STYL MIĘDZYNARODOWY
Styl międzynarodowy zrodził się na dworach francuskich u schyłku XIV wieku i opanował warsztaty malarskie od północnej Italii po Anglię, od Hiszpanii po Czechy. U podstaw kształtowania się tego zjawiska leżał rozwój produkcji obrazów i rękopisów na eksport – niezbędna była wymiana dokonań artystycznych do której przyczyniły się dodatkowo podróże malarzy. Można rzec, że Paryż narzucił niemal całej Europie swą linearna manierę i estetyczny kanon.
Główne cechy stylu międzynarodowego to:
• Smukłe wydłużone postaci o drobnych rysach, w swoim wygięciu przypominające łodygi roślin
• Miękko spływające szaty
• Wytworne gesty
• Fantastyczne kapryśne formy
• Miękki modelunek
• Bogactwo barw
• Stosowanie żywych, wyrazistych kolorów
• Misterne wykonanie
• Wzorzystość (przedstawianie misternie tkanych tkanin)
• Idealizowanie rzeczywistości
• Dbałość o precyzję
• Zainteresowanie naturą (precyzyjne studia form roślinnych i zwierząt)
• Liryczny nastrój
Istniał szeroki wachlarz tematów, malowano zarówno sceny religijne (np. Koronacja Marii, Pokłon Trzech króli) jak i sceny świeckie, przedstawiające życie dworskie, ale także życie pasterzy i wieśniaków (miniatury franko-flamandzkie).
ANONIMOWY MISTRZ BOUCCICAUT (Mistrz Godzinek Marszałka Boccicaut)
Początek działalności datuję się na koniec pierwszego dziesięciolecia XV wieku. Niewykluczone, że pochodził z Flandrii, w jego dziełach widać pewne związki z pracownią franko-flamadzką.
Dzieła:
• Godzinki Marszałka Boccicaut 1405-1408
• Godzinki z British Museum (szesnaście miniatur) 1415-1417
• współdziałał w dekorowaniu wielu rękopisów paryskich z lat 1410-1415
Cechy twórczości: (na podstawie sceny Nawiedzenia):
• majestatyczne, pełne gracji pierwszoplanowe postaci
• fałdy szat ułożone w zawiłe, esowate sploty
• skały i drzewa pełnia funkcję kulis, pozwalające umieścić grupę figuralną, wyznaczają bliższe i dalsze plany
• w głębi umieszczony pejzaż z rozgrywającą się sceną (rybak zarzucający sieć, wiejskie zabudowania, zwierzęta)
• niebo zróżnicowane – ciemne w zenicie, zasnute obłokami, rozjaśnione nad horyzontem
• przedmioty położone najdalej od oka nabierają błękitnawego lub zielonkawego zabarwienia, ich kontury roztapiają się w świetlistej atmosferze - pierwszy europejski malarz który odkrył prawo perspektywy powietrznej
• nowe ujęcia wnętrz (np. w Mszy żałobnej: ukazanie kościoła wyłącznie od wewnątrz, w scenie Marszałek Boccicaut przed świętą Katarzyną: przedstawienie przegrody stapiającej się z architekturą wnętrza, potęgującej wrażenie rozciągłości)
• akcentowanie linearnego aspektu przedmiotu i postaci (falujących brzegów tkani, układów palców, pochylonej głowy)
• ornamenty i znaki wypełniające puste partie tła
BRACIA LIMBURG
Trzej bracia Paul, Herman i Jean, przyszli na świat w Geldrii, byli siostrzeńcami nadwornego malarza książąt Burgundii. Bracia uczyli się zapewne w warsztatach złotniczych w Paryżu, a Paul prawdopodobnie odwiedził Włochy. W 1402 roku Paul i Jean weszli w służbę Filipa Śmiałego. Po śmierci księcia osiedlili się prawdopodobnie w Paryżu. Około 1408 roku związali się z dworem Jana de Beery. Po jego śmierci w 1416 roku znikają z Francji i kilka miesięcy później umierają podczas panującej zarazy.
• Piękne Godzinki (Godzinki d’Ailly) 1410-1413
• Godzinki z Chantilly (Bardzo bogate godzinki księcia de Berry) 1416
Cechy twórczości:
• Wyrafinowana gra linii i kolorów
• Akcenty złota i srebra w strojach postaci i w pejzażu
• Intensywnie lśniące barwy obok subtelnych i jasnych tonów
• Częste ukazywanie postaci z profilu
• Przesadnie wysmuklanie sylwetki
• Pokazywanie ornamentalnych walorów sylwetki ludzkiej: małe, kształtne głowy i ręce o długich palcach
Bardzo bogate godzinki księcia de Berry
Rękopis złożony z 206 kart o wymiarach 29x21 cm, zawierają ponad sto miniatur i inicjałów, z tego około 65 miniatur (w tym 40 wielkich scen figuralnych) jest autorstwa braci Limburg. Według planu, każda godzinka rozpoczynała się od ilustracji, pod którą znajdowały się cztery linijki tekstu, rozpoczętego ozdobnym inicjałem. Pierwotna koncepcja została zmieniona po 1416 i odtąd rozpoczynano od iluminacji zajmujących dwie całe karty, z tekstem na odwrocie drugiej. Na pierwszych kartach znajduje się cykl Kalendarza – dwanaście ilustracji przedstawiających miesiące roku. Każda strona zawiera wyobrażenie sceny, typowej dla danego miesiąca (dworskiej lub wiejskiej, niemal zawsze z zamkiem w tle) w obramienu o prostokątnej formie zamkniętej u góry półkolista arkadą z przedstawieniem kalendarza słonecznego ze znakami zodiaku i planetami. Ilustracje obrazują zależność człowieka od przemian zachodzących w przyrodzie oraz hierarchiczność, na której oparty jest świat: nad chłopami panuje władca, którego symbolizują jego zamki, a nad wszystkimi ład kosmiczny. Miniatury te cechuje połączenie realizmu, wnikliwej obserwacji i drobiazgowości (np. autentycznie odtworzone zamki, wiernie oddane prace chłopów, zmiany przyrody) z wytwornością i dworskim stylem, charakterystycznymi dla gotyku międzynarodowego. Ilustracje te, namalowane w czystych i nasyconych barwach, cechuje duża dekoracyjność.
Styczeń: Bankiet. Jan de Berry przedstawiony jest z prawej strony, za stołem, w futrzanej czapce. Jego podwładni, zgodnie ze zwyczajem, przynoszą mu podarki. Jest to jedyna scena z wszystkich 12, która rozgrywa się we wnętrzu. Znaki zodiaku: koziorożec i wodnik.
Luty: Ilustracja przedstawia życie na wsi w zimie. W domu, ukazanym bez jednej ze ścian, by widz mógł zajrzeć do środka, grzeją się przy kominku trzy osoby. Kobieta podnosi