Przeklęci przez komputer.pdf

Przeklęci przez komputer

Być sobą czy nie być sobą?

„eXistenZ” jest to zapewne pierwszy filmowy dramat komputerowy. Nie w tym

sensie, że wykonany z pomocą komputera, bo to już od dawna nie stanowi

nowości, ale ponieważ stara się odtworzyć stan ducha, jaki w naszym życiu

spowodowało pojawienie się komputera.

ZYGMUNT KAŁUŻYŃSKI

Komputer wpływa na sposób rozumowania, odczuwania i nawet na wizję świata.

Dla mnie, który pamiętam dorożki konne i sensację, jaką stanowił samochód, jest to

zmiana uderzająca. Jak ją określić? Mój znajomy, amator komputeryzacji, tłumaczy

mi: jeśli upuszczę klucz trzymany w ręku, spadnie on na podłogę w ułamku

sekundy, w tym czasie komputer wykonuje osiemset do dziewięciuset tysięcy

operacji, ponieważ elektrony poruszają się z szybkością trzystu tysięcy kilometrów

na sekundę, zaś jego pamięć może obejmować już nie miliony, ale miliardy bitów.

Co to znaczy? Że po raz pierwszy w historii czas został opanowany jak jakikolwiek

produkt, drzewo, metal, płótno, które dają się dowolnie kroić: to co wymagało

miesięcy czy nawet lat, obecnie osiąga się za pomocą prztyczka.

Zmienia się więc nasze odczuwanie czasu. Ale nie

tylko: podobnie dzieje się z pojęciem przestrzeni.

Staje się ona natychmiast dostępna: parę nacisków

palcem i już odbieramy program z Ameryki. W

rezultacie zaczynamy inaczej pojmować zarówno

czas, jako dający się manewrować, oraz odległość,

jako podręczną abstrakcję. Ale zaraz. Jednak płaci się

za to. Nasz ludzki czas jest ciągły, minuta po minucie;

ten tutaj dokonuje dzikich skoków. Zaś w zakresie

treści musimy zrezygnować z giętkości słowa, z

wieloznaczności, z bogactwa języka, z poezji, bo

komputer udziela odpowiedzi tylko „tak”, lub „nie” i

zmusza nas do przyjęcia do wiadomości tego, co nam podaje. Ogłasza polecenia,

wobec których nie może być sprzeciwu.

W rezultacie, mimo że stworzony przez człowieka, komputer jest tak odległy od

ludzkiego odczuwania, przynajmniej w moim doznaniu, jak zapewne żadna inna

maszyna w historii. Jest poza naszą możliwością uchwycenia go zmysłami, nie

sposób wniknąć w jego sedno w porównaniu, na przykład do zegarka, na którym

możemy obserwować wszystkie 12 godzin, czy do kierownicy samochodu, która

daje w każdej chwili bezpośrednie panowanie nad motorem. Komputer pomaga w

John Malkovich w filmie gra

samego siebie

naszej działalności, ale wywłaszcza nas z naszego myślenia: operują w nim siły

niewidoczne i nawet to, co w nim zostało z ludzkiego kontaktu, oddala się:

korespondenci, nadawcy, programiści są na ekranie, ale w gruncie rzeczy „gdzie

indziej”.

W elektronicznym labiryncie

Zobaczmy, jak to wygląda w naszym filmie. Jesteśmy w przyszłości, gdzie

komputeryzacja posunęła się tak daleko, że opanowała całość życia. Składa się

ono z gier komputerowych, ale różne programy prowadzą ze sobą bezwzględną

walkę. Technika tak się rozwinęła, że komputer sam w sobie stał się już

niepotrzebny – nie oglądamy monitorów – i został do tego stopnia wchłonięty

naturalnie, że zastępuje go odpowiednio spreparowany organizm biologiczny. Jest

to rodzaj ożywionej materii, w postaci ciała embrionalnego przypominającego coś

pośredniego między wyciętą nerką czy wątrobą oraz bezkształtnym gadem lub

płazem. Nastąpiło zlanie się w jedną całość tego co mechaniczne z cielesnym,

przejęcie przez ten półstwór władzy nad człowiekiem.

Plazma ta budzi w nas – widzach jakoby dzisiejszych – odruch niepokoju i odrazy,

co w filmie jest zamierzone, ale dla postaci „eXistenZ” stanowi zrozumiałą

konieczność, którą posługują się na co dzień. Można nią odpowiednio

manewrować, trzymając ją po prostu (po prostu? czy to słowo tu pasuje?...) w ręku

albo można też ją wprowadzić poprzez otwór specjalny we własnym stosie

pacierzowym do naszego wnętrza, wtedy znajdujemy się w wirtualnej pełni gry

komputerowej, tak prawdziwej, że nie do odróżnienia od życia, więcej, to ona staje

się naszym życiem.

Postaci „eXistenZ” właściwie nie wychodzą z tej przestrzeni, dla nich już naturalnie

przyswojonej. Paradoks filmu polega na tym, że nie widać w nim imponujących

urządzeń technicznych, jakie zwykle występują w kinie science fiction – bo owo

arcysztuczne życie stworzyło arcynaturalne warunki: akcja streszcza się do rozróby

typu thrillera i znaczna jej część odbywa się w regularnym kurorcie letniskowym.

Rzecz dzieje się bowiem nie w branży komputerowej, lecz w mentalności

komputerowej.

Allegra jest autorką programów i prezentuje swoją najnowszą grę „eXistenZ”:

zaproszeni otrzymują wkłady „biotechno” opisane wyżej, ale wtargnął tu terrorysta

– obrońca „realizmu”? przeciwnik komputeryzacji? albo też agent konkurencji? – i

rani Allegrę z pomocą dziwacznego rekwizytu, pistoletu z kości strzelającego

zębami ludzkimi, bo tylko taką broń udaje się przemycić poprzez kontrolę

elektroniczną. (Pojawi się jeszcze ona w akcji, niby refren-symbol wszelakich

występujących tu przedmiotów naturalnych organicznych używanych jak maszyny).

Allegra uchodzi z pomocą swojego ochroniarza Teda, postanawiają wejść w

„eXistenZ”, by naprawić uszkodzenia programu, i tu zaczyna się rozgrywka, w

której nasza para musi uporać się z rozmaitymi przeciwnikami. Otóż po jej

zakończeniu okazuje się, że cała dotychczasowa akcja była inną jeszcze,

supernadrzędną grą „transCendenZ”, autorstwa wynalazcy Yevgenya Nourisha. Ale

Allegra i Ted również nie są tymi, za których uważaliśmy ich dotychczas... nie

napiszę wszystkiego do końca, bo może kto z Państwa wybierze się zobaczyć?

Mimo że film nie jest łatwy w oglądaniu i pożądana jest dobra wola, co jednak może

się opłacić, bo jest to doświadczenie oryginalne.

Już z tego omówienia widać bowiem

wyjątkowy charakter labiryntowy „eXistenZ”,

pudełka chińskiego, w którym są kolejne

coraz mniejsze, czy też ciągu niekończących

się odbić lustrzanych. Główna wartość filmu

to jego klimat psychologiczny: charaktery raz

po raz wywłaszczane ze swojego własnego

rozumowania – bo sytuacje narzuca im gra

komputerowa – i tylko zmuszone do

wybierania swojego postępowania wobec

proponowanych możliwości. Co daje nastrój

bezustannego wahania, zawieszenia,

ostrożnego zastanawiania się: istny trans

schizofreniczny, który występuje tu jako

ostateczny rezultat owej kultury

komputerowej. Ted mówi do Allegry: „Nie

chcę tu być dłużej. Błąkamy się w

bezkształtnym świecie, nie wiemy, jakie tu są

zasady i czy w ogóle są jakieś zasady. Chcą

nam zaszkodzić jakieś siły, których nie

rozumiemy”. Na to Allegra: „Na tym właśnie

polega gra”. Ted: „Pytanie, czy ta gra zda się

na coś”. Allegra: „To jest gra, w którą wszyscy już grają, i nie ma odwrotu”. Ted się

wreszcie decyduje i musi się zachować jak nigdy do tej pory.

Jude Law w roli Teda i Jennifer Leigh jako Allegra potrafili pokazać tę rozterkę,

jako zapewne pierwszy w kinie duet dotknięty zarazą komputerową, zaś reżyser

David Cronenberg ma zasługę zaiste pionierską. Nie jedyną zresztą podobną w

jego życiorysie: w filmie „Crash” analizował sadomasochistyczne pasje związane z

Jennifer Jason Leigh i Jude Law jako

Allegra i Ted para dotknięta zarazą

komputerową w filmie eXistenZ

motoryzacją samochodową, namiętności nieznane w historii przed wynalezieniem

silnika. Ma on ambicję wybiegania naprzód w wiek XXI.

Piętro siódme i pół

Nie jest skądinąd osamotniony: kino ostatnio zajmuje się zmianami w cywilizacji

spowodowanymi przez elektronikę. Główną nowością jest zlewanie się wizji

wirtualnej z codziennością, co najdobitniej wyraził film „Truman Show”, którego

bohater spędza życie nie zdając sobie sprawy, że jest postacią telewizyjną. Otóż

mamy jeszcze jeden film, który owo pytanie: własna czy odbita rzeczywistość?

doprowadza do najdalej posuniętej krańcowości: „Być jak John Malkovich”. Tym

razem jest to szaleńcza groteska o fantazji zaiste rozbestwionej. Specjalista od

teatru lalkowego nie ma powodzenia i żona zmusza go, by podjął się jakiejkolwiek

pracy. Zgłasza się on z ogłoszenia do biura, które mieści się w bloku, ale na piętrze

„siedem i pół”. By się tam dostać jadąc windą, która oczywiście zatrzymuje się tylko

na ustalonych kondygnacjach, trzeba między numerami „7” i „8” otworzyć drzwi

łomem.

