współautorów był polski antropolog prof. Tadeusz Bielicki. W roku 1978 Konferencja Generalna UNESCO

uchwaliła Deklarację o Rasach i Uprzedzeniach Rasowych.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: