Dwie drogi Jasienica Paweł .pdf

Tego e-booka otrzymujesz dzieki: www.ksiazkidosluchania.tnb.pl

Paweł Jasienica

DWIE DROGI

SAMODZIERŻCY Trudno wykryć prawdę, kiedy chodzi o życiorysy osób

stojących na

świecznikach. Sprawozdawcy, naoczni świadkowie, czasem zanadto się

troszczą o

zbudowanie potomnych. Ludwik XIV miał podobno wygłosić przed śmiercią

całe

przemówienie do następcy tronu: "Moje drogie dziecko, zostaniesz

najpotężniejszym

królem na świecie, nie zapomnij o obowiązkach względem Boga. Nie

naśladuj mej

wojowniczości; staraj się zachowywać pokój, dawaj swemu ludowi tyle ulg,

ile tylko

możesz, czego ja niestety nie zdołałem uczynić ze względu na konieczności

państwowe.

Idź zawsze za dobrymi radami i pamiętaj, że wszystko, czym jesteś,

zawdzięczasz

Stwórcy..." Niekiedy dydaktyka w żaden sposób nie może przybrać formy

pouczeń.

Istnieją jednak, na szczęście, inne sposoby wyrażania wzniosłych treści.

August Mocny

dziwnie wyglądałby w roli moralisty, nawet na łożu śmierci. Toteż

zachowywał się inaczej:

"Całe moje życie było jednym nieustannym grzechem - wyznawał. - Panie!

zmiłuj się

nade mną." Szerokość geograficzna oraz klimat nie wywierają widać

wpływu na kanony

pedagogiki politycznej. Jeśli wierzyć nadwornym historiografom, ostatnia

mowa Mikołaja

I do syna brzmiała tak: "Służ Rosji! Chciałem na siebie przyjąć wszystkie

ciężary,

zostawić ci państwo spokojne, urządzone i szczęśliwe. Opatrzność inaczej

rozstrzygnęła." Pewien pamiętnikarz był zwolennikiem obrazków bardziej

marsowych.

Według niego Mikołaj, przykryty prostym płaszczem żołnierskim, powiedział

Aleksandra: "Ucz się umierać." Pedagogika doznała uszczerbku, odkąd w

pobliże

świeczników zaczął się przepychać cyniczny, pozbawiony zasad element

inteligencki.

Miał słuszność Szczedrinowski wielkorządca miasta Głupowa, kiedy

twierdził, że

morderca i złodziej to przestępcy podrzędnej kategorii, a prawdziwym

złoczyńcą jest

dopiero bezbożny wolnomyśliciel. Relacje o śmierci Mikołaja I pochodzące z

kół

lekarskich dość znacznie różnią się od obu wyżej wspomnianych. Cesarz

zażądał od

doktora Mandta trucizny. Gdy zaczęła działać, kazał sobie dać antidotum.

Na to Mandt

skłonił się i milcząc, bezradnie rozłożył ręce. W każdym razie nie można

chyba wątpić,

że Mikołaj dobrowolnie szukał śmierci. Podczas ciężkich mrozów

petersburskich jeździł

na przeglądy pułków, ubrany w sposób wyzywająco lekki. Organizm

człowieka, który

nigdy w życiu nie chorował, zmógł przeziębienie. Zgon przyszedł szybko,

przez nikogo

nie oczekiwany... zaraz po wieści o klęsce pod Eupatorią, zadanej wojskom

carskim

przez pogardzanych Turków. Agonia była bardzo ciężka. Mikołaj I odszedł w

chwili

wyjątkowo mrocznej. Anglicy i Francuzi zdecydowanie brali górę w wojnie

nazywanej

krymską. Potęga armii rosyjskiej, przed którą od czasu pokonania

Napoleona drżała

Europa, okazała się mitem. Zbliżała się upokarzająca chwila podpisania

układu Ostatnie

dokumenty skreślone ręką Mikołaja - to szkice obrony na wypadek

spodziewanego

wystąpienia Austrii. Car przewidywał konieczność opuszczenia bez walki

rozległych,

urodzajnych ziem na południu. Zamierzał połączyć się z armią w Brześciu

nad Bugiem.

Pomimo aż tak ciemnych kolorów położenie było o wiele mniej straszne od

pozorów.

Koalicja ani myślała o rozbijaniu Rosji czy o naruszaniu jej ustroju. Temu

państwu od

zewnątrz nie zagrażało właściwie nic, a trudności wywoływała jego własna

zaborcza i

prowokująca polityka. Całe niebezpieczeństwo mieściło się wewnątrz granic

imperium.

Było naprawdę wielkie i wzrastało z każdym rokiem. Na razie jednak miała

nadejść

chwila umożliwiająca rozładowanie napięć... Mikołaj I umarł w lutym 1855

roku. W dwa

lata później Mikołaj Dobrolubow pisał w recenzji literackiej: "Jeden z

naszych uczonych

profesorów, analizując rosyjską literaturę narodową, z nadzwyczajną

przenikliwością

przyrównał nasz naród do Ilii Muromca, który przez trzydzieści lat siedział

jak kamień, aż

nagle, wypiwszy czaszę mocnego piwa, poczuł przypływ sił bohaterskich i

ruszył do

zadziwiających czynów. W istocie, cała nasza historia odznacza się jakąś

porywistością:

nagle powstało u nas państwo, nagle przyszło chrześcijaństwo...

momentalnie

dogoniliśmy Europę, a nawet prześcignęli ją... Porwiemy się raptem do

czegoś, a potem

siądziemy znów i siedziemy jak Ilia Muromiec, w doskonałej obojętności

wobec

wszystkiego, co się dzieje na białym świecie. Dwa lata temu rozruszała nas

wojna...

Jakbyśmy się obudzili z ciężkiego snu, otworzyli oczy na swe własne

domowe oraz

społeczne porządki i zauważyli, że nam tego i owego brak... Jakich wtedy

problemów nie

poruszono, do jakich zakamarków się nie dobrano! <<Od Permu do

Taurydy>> przeleciał

jeden wielki głos: Spiesz, kto możesz, ratować Ruś od wewnętrznego zła!

Wszystko się

poruszyło, odezwało głosem silnym, twardym, rozumnym. Starcy jakby się

pozbyli

poprzedniej ociężałości, wystąpili też młodzi działacze, którzy ze świeżymi

siłami zabrali

się do roboty. Literatura - jak zawsze - pierwsza stała się wyrazicielką

powszechnych

dążeń... Toteż, jak się zdaje, uzyskała w społeczeństwie znaczenie: zajęła

się niemal

wyłącznie sprawami, na które obrócona była uwaga ogółu... Poeci i

prozaicy, uczeni i

dyletanci, teoretycy i praktycy - wszyscy z samozaparciem i

demaskatorskim zapałem

rzucili się na mroczne bagna nieuctwa i nadużyć... Literatura dalej rzetelnie

prowadzi

rozpoczęte dzieło: służbę sprawie doskonalenia społeczeństwa uważa za

swe

najświętsze powołanie. Raz na zawsze wyszła z powijaków i bez względu

na to, co się

stanie, już w niej nie uzyskają prawa obywatelstwa ani dworackie

komplementy z okazji

podniosłych uroczystości, ani lokajskie ody na okoliczność obdarowania

takiego to pana

owaką godnością, ani karczemne dytyramby na cześć byle obchodu z

iluminacją i

fajerwerkami. Literatura nadal demaskuje, nadal wzywa do rzeczy dobrych i

szlachetnych...*1{N. A. Dobrolubow, Izbrannyje soczinienija, Moskwa-

Leningrad 1947, s.

7-9.} To wszystko zostało napisane w samej Rosji i wydrukowane w roku

1857. Równo

dziesięć lat wcześniej, w lutym 1847 roku, w okolicach Taurogów

przekroczył granicę

sławny później Aleksander Hercen. Kilku lat bezowocnych marzeń oraz

usilnych starań

trzeba było, by nareszcie uzyskać paszport i wyrwać się za granicę. Nie była

ona też

rajem, ale bądź co bądź tylko tam rozkwitnąć mógł wielki talent pisarski

"niekoronowanego cara Rosji". Hercen nie uprawiał sztuki przeznaczonej

tylko dla

znawców. Zadanie literatury pojmował w tym duchu, którym tchnął

przytoczone przed

chwilą słowa Dobrolubowa. Ale za Mikołaja I nie wolno było "demaskować,

wzywać do

rzeczy dobrych i szlachetnych". W kilka lat po wyjeździe Hercena, w roku

1855, Mikołaj

Czernyszewski w auli uniwersytetu petersburskiego publicznie wygłosił

rozprawę

magisterską O stosunku estetycznym sztuki do rzeczywistości. Prelekcja nie

wzbudziła

entuzjazmu w ówczesnym świecie oficjalnym i nie przyniosła autorowi

pożądanego tytułu

naukowego. - Zdaje się, że nie to panom wykładałem - z przekąsem

zauważył profesor

Kletniew, przewodniczący komisji. Zupełnie inaczej ustosunkowała się do

rzeczy szeroka

opinia publiczna. O referacie Czernyszewskiego było w Petersburgu głośno

na wiele dni

przed jego datą. Przyjaciele mówcy zawczasu zapoznali się z treścią

wykładu. W samym

dniu prelekcji obszerna aula uniwersytetu zapełniła się do ostatniego

miejsca. Ludzie

tłoczyli się w przejściach, stali na parapetach okien. Wśród studenckich

uniformów

widniały liczne ubrania cywilne oraz mundury oficerskie. Audytorium to

głośno i bez

ceremonii wyrażało zadowolenie. Znawcy historii Rosji twierdzą, że owo

publiczne

wystąpienie Czernyszewskiego rozpoczynało w życiu inteligencji rosyjskiej i

całego kraju

zupełnie nową kartę. Otwierało okres zwany wówczas "odwilżą" lub inaczej

"wiosną

posewastopolską". Nie warto w tej chwili wszczynać teoretycznego sporu o

znaczenie

jednostki w dziejach. Poprzestańmy na faktach. W 1855 roku śmierć

okrutnika i tyrana

Mikołaja I zamknęła rozdział historii. Nowy zapoczątkowało samo

społeczeństwo.

Nastało powszechne przekonanie, że zmiany są nieuniknione. Zabrakło

człowieka, który

potrafił kierować systemem strasznym w każdym szczególe, ale logicznym

jako całość.

Nieco później Otto von Bismarck, pełniący obowiązki posła Prus w

Petersburgu, donosił

swemu monarsze: "Jak się zdaje, nie ma ani jednej partii, ani jednego

wpływowego męża

stanu, który by uważał za pożądane lub możliwe zachowanie istniejących

urządzeń

państwa rosyjskiego; wszyscy żądają zmian." Przyszły "żelazny kanclerz"

wdał się w

bardziej szczegółowe analizy: "Czynnikiem ruchu jest nie tyle waga osób,

które usiłują

ruch popierać, lub wartość bałamutnych i niewykonalnych projektów,

stawianych jako

ideał przyszłości, ile powszechne, podzielane również przez monarchę i

przez najwyższe

koła rządzące przeświadczenie, że stan teraźniejszy nie może w Rosji nadal

trwać, iż

gruntowne zmiany polityczne są nieodzowne; jednocześnie zaś nie ma

nikogo, kto by

potrafił nadać określony wyraz, w kształcie jasnych i konkretnych projektów,

temu

głuchemu dążeniu do lepszego stanu rzeczy."*1{Die politischen Berichte

des Fuersten

Bismarck von Petersburg und Paris, t. II, Berlin 1920, s. 185. (Według J.

Kucharzewskiego, Lata przełomu, Warszawa 1928, s. 88.)} Rozważania

nad tym, czy

Bismarck słusznie ocenił "ruch" i kierujące nim osoby, za daleko by nas

odciągnęły od

tematu. W awangardzie "odwilży" szła inteligencja, na czele z Mikołajem

Czernyszewskim. Ona nadawała ton, formułowała żądania. Ale i tłum nie

milczał. W

ostatnim dziesięcioleciu panowania Mikołaja I wybuchło 348 buntów

chłopskich. W

następnym pięcioleciu - w latach 1855-1860 - było ich czterysta

siedemdziesiąt sześć.

"Sto dwadzieścia tysięcy ziemian jest w Rosji, kto może, przenosi swe

ruchome kapitały

za granicę. Mówię z każdym człowiekiem, kto tylko może o tym coś

wiedzieć: wszyscy

widzą rzeczy na czarno..." - meldował do Berlina pruski przedstawiciel

wojskowy, Kurt

von Shloezer.*1{Ibidem, s. 361.} Wnętrze imperium kipiało, lecz ustrój trwał.

Prawo

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: