Zmiany zaludnienia i użytkowania ziemi w Parku Krajobrazowym Pogórza Przemyskiego.pdf

Radosław Janicki

Zmiany zaludnienia i użytkowania ziemi w Parku Krajobrazowym Pogórza Przemyskiego

ZARYS TREŚCI

Park Krajobrazowy Pogórza Przemyskiego jest drugim co do wielkości w Polsce. Leży na przedpolu

Bieszczadów, na terenie gdzie środowisko naturalne nigdy nic było zdewastowane przez człowieka. Na skutek

działań wojennych i akcji wysiedleńczej „Wisła", zaludnienie Parku gwałtownie zmalało. Artykuł przedstawia

zarys zmian zaludnienia i użytkowania ziemi w Parku.

Park Krajobrazowy Pogórza Przemyskiego powstał w 1991 roku. Zajmuje powierzchnię 61 862 ha, jest

więc drugim co do wielkości parkiem krajobrazowym w Polsce. Położony jest na granicy Zewnętrznych

Karpatów Zachodnich i Wschodnich (Kondracki 1989), na terenach rozciągających się na południowy zachód

od Przemyśla. Głównym elementem rzeźby parku są długie, niewysokie grzbiety górskie o układzie

rusztowym. Najwyższe wzniesienie - Kopystańka sięga 541 m n.p.m. Wzgórza poprzedzielane są dolinami

potoków. Największe cieki to San, który tworzy zachodnią i północną granicę parku oraz Wiar. Dna dolin tych

rzek, w miejscu, w którym opuszczają one park, znajdują się na wysokości około 200 m n.p.m., zatem

maksymalna różnica wysokości wynosi 340 m. Lokalne deniwelacje wynoszą 150 - 200 m. W parku

prowadzona jest gospodarka rolna i leśna, przy czym większość lasów zakwalifikowano jako ochronne.

Krajobraz tworzy więc szachownica pól i lasów. Te ostatnie stanowią dominujący element, pokrywają bowiem

64% powierzchni parku. Walorami, dla których zdecydowano się powołać do życia park krajobrazowy są:

rusztowa sieć dolin i grzbietów górskich, charakterystyczne przełomy Sanu, unikalne grzędy skalne powstałe

przy tworzeniu się pedymentów oraz zachowany orograficzny brzeg Karpat. Tereny te charakteryzują się

ciekawą budową geologiczną. Zachowana jest piętrowość w układzie zbiorowisk roślinnych, prawie naturalne

buczyny oraz lasy jodłowo-bukowe, stosunkowo mało zmienione lasy łęgowe, bogactwo gatunków roślin

naczyniowych (wiele z nich podlega ochronie). Rośnie tu także wiele gatunków porostów co świadczy o

niewielkim jeszcze zanieczyszczeniu atmosfery dwutlenkiem siarki. Ponadto wielogatunkowe lasy zamieszkują

liczne gatunki ssaków: spotyka się także ciekawe gatunki ptaków (Piórecki, Kotlarczyk 1988).

Podejrzewa się, że człowiek dotarł po raz pierwszy na te tereny 30-40 tys. lat temu. Najstarsze

wzmianki historyczne o osadnictwie dotyczą Przemyśla i pochodzą sprzed dziesięciu wieków. Odkrycia

archeologiczne mówią o istnieniu tu kilkunastu grodzisk we wczesnym średniowieczu (Bachórz, Brzuska,

Chyrzyna, Fredropol, Huwniki, Iskań, Kopyśno, Krzywcza, Posada Rybotycka, Sierakoście, Sólca, Wybrzeże).

Do 1340 roku osadnictwo skupiało się jedynie ndd środkowym Sanem i Wiarem. Sytuacja polityczna nie

sprzyjała osadnictwu na tych terenach aż do XIII wieku. Był co okres wojen, a Ziemia Przemyska przechodziła

z rąk do rąk. Czechy, Węgrzy, Polacy, Litwini, Rusini a nawet Tatarzy rościli sobie do niej prawa. W połowie

XIV wieku zaczęli napływać tu Wołosi czyli ludy pasterskie z Bałkanów (0koń 1987). Kolejna fala osadnictwa

związana jeść z polityką Kazimierza Wielkiego. W celu zwiększenia bezpieczeństwa i zaakcentowania

przynależności tych ziem do Rzeczpospolitej król osiedla tu ludność z Małopolski (Krygowski 1970). Od tego

okresu, podobnie jak dla całej Polski, zaczyna się rozkwit rolnictwa i czas prosperity dla Ziem Przemyskich.

Przez dwa wieki Polska była spichlerzem zbożowym dla Europy Zachodniej. Rozwija się także rzemiosło,

Przemyśl rozrasta się, okładane są szkoły. Niestety początek wieku XVII przynosi kryzys. Rozpoczyna się

okres licznych wojen i zajazdów szlachty. Zwiększają się obciążenia nakładane na chłopów, rośnie więc ich

niezadowolenie. Wszystko to powoduje zahamowanie rozwoju rolnictwa, rzemiosła i handlu. Przychodzi głód,

choroby i pomory. Pomimo to liczba ludności wsi wzrasta. Kolejne lata (1772-1914) to okres panowania

Austrii. Sytuacja polityczna i gospodarcza nadal jest niekorzystna. Rolnictwo jest zacofane, opiera się na

systemie pańszczyźnianym. Nie rozwija się tu przemysł, wsie są przeludnione. Bieda, jaka tu panowała, stała

się przysłowiową „biedą galicyjską”. Powoduje ona falę migracji ludności do obu Ameryk w okresie pierwszej

wojny światowej. Okres międzywojenny nie przynosi zdecydowanej poprawy sytuacji. Co najmniej 80%

ludności powiatu przemyskiego utrzymuje się z rolnictwa. Kultura rolna jest bardzo niska a wsie nadal

przeludnione (O k o ń 1987). Tuż przed drugą wojną światową zaludnienie tych terenów osiąga maksymalny

w historii stan. Jednocześnie powierzchnie leśne są najmniejsze, bowiem potrzebowano dużo ziemi aby przy

ekstensywnej gospodarce rolnej wyżywić dużą ilość mieszkańców przemyskich wsi. Wnioski re pozwala

wysunąć porównanie map i analiza danych statystycznych z lat 1880, 1935 i 1995. W okresie drugiej wojny

światowej faszyści dokonali eksterminacji ludności żydowskiej, która stanowiła znaczny procent mieszkańców

powiatu przemyskiego. Mordowano także innych. Masowe egzekucje odbywały się w Birczy, Dubiecku i

Dynowie.

W roku 1944 Ziemia Przemyska zostaje wyzwolona spod okupacji niemieckiej. Na mocy porozumienia

między PKWN a rządem Ukraińskiej Republiki Sowieckiej rozpoczynają się przymusowe przesiedlenia ludności

ukraińskiej z Rzeszowszczyzny i Lubelszczyzny na Ukrainę. Celem ostatecznego rozprawienia się z UPA

przeprowadzono w dniach 28 IV-28 VII 1947 akcję „Wisła”. Polegała ona na wysiedleniu pozostałej części

Ukraińców oraz rozgromieniu oddziałów UPA. W toku akcji zginęło około 500 osób, przesiedlono natomiast

przeszło 140 000 ludzi, głównie na „ziemie odzyskane”.

Tabela 1: Powierzchnia, ludność i użytkowanie ziemi w powiecie przemyskim

The area, population and land use in the Przemyśl administrative district

Rok

Powierzchnia

[ha]

Liczba

ludności

Przyrost naturalny

na 1000 ludności

[ha] Lasy [ha] Tereny pozostałe

[ha]

1950 - 55500 - - - -

1958 108690 57400 13.0 58975 39576 10159

1960 108690 57518 15.6 56800 51900 -

1964 122573 68700 12.7 80873 39111 2589

1965 122573 69100 12.6 80873 41727 -

1970 122573 70500 11.7 70300 52300 -

1973 122573 70500 12.1 66701 55797 -

Źródło: Mały Rocznik Statystyczny woj. rzeszowskiego, Wydział Statystyki, Rzeszów lata: 1959, 1961, 1965,

1966, 1971 i 1974

Tabela 2: Ludność i użytkowanie ziemi w gminach wchodzących w skład PKPP

The population and land use in communities belonging to the Pogórze Przemyskie Landscape Park

Rok Gmina Bircza Dubiecko Dynów

Dynów

miasto

Fredropol Krasiczyn Krzywcza Przemyśl

1975 A 7235 11327 9110 3786 5417 4369 5051 8181

B 11.7 12.4 11.2 5.6 13.6 15.5 14.4 15.7

C -112 -229 -163 6 -93 -14 -59 -244

D 8808 8974 8227 1361 6794 4727 4830 6814

E 14871 5404 3613 101 8267 7832 3947 3788

F 1785 1092 928 125 838 190 695 942

1980 A 6667 10552 8493 3867 5122 3928 4977 7834

B 12.9 10.7 12.4 -4.6 7.8 6.6 11.6 12.4

C. -139 -204 -105 -11 -55 -22 -99 -154

D 8203 8959 8285 1333 6537 4070 4704 6223

E 15313 5456 3582 101 8284 7891 4055 3674

F 1931 1011 801 222 1147 756 688 942

1985 A 6620 10432 8731 3888 5251 4140 5001 8223

B 10.9 9.0 11.6 4.9 11.5 7.0 8.8 10.9

C -84 -134 -93 0 -73 -32 -30 -58

D 8656 8686 8181 1373 6622 4018 4658 6325

E 15765 5555 3575 100 8047 7904 4069 3757

F 1028 1185 912 183 1299 795 720 757

1990 A 6759 10168 8416 4767 5414 4290 5041 8253

B 7.2 6.5 5.9 9.2 15.0 10.9 12.1 6.4

C -121 -162 -110 101 -60 -70 -44 -75

D 8637 8738 8137 1338 6614 3962 4534 6268

E 14779 5505 3573 101 8012 7832 4011 3571

F 2033 1183 958 217 1342 923 902 1000

1994 A 7037 10146 7521 6017 5551 4370 5104 8416

B 7.8 5.5 4.8 3.4 5.8 6.9 9.0 7.5

C -78 -51 -91 40 -5 20 -37 -6

U 8610 8738 7602 1876 6551 3936 4656 6291

E 14900 5503 3385 298 8039 7764 4011 3645

F 1939 1185 893 270 1378 1017 780 903

A - liczba ludności; B - przyrost naturalny; C - saldo migracji; D - użytki rolne; E - lasy; F - pozostałe tereny

Źródło: Rocznik Statystyczny województwa przemyskiego za lata: 1976, 1981, 1986, 1991 i 1995

Przy tej okazji odebrano i znacjonalizowano około 700 000 ha gruntów, w tym 150 000 ha lasów. Liczby te

dotyczą całego terenu objętego akcją „Wisła”, a więc południowo-wschodniej Polski. Trudno dziś podać

konkretne liczby odnoszące się do terenów Pogórza Przemyskiego. W latach późniejszych osiedlano tu

ludność polską. W roku 1956 napłynęła fala uchodźców z radzieckich łagrów. Część osiedliła się na stałe, inni

Użytki rolne

traktowali to miejsce tylko jako przejściowe. W larach 60 i późniejszych nie notuje się większych zmian w

zaludnieniu wsi. znajdujących się obecnie w granicach Parku Krajobrazowego Pogórza Przemyskiego (tąb. 1).

Obecnie tereny te nie są postrzegane jako atrakcyjne dla osadnictwa, ludność migruje stąd do ośrodków

miejskich, chociażby do Dynowa (tab. 2). Szansą dla rozwoju tych terenów mogłaby być turystyka.

Wymagałoby to dużych nakładów na rozbudowę bazy turystycznej, a także reklamę, bowiem park pozostaje

w cieniu osławionych Bieszczadów.

Zmiany zaludnienia danych terenów nierozerwalnie łączą się z użytkowaniem gruntów. Jak dotąd, w

historii zagospodarowywania ziem, wraz ze wzrostem liczby ludności, widoczna była tendencja powiększania

użytków rolnych kosztem lasów. Spadek zaludnienia powinien więc wiązać się z porzucaniem ziemi i w

konsekwencji zarastaniem pól przez las. Ten proces odbywa się oczywiście wolniej niż karczunek. Dlatego też

w celu zbadania zmian krajobrazu bardzo ważne jeść prześledzenie zmian w poziomie zaludnienia.

Historia osadnictwa ziem przemyskich rysuje nam pewną tendencję w pojawianiu się nowych wsi i

osiedli. Niestety trudno dotrzeć dziś do dokładnych danych statystycznych. Dane, które można najłatwiej

uzyskać, odnoszą się do dość dużych jednostek administracyjnych typu powiat lub gmina. Wielość zmian w

podziałach administracyjnych regionu sprawia, że nie są one porównywalne. Dlatego też, w badaniach

koniecznym było zejście do poziomu poszczególnych wsi. Tak szczegółowe dane są bardzo trudne do

uzyskania. Dobrym źródłem jest tutaj Słownik Królestwa Polskiego. Podaje on liczbę ludności oraz

powierzchnie użytków rolnych i lasów z lat około 1880 (tab. 3). Dane sprzed drugiej wojny światowej dotyczą

powiatu przemyskiego. Podobnie dane powojenne. tyle tylko, że zmieniły się granice administracyjne powiatu

(tab. l). Pewnym źródłem informacji mogą być księgi metrykalne. Niestety dane tam zawarte dotyczą jedynie

ludności wyznania rzymskokatolickiego. Badany teren licznie zamieszkiwała także ludność grekokatolicka oraz

Żydzi. Tak więc dopiero Narodowe Spisy Powszechne z 1978 i 1988 roku oraz informacje jakie uzyskałem w

urzędach gmin za ostatnie lata, dostarczają danych dla poszczególnych wsi (tab. 4), dlatego też zamieszczony

wykres (rys. l) oparty jest w dużej mierze na wartościach szacunkowych. Pokazuje on drastyczny ubytek

ludności w larach czterdziestych. W toku działań wojennych straciło życie 12,9% ludności powiatu

przemyskiego. Wysiedlono ludność ukraińską a na „ziemie odzyskane" wyjechali także Polacy. Ogółem ze wsi

przemyskich wyjechało 5209 osób pochodzenia polskiego (Biełuś, Gaziński 1991). Ocenia się, że w latach

czterdziestych ubytek ludności osiągnął średnio 40%. Lokalnie zmiany były znacznie większe. Kilka wsi

Rys.1. Zmiany poziomu zaludnienia terenów dzisiejszego Parku Krajobrazowego Pogórza Przemyskiego

spalono w czasie akcji „Wisła” i obecnie są one zupełnie niezamieszkane, bądź też zamieszkane przez kilka

zaledwie osób (tab.4).

Jak wynika z historii zasiedlania terenów dzisiejszego Parku Krajobrazowego Pogórza Przemyskiego,

zaczęło się ono dość późno, a osiedla, z małymi wyjątkami. zawsze miały wiejski charakter. Jedynie wieś

Bircza w pewnym okresie miała prawa miejskie, podobnie jak dzisiaj, położony na granicy parku, Dynów. Tak

więc tutejsze krajobrazy i środowisko nigdy nie były drastycznie zmienione przez człowieka. Nie rozwinął się

tu przemysł, człowiek prowadził jedynie ekstensywną gospodarkę rolną. Wydaje się, że największe

wylesienia miały miejsce tuż przed drugą wojną światową, chociaż jak wynika z analizy map lesistość

omawianego terenu nigdy nie spadła poniżej 42-45%. Prawdopodobnie powierzchnia lasu kurczyła się

stopniowo, aż do wybuchu wojny, a następnie na skutek zaprzestania gospodarki na znacznych terenach, las

powoli zaczął na nie wkraczać. Wysiedlenia powojenne doprowadziły do tego, że w granicach powiatu

przemyskiego pozostało bez gospodarzy aż 46,7% użytków rolnych (Biełuś, Gaziński 1991). Obecnie

prowadzi się na nich zalesienia, bądź też las wkracza tam samorzutnie. Pomimo tego, że powierzchnia leśna

przyrasta nieco wolniej niż spodziewali się tego leśnicy, to jednak w stosunku do okresu sprzed wojny,

wzrosła ona aż o 11 588 ha czyli aż 29,27% dzisiejszych lasów nie istniało przed wojną. Ilustruje to

załączona mapka (rys. 2). Należy zauważyć, że zamieszczone w tabelach dane statystyczne obarczone mogą

być błędami. Tereny wyłączone z użytkowania rolniczego nadal traktowane są w statystykach jako pola orne.

Urzędnicy wykonujący spisy po prostu inaczej patrzą na środowiska niż przyrodnicy. Bardziej miarodajna

byłaby ocena wykonana na podstawie zdjęć lotniczych.

Prowadzona w parku gospodarka leśna ma na celu zwiększenie powierzchni leśnej. Jak dotąd odbywa

się to nieco mniej intensywnie niż zakładano. Przyczyn jest kilka. Niewielka liczba pracowników leśnych nic

jest w stanie przeciwdziałać kradzieżom drewna, materiał stosowany do odnowień jest średniej jakości, a

ponadto niezbyt starannie prowadzono pielęgnacje sadzonek. Wreszcie odnawianiu się lasu przeszkadza

zwierzyna płowa, dość liczna na tych terenach. Obecnie głównymi gatunkami lasotwórczymi są: bardzo

ekspansywny buk, wprowadzona sztucznie na niewłaściwe siedlisko na gruntach porolnych sosna oraz jodła.

Ta ostatnia ciągle jest dość liczna i charakteryzuje się dobrą jakością techniczno-hodowlaną. Niestety

ustępuje ona powoli ze składu za sprawą globalnego wzrostu zanieczyszczenia atmosfery. Podkreślić jednak

należy brak zagrożeń ze strony owadów i grzybów pasożytniczych. Przeciętny wiek drzewostanów przekracza

obecnie 70 lat. Największe powierzchnie zajmują lasy 30 – 40 letnie (Raport...).

Tak więc na krajobraz Parku Krajobrazowego Pogórza Przemyskiego składa się mozaika pól, łąk,

ogrodów, sadów i lasów oraz zabudowy wiejskiej. Zmiany krajobrazu polegały tu głównie na zmianach

wzajemnego stosunku pomiędzy dwoma dominującymi jego elementami - polami i lasami. Początkowo pola

były elementem ekspansywnym w krajobrazie. W okresie drugiej wojny światowej miało miejsce załamanie

tego trendu i obecnie obserwujemy rozwój lasów, a więc dziczenie terenu.

Na zakończenie chciałbym nadmienić, że chociaż niniejsza praca dowodzi postawionych tez, to nie

uważam jej za pełną i zakończoną. Nie zostały jeszcze wyczerpane wszystkie potencjalne źródła informacji.

Rys. 2. Zmiany powierzchni leśnych na przestrzeni ostatnich 60 lat.

czerwony kolor oznacza tereny wylesione; zielony - tereny gdzie pojawił się las; żółty - brak zmian

Changes of forests area in the latest 60 years

red - deforestation areas; green - afforestation areas; yellow - no changes

Tabela 3: Liczba ludności i użytkowanie gruntów w miejscowościach leżących w obrębie PKPP - 1880 rok

The population and land use in villages which belongs to Pogórze Przemyskie Landscape Park-1880

Gmina

Miejscowość

Liczba ludności

1880 rok

Użytki rolne [ha]

Lasy [ha]

Łąki, ogrody,

pastwiska [ha]

Bircza

Bircza (cz)

22428

Borownica (cz)

Brzuska

Huta Brzuska

Jasienica Sufczyńska

343

148.40

436.24

21.28

Jawornik Ruski (cz)

1131

1000.16

742.00

291.76

Korzeniec + Boguszówka

565

449.12

360.64

201.04

Kotów

384

366.24

213.92

67.20

Krajna

166

153.44

186.48

56.56

Leszczawa (cz)

798

791.84

392.56

360.08

Lipa (cz)

1263

1025.92

350.00

346.64

Łodzinka Dolna

195

207.76

312.48

52.08

Łodzinka Górna

284

228.48

229.60

97.44

Łomna

509

495.50

241.36

172.60

Malawa (cz)

499

403.20

168.56

115.36

Nowa Wieś

Rudawka

283

50.96

137.76

78.96

Sufczyna

764

583.52

196.56

214.48

Stara Bircza

Wola Korzeniecka

Żohatyn

798 b

601.44

381.92

299.60

Dubiecko Bachórzec (cz)

990

646.80

134.40

344.40

Iskań

821 a

654.64

284.48

378.83

Nienadowa (cz)

Piątkowa

1550

1245.44

711.20

453.04

Podbukowina d (cz)

155

205.52

96.88

98.00

Polchowa

192

Sielnica

724

467.04

278.32

198.24

Słonne

205

Tarnawka

234

235.76

108.08

34.16

Wybrzeże (cz)

594

409.36

162.96

101.92

Dynów

Bachórz (cz)

Dąbrówka Starzyńska

Dylągowa (cz)

1000

193.76

557.20

543.20

Dynów + Bartkówka

370

Pawłokoma

Fredropol Aksmanice (cz)

515

218.67

Gruszowa

Huwniki

511 a

413.84

268.24

413.84

Kalwaria Pacławska

318

Kniażyce (cz)

413

277.20

254.24

67.20

Kuniusza

166

133.28

95.76

36.40

Kopyśno

411

424.48

303.52

105.28

Leszczyny

Makowa

385

499.52

1953.84

176.40

Nowe Sady (cz)

Nowosiółki Dydyńskie

Paportno

722

168.00

466.48

191.52

Posada Rybotycka

Rybotycze

1437

660.24

76.72

224.56

Sopotnik

285

258.72

183.68

75.04

Solca (cz)

239

80.08

61.60

36.96

Krasiczyn Brylińce

589

393.12

1124.48

111.44

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: