Miros�aw Janiszewski "Ergonomia zawodu muzyka", Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-��d� 1992 Wst�p STUDIowANIE techniki gry na instrumencie wymaga obecnie uwzgl'dnienia tych aspekt�w naukowych metod badawczych, kt�re umo�liwi'yby w wi'kszym ni� dotychczas stopniu zrozumienie skomplikowanych problem�w zwi�zanych ` ni�, a tym samym z racjonalnym sposobem nauczania. Odkrywanie praw techniki ;ry, opartych na najnowszych zdobyczach takich gal'zi wiedzy, jak anatomia, `zjologia, biomechanika, psychologia, nauki lekarskie i inne, jest nieuniknion� konsekwencj� post'p�w w sztuce i metodyce nauczania gry na instrumencie. Nie znaczy to oczywi�cie, �e w ka�dym przypadku doskonalenia umiej'tno�ci gry nale�y pos'ugiwa� si' terminologi� naukow� i tworzy� niepotrzebne naukowe problemy. Odwrotnie - znajomo�� podstawowych praw fizjologicznych rz�dz�cych wykonaw`twem muzycznym w znacznym stopniu u'atwia prac' muzykowi instrumentali�cie i doskonali artyst', a nie czyni z niego naukowca - teoretyka gry. Wiadomo, �e podstaw� wykonawstwa jest praca okre�lonych cz'�ci narz�du ruchu orgnizmu ludzkiego. Czynnikiem warunkuj�cym powstawanie si'y nacisku na klawisze, smyczek czy gryf, niezb'dnej do wywo'ania d�wi'ku podczas gry, jest uk'ad mi'�niowy ko�czyn g�rnych oraz niekt�rych mi'�ni tu'owia. Mi'�nie szkieletowe `zia'aj�ce zale�nie od naszej woli przyczepiane s� do r�nych cz'�ci szkieletu oraz do `truktur '�cznotkankowych, tzn. torebek stawowych, wi'zade' i powi'zi. Mi'�nie `zkieletowe sk'adaj� si' z cz'�ci �ci'gnistej i brzu�ca mi'�niowego. �ci'gno jest `lementem przenosz�cym si'', kt�rej �r�d'em jest mi'sie� i stanowi bierny uk'ad ruchu. Aktywno�� mi'�niowa, jak� obserwujemy w trakcie gry, dzieli si' na dwie zasadnicze formy. Pierwsz� z nich stanowi tzw. praca statyczna, drug� natomiast - praca dynamiczna, kt�ra jest w wykonawstwie muzycznym (albo przynajmniej powinna by�) przewa�aj�ca. Praca statyczna wyst'puje w�wczas, gdy wzmo�one napi'cie mi'�nia nie wi��e si' ze zmian� jego d'ugo�ci. 5 Spo�r�d r�nych odmian pracy statycznej podczas gry najcz'�ciej jest spotykana tzw. praca ustalaj�ca, kt�ra zapewnia stabilizacj' okre�lonego odcinka narz�du ruchu. Wi��e si' ona z antagonistycznym wsp�'dzia'aniem grup mi'�niowych i anga�uje w znacznym stopniu wiele mi'�ni. Przyk'adem najbardziej obci�ionych statycznie mi'�ni podczas gry s� niekt�re mi'�nie obr'czy ko�czyny g�rnej, stabilizuj�ce rami' w odwiedzeniu, szczeg�lnie przy nieprawid'owej technice gry, czyli tzw. unoszeniu ramienia. Drugim przyk'adem s� napi'cia statyczne mi'�ni przedramienia i d'oni, wyst'puj�ce w trakcie wykonywania szereg�w akordowych, do czego jest niezb'dna du�a rozpi'to�� palc�w r'ki. Praca statyczna odbywa si' w warunkach prawie ca'kowitego zahamowania dop'ywu krwi do mi'�nia, a wi'c tym samym powoduje jego niedotlenienie. Niew'a�ciwe dozowanie tego typu pracy prowadzi do trwa'ych zaburze� narz�du ruchu oraz odbija si' ujemnie na uk'adzie kr��enia. Wysi'ki statyczne doprowadzaj� do zmniejszenia dop'ywu krwi do serca, powoduj� wzrost katecholamin (tzw. hormon�w stresu), kt�re wp'ywaj� ujemnie na czynno�� serca, wywo'uj�c jego niedotlenienie, a nawet zaburzenia rytmu. Praca dynamiczna mi'�ni, oparta na skurczu izotonicznym, odbywa si' w warunkach zmiany ich d'ugo�ci. Ten rodzaj pracy wykonywanej podczas gry jest zwany prac� balistyczn�, koncentryczn�, polegaj�c� na skracaniu si' przyczep�w mi'�niowych i powstawaniu du�ych si' w kr�tkim czasie. Znajomo�� biomechaniki gry, komponent�w statycznych, sk'adowej dynamicznej, warunk�w dzia'ania si'y mi'�niowej, oparta na analizie biomechanicznej i fzjologicznej aparatu ruchowego, jest niezb'dnym warunkiem zapewnienia w'a�ciwej ekonomiki i wysi'ku dla odcink�w narz�du ruchu bior�cych udzia' w pracy instrumentalisty i zapobie�enia niepotrzebnym przeci��eniom. Wskazuje to tym samym na bardzo wa�n� rol' bada� fizjologicznych narz�du w grze na instrumencie. W pracy muzyka instrumentalisty nigdy nie mamy do czynienia z izolowan� prac� pojedynczych grup mi'�ni, ale z ca'ym zespo'em o�r�dkowego sterowania prac� tych mi'�ni. Dlatego te� dla poznania tych proces�w niezb'dne jest prowadzenie bada� psychotechnicznych. W wykonawstwie muzycznym wyst'puje problem zbierania, korygowania i przetwarzania informacji. Przetworzona informacja jest przekazywana z o�rodkowego uk'adu nerwowego. Sprawne wykonywanie czynno�ci staje si' mo�liwe tylko w�wczas, gdy muzyk instrumentalista jest zdolny do d'ugotrwa'ego skupienia uwagi i odznacza si' znaczn� pojemno�ci� pami'ci dora�nej oraz potrafi w ka�dej chwili skoncentrowa� si'. Muzyk wykonuje tu czynno�ci �l`;dz�ce, kontrolne i koryguj�ce. Funkcje �ledz�ce dostarczaj� informacji akustycznych i kinestetycznych o aktualnym pt'zebiegu gry. Procesy odbioru informacji, ich przetwarzania i podejmowania decyzji ruchowych przebiegaj� w warunkach ostrego deficytu czasu. Wype'nianie precyzyjnych zada� ruchowych, jakich wymaga gra na instrumencie, jest mo�liwe dzi'ki sprawnym procesom wsp�'dzia'ania r�nych grup mi'�niowych. Wrzecionka mi'�niowe zawieraj� tzw. mechanoreceptory, tj. odbiorniki przekazuj�ce informacj' o stanie wyd'u�enia i skr�cenia mi'�ni do o�rodkowego uk'adu nerwowego, kt�ry z kolei przesy'a sygna' wywo'uj�cy prac' mi'�ni. R�norodno�� pobudze�, zwi�zana 6 z czynno�ciami, jakie obserwuje si' podczas gry na instrumencie muzycznym, stwarza skomplikowany uk'ad zale�no�ci sygna'�w informacyjnych z mi'�ni. Im szybsza jest reakcja i wywo'ywanie zadania ruchowego, tym sprawniej dzia'a ten system przekazywania informacji. Zale�y to m.in. od czasu w'�czenia si' do pracy mi'�nia, od wielko�ci jego napi'cia, od czasu trwania pracy mi'�niowej. Je�li np. cz'stotliwo�� ruch�w jest du�a, a koordynacja niedoskona'a, jak to si' zdarza u pocz�tkuj�cych muzyk�w, to fazy w'�czania si' mi'�ni w stosunku do fazy ruchu nak'adaj� si' na siebie i w efekcie dochodzi do niweczenia w'asnych si' przez mi'�nie antagonistyczne. Obserwuje si' ma'� efektywno�� ruchu, szybkie zm'czenie, co mo�e spowodowa� zniech'cenie do kontynuowania gry. Skoordynowany akt ruchowy, jakimi s� czynno�ci wykonywane przez instrumentalist', cechuje si' w'a�ciwym do wype'nienia zadania rozk'adem napi'� mi'�niowych w poszczeg�lnych grupach mi'�ni i odpowiedni� kolejno�ci� ich nast'powania. Wykonywana w�wczas praca przebiega ekonomicznie i stanowi mniejsze obci��enie dla ustroju ni� w okresie opanowywania nawyku ruchowego. Jednym z najwa�niejszych czynnik�w, decyduj�cym o powy�szych procesach, jest utajony czas reakcji ruchu, up'ywaj�cy od zadzia'ania bod�ca do momentu zapocz�tkowania ruchu. Na jego wymiar sk'ada si': 1) czas powstania pobudzenia w receptorze, uzale�niony od koncentracji uwagi wzrokowej i s'uchowej; 2) czas przekazania pobudzenia do o�rodkowego uk'adu nerwowego, wi���cy si' ze sta'� szybko�ci przewodzenia nerw�w; 3) czas przej�cia pobudzenia z o�rodka czuciowego do ruchowego, uzale�niony od ruchliwo�ci proces�w nerwowych i stopnia przyswojenia nawyku ruchowego; 4) czas przebiegu uformowanego sygna'u do mi'�nia oraz 5) czas pobudzenia mi'�nia, zale�ny od inicjuj�cej si'y mi'�nia i rozlu�nienia jednostek nie bior�cych aktualnie udzia'u w ruchu. Analiza psychotechniczna poszczeg�lnych sk'adowych czasu reakcji jest bardzo wa�nym czynnikiem diagnostycznym, pozwalaj�cym na wykrycie istniej�cych zaburze� koordynacji ruch�w w trakcie gry oraz na ukierunkowanie instrumentalisty na odpowiednie �wiczenia doskonal�ce jej technik'. W analizie psychofizjologicznej czynno�ci instrumentalisty nie mo�na pomin�� roli stanu emocjonalnego oraz fizjologicznych przejaw�w emocji b'd�cych wynikiem napi'cia autonomicznego. Stopie� pobudzenia emocjonalnego wp'ywa znacznie na sprawno�� i efektywno�� zada� ruchowych podczas gry na instrumencie, mo�e je bowiem podnosi�, ale r�wnie� oddzia'ywa� destrukcyjnie. W zwi�zku z powy�szym pomiary niekt�rych zjawisk fizjologicznych, towarzysz�cych stanom emocjonalnym, takich jak: przewodnictwo elektryczne sk�ry, temperatura powierzchni sk�ry, wydzielanie potu, ci�nienie t'tnicze krwi, stopie� napi'cia uk'adu wegetatywnego w EKG, dr�enie mi'�niowe i inne, s� �r�d'em informacji o pozytywnej lub negatywnej roli stanu emocjonalnego w sprawno�ci aparatu wykonawczego instrumentalisty. Zaw�d muzyka instrumentalisty opr�cz licznych problem�w biomechanicznych, fizjologicznych i psychologicznych, wi���cych si' z zagadnieniami interpretacji estetycznej, techniki wykonawstwa i innymi, '�czy si' z du�ymi obci��eniami odcink�w narz�du ruchu, wchodz�cych w sk'ad zespo'u wykonawczego. Sta'a praca 7 mi'�ni, zwi�zana r�wnie� z przeci��eniami staw�w i ko�ci, nie mo�e pozosta� oboj'tna dla uk'adu mi'�niowo-stawowo-kostnego osoby, kt�ra kilkana�cie i wi'cej lat eksploatuje ten uk'ad, doprowadzaj�c cz'sto do nieodwracalnych w nim zmian. Zakres i rodzaj ruch�w w zespole wykonawczym instrumentalisty zale�y od stanu czynno�ciowego staw�w, a te z kolei od stanu ich chrz�stki stawowej, aparatu wi'zad'owo-torebkowego or`iz od si'y i sprawno�ci mi'�ni. Chrz�stka szklista pokrywaj�ca powierzchnie stawowe jest pozbawiona unaczynienia i unerwienia. Warunkiem dobrego stanu czynno�ciowego chrz�stki stawowej jest ruch w pe'nej amplitudzie ruchomo�ci stawu, zmiana ci�nienia i nacisku na powierzchni' stawow�. Czynno�ci ruchowe podczas gry, o czym ju� wspominano, zawieraj� du�o element�w pracy statycznej mi'�ni powoduj�cych sta'y ucisk lub przerywany nacisk na powierzchnie stawowe. Doprowadza to do zmniejszenia i zaniku chrz�stki oraz do obni�enia unerwienia wra�liwej w czasie ruchu podchrz'stnej warstwy ko�ci. Zadaniem mi'�ni jako element�w dynamicznych narz�du ruchu jest powi�zanie zespo'u wykonawczego instrumentalisty w jedn� ca'o��, sprawn� czynno�ciowo oraz jego w'a�ciw� stabilizacj' w trakcie gry. Poszczeg�lne mi'�nie nie pracuj� w spos�b izolowany. Zar�wno odruchowa jak i zamierzona aktywno�� ruchowa wymagaj� zorganizowanego wsp�'dzia'ania i przeciwdzia'ania wielu grup mi'�niowych: agonist�w, an...
Rozniste