Otóż jest to lokal istotnie połowiczny z obniżonym sufitem i zatrudnieni w nim krążą

na pół zgięci. Właściciel wyjaśnia, że osobliwość tę założył jego poprzednik w

ubiegłym wieku dla ukochanej karlicy. Otóż nasz lalkarz wykrywa tam ukryty tunel,

przez który dostajemy się do ciała oraz umysłu autentycznego, aktualnie

istniejącego, jak najbardziej rzeczywistego aktora Johna Malkovicha. Poczucie

obecności w nim jest do tego stopnia faktyczne, że spoglądamy jego oczyma – jak

właśnie myje ręce nad umywalką i słyszymy dziwny dudniący łomot: jest to dźwięk

czesania przez niego włosów na jego własnej głowie. Z owego przejścia do

Malkovicha korzystają różne osoby, bo nasz lalkarz wynajmuje tę szansę za 200

dolarów od wizyty, zaś wreszcie sam Malkovich, dowiedziawszy się o owym tunelu,

korzysta z niego i przenosi się do świata, gdzie są sami Malkoviche i nikogo więcej,

nawet śpiewaczka, której akompaniuje pianista-Malkovich, jest Malkovichem w

rajstopach, na wysokich obcasach.

Otóż cała ta dzika fanaberia dzieje się w środowisku całkowicie realistycznym: we

współczesnym Nowym Jorku. Co może ona znaczyć? Został tu dociągnięty do

ostateczności problem z „Truman Show” i z „eXistenZ”: przemieszanie się życia z

wizją wirtualną; tu mamy wręcz wejście jednej osoby w drugą. Co niekoniecznie

musi być niebezpieczne i może wiązać się z chęcią, która niejednego dręczy, by

wyzbyć się siebie i stać się kimś innym. Tu jednak film przynosi szydercze

ostrzeżenie. Chcemy być adorowanym aktorem? Oto Malkovich, który zgodził się tu

grać siebie samego z masochistycznym samopoświęceniem. Okazuje się on swoją

własną karykaturą. Jego osoba i jego kariera są znane, ale w jaki sposób?

Taksówkarz chwali go za rolę złodzieja,

której on nigdy nie grał, kelner podziwia go,

że tak dobrze zagrał idiotę, bo rzeczywiście

wygląda na takiego. Jest on pustym

narzędziem, w którym inni lokują swoje

fantazje, gdy zaś już znaleźliśmy się w nim

samym w jego środku, uczestniczymy co

najwyżej w jego telefonie do sklepu, w

którym składa jakieś tam zamówienie. Ale on

sam, gdy działa we własnym imieniu,

posługuje się numerami ze swoich ról:

uwodzi dziewczynę tekstem z jakiegoś

zapamiętanego scenariusza. Może być

wszystkim i byle czym: gdy lalkarz ulokował

się w nim definitywnie, Malkovich staje się słynnym lalkarzem, ale obydwaj źle na

tym wychodzą: Malkovich przestał być sobą, zaś lalkarz ma sukces, ale już nie jako

on sam.

Drugiego podobnego kawałka długo zapewne nie będzie, więc należy zobaczyć,

mimo że film przynosi niejaki zawód z powodu, że tak powiem paradoksalnie, braku

rygoru w fantazji: bo jest ona wtedy skuteczna, gdy trzyma się swojego stylu, gdy

tu autorzy poszli na rozpasanie, w którym wreszcie się gubimy, wszystko tu może

się zdarzyć, więc wszystko traci na ważności. Film ma jednak parę oryginalnych

scen zgoła z innej branży: aktorzy jako kukiełki grają kukiełki jako kukiełki, co

usprawiedliwia niecodzienny zawód głównego bohatera jako specjalisty lalkowego i

zapewne stanowi metaforę: wszyscy jesteśmy po trosze marionetkami... Jakby nie

było, film przynosi pocieszenie – nie, może to słowo za dużo obiecuje –

powiedzmy, wytchnienie, z okazji dręczącego tematu najazdu elektroniki.

„eXistenZ” wyraża lęk przed utratą tożsamości, „Być jak John Malkovich” chęć

utraty tożsamości. W jednym i drugim wypadku pytanie jest kluczowe: być sobą,

czy nie być sobą w wieku, gdy TV jest lepsza od życia, zaś komputer kalkuluje

sprawniej niż ktokolwiek.

Cameron Diaz w Być jak John

Malkovich

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: