RODZINA
W prawie rzymskim zawarcie małżeństwa było czynnością prywatną i nieformalną. Naczelnik domu – pater familias to z reguły głowa rodu – pater gentis. Termin familia obejmował wszystkie wolne osoby powiązane ze sobą więzami prawnymi albo przynależny do tych osób majątek wraz z niewolnikami. W węższym znaczeniu pod tą nazwa rozumiano niewolników (famuli).
Osoby znajdujące się pod jego władzą dzieliły to samo stanowisko społeczne, polityczne, korzystały z jego opieki, a po śmierci dziedziczyły jego majątek.
PRAWO MAŁŻEŃSKIE
Zaręczyny (sponsalia)
- W prawie archaicznym zaręczyny zawierane były w formie uroczystego kontraktu słownego (sponsio) przez ojców narzeczonych, albo ich samych, jeśli oboje byli sui iuris. Było to przyrzeczenia oddania przyszłej żony pod władzę przyszłego męża, a w przypadku nie dotrzymania przyrzeczenia można było domagać się kary pieniężnej.
- Pod koniec republiki i w okresie pryncypatu zaręczyny zawierano za pomocą nieformalnego porozumienia (nudus consensus), a ich zerwanie nie pociągało żadnych konsekwencji, a wszelkie zastrzeżenia kary umownej były bezskuteczne.
- W okresie prawa poklasycznego wprowadzono tzw. zadatek zaręczynowy (arrha sponalicia). W przypadku bezpodstawnego zerwania zaręczyn przez narzeczonego tracił on zadatek, a jeśli zerwania zaręczyn dokonała narzeczona musiała zwrócić początkowo poczwórną, potem podwójną wartość zadatku.
- Zaręczyny rodziły między jednym z narzeczonych a krewnymi drugiego stosunek quasiadfinitas (zbliżony do powinowactwa).
Iustum matrimonium (iustae ac legitimae nuptiae)
→ Definicje małżeństwa
- Małżeństwo to związek mężczyzny i kobiety stanowiący wspólnotę całego życia zarówno według prawa boskiego, jak i ludzkiego. (Modestyn). Podobną definicję jako nierozłączne życie mężczyzny i kobiety podaje Justynian.
- Prawo nie definiowało małżeństwa. Prawo określało wymogi, jakim musiało odpowiadać małżeństwo zwane iustum matrimonium, a to po to, by ustalić czy zachodzą skutki prawne, jakie prawo łączyło z określonym pożyciem mężczyzny i kobiety, tj. wzajemne uprawnienia małżonków, uprawnienia ojca w stosunku do dzieci.
→ Zawarcie małżeństwa
- Prawo nie regulowało sposobu zawarcia małżeństwa. Istotnym dla istnienia małżeństwa i jego zawarcia było affectio maritalis, czyli zgodna i trwała wola pozostawania w związku małżeńskim. Zgoda ta musiała trwać przez cały czas małżeństwa. A w przypadku osób alieni iuris musiała być również zgoda ich pater familias.
- Wszystkie inne czynności, jak wprowadzenie żony do domu męża (deductio in domum mariti) były jedynie czynnościami towarzyszącymi i stanowiły dowód zawarcia małżeństwa.
→ Wymogi iustum matrimonium
Wyliczenie przesłanek, które powinny być spełnione by dany związek był ważny według ius civile znajduje się w poklasycznym dziele Tituli ex corpore Ulpiani: Rzymianie określali te wymogi od strony pozytywnej, czyli to, co powinno być spełnione, a nie, co nie może być spełnione.
- affectio maritalis – zgodne oświadczenie woli nupturientów, w postaci trwałej woli pozostawania w związku małżeńskim.
- zgoda pater familias – choć jeśli ojciec narzeczonego nie wyrażał zgody bez uzasadnionej przyczyny można było uzyskać jego zgodę w postępowaniu extra ordinem).
- dojrzałość fizyczna nupturientów – 14 lat dla chłopca, 12 lat dla dziewczynki.
- conubium – to możność wzięcia żony zgodnie z prawem wraz ze skutkami prawnymi (min. w prawie spadkowym). Conubium est uxoris iure decendae facultas – Ulpian. Conubium mieli obywatele rzymscy lub cudzoziemcy mający ius conubii.
* Brak conubium:
→ zachodził między senatorami a wyzwolenicami;
→ W okresie Ustawy XII tablic plebejusze nie mieli conubium względem patrycjuszy (zmiana od lex Canuleia w 445 r p.n.e.);
→ W prawie klasycznym conubium nie mieli krewni w linii prostej i w linii bocznej do 4 pokolenia (od czasów Klaudiusza do 342 r n.e. możliwe było zawarcie małżeństwa między stryjem a bratanicą). Zakaz dotyczył osób przysposobionych i przysposabiających i ich wstępnych i zstępnych, nawet po ustaniu stosunku.
! Rodzeństwo, z których jedno było przysposobione mogło zawrzeć małżeństwo, jeśli doszło do rozwiązania przysposobienia lub emancypacji jednego.
Dopiero pod wpływem chrześcijaństwa zaczęto formułować zakazy, zwane następnie impedimenta matrimonii, np. zakaz zawierania małżeństw między chrześcijanami a żydami.
→ Rozwiązanie małżeństwa
Prawo rzymskie nie regulowało rozwiązania małżeństwa. Małżeństwo trwało póki było affectio maritalis. Przestawało istnieć, gdy zabrakło woli stron. „Dawno już postanowiono, że małżeństwa są wolne i dlatego uważa się, że umowy wykluczające rozwód nie mają znaczenia i stypulacje ustanawiające kary dla tego, kto dokona rozwodu są nieważne. Potępiano jednak bezpodstawne rozwody, a kobieta mająca jednego męża (univira) cieszyła się szczególnym szacunkiem. Dopiero pod wpływem chrześcijaństwa zaczęto przewidywać kary za rozwód.
Divortium – zgodne porozumienie małżonków co do jego rozwiązania. Repudium – wola jednego z małżonków zerwania małżeństwa. W małżeństwach związanych conventio in manu taką jednostronną wolę mógł wyrazić tylko mąż. Wola ta mogła być wyrażona w dowolny sposób. W okresie poklasycznym wprowadzono obligatoryjnie formę pisemną – poprzez list (libellus repudii).
Małżeństwo rozwiązywało się przez śmierć oraz capitis deminutio maxima lub media (utrata wolności albo obywatelstwa).
Conventio in manum
Wejście żony pod manus męża (lub jego ojca, jeśli mąż był osobą alieni iuris). W najstarszym prawie dominowały małżeństwa z conventio in manum. Pod koniec republiki takie małżeństwa należały do wyjątkowych.
Sposoby conventio in manum:
1. Confarreatio – najbardziej skomplikowana forma, dostępna głównie dla patrycjuszy. W obecności kapłanów Jowisza, najwyższej Westalki i 10 świadków państwo młodzi ofiarowywali chleb orkiszowy Jowiszowi. Forma ta przetrwała najdłużej, gdyż niektóre funkcje kapłańskie mogli pełnić jedynie urodzeni w związkach, w których matka weszła pod manus męża przez confarreatio.
2. Coëmptio – dokonywana za pomocą mancypacji. W obecności 5 świadków i libripensa, za pomocą symbolicznej opłaty maż kupował władzę małżeńską od pater familias lub niej samej, jeśli była osobą sui iuris. Wyszło z użycia w I w. p.n.e.
3. Usus – wejście żony pod manus męża na skutek jednorocznego nieprzerwanego przebywania w jego domu. Zgodnie z Ustawą XII tablic wystarczyłoby żona opuściła dom męża na 3 kolejne noce – usurpatio trinoctii. Wyszło z użycia w I w. p.n.e.
4. Coëmptio fiduciae causa – zawierana w okresie klasycznym dla pozbycia się niewygodnego tutora lub umożliwienia sporządzenia testamentu.
W nowej rodzinie zajmowała miejsce agnacyjnej córki (filie loco), będąc w stosunku do swych dzieci agnacyjną siostrą (sororis loco). Jeśli nie wchodziła pod manus męża, pozostawała do swych dzieci tylko kognatką.
Po rozwiązaniu małżeństwa mąż uwalniał żonę poprzez diffarreatio (przeciwne do confarreatio) bądź przez remancipatio (przeciwne do coëmptio lub usus)
Stosunki osobiste i majątkowe miedzy małżonkami
→ Stosunki osobiste
- Obowiązek wzajemnego szacunku (reverentia) → nawet po ustaniu małżeństwa małżonkowie nie mogli wnosić przeciw sobie skarg infamujących.
- Żona zyskiwała miano – mater familias, dzieliła status społeczny męża (honor matrimonii).
- Powinna mieszkać z nim i wychowywać dzieci zgodnie z jego wskazówkami.
- Gdy żona była pod manus męża, on sprawował nad nią sądownictwo (iudicum domesticum) – krewni z obu rodzin.
- W przypadku przetrzymywania żony przez osobę trzecią mógł żądać jej wydania za pomocą rei vindicatio (od Dioklecjana za pomocą – interdictum de uxoris exhibendis vel ducendis).
→ Stosunki majątkowe
- jeśli przechodziła z pod władzy ojca pod władzę męża zrywała wszystkie więzy z dotychczasową rodziną i dziedziczyła w nowej.
- jeśli wchodziła pod władzę męża, a wcześniej była osoba sui iuris, to mąż nabywał cały jej majątek (specyficzny rodzaj sukcesji uniwersalnej). Traciła podmiotowość prawną.
- jeśli nie wchodziła pod manus męża, to po śmierci swego pater familias stawała się sui iuris i dziedziczyła po ojcu. Mąż nie miał żadnych praw do tego majątku. Żona mogła mu powierzyć nad nim zarząd, ale mogła wyznaczyć inną osobę.
→ Posag (dos)
- Moralny obowiązek ojca.
- Dos profectica – posag ustanowiony przez ojca lub dziadka, po rozwodzie lub śmierci żony wracał do jej ojca.
- Dos adventica – posag ustanowiony przez żonę (jeśli była sui iuris) lub inną osobę (np. dłużnik kobiety). Po śmierci żony zostawał u męża, chyba że był dos receptica..
- Formy ustanowienia posagu: dotis datio (przeniesienie własności rzeczy posagowych); dotis dictio (jednostronne przyrzeczenie posagu); dotis promisio (przyrzeczenie posagu w formie stypulacji); pollicitatio dotis lub pactum dotale (nieformalna umowa (w okresie poklasycznym), a dla większego majątku wymagano wpisu do publicznego rejestru)
- Mąż stawał się właścicielem rzeczy i mógł nimi dowolnie dysponować (ograniczono jedynie alienację gruntów – za Augusta – leżących w Italii, w prawie justyniańskim – wszystkich gruntów).
- Pożytki z posagu zebrane przed zawarciem małżeństwa wchodzą w posag, podczas małżeństwa stają się własnością męża.
- Ryzyko przypadkowej utraty rzeczy posagowych spoczywało na żonie/osobie ustanawiającej posag chyba, że były to rzeczy zamienne lub oszacowane.
- Początkowo zwrot posagu był jedynie moralnym obowiązkiem. Dopiero w III w p.n.e. zaczęto zobowiązywać męża do zwrotu posagu (dos recepticia). Na tej podstawie pretor udzielał skargi – actio ex stipulatu..
- już od II w. p.n.e. pretor udzielał skargi – actio rei uxoriae, nie zależnie od istnienia stypulacji. Była to skarga dobrej wiary. Mąż mógł zwracać rzeczy zamienne w 3 rocznych ratach, a niezamienne natychmiast. ...
cetelem.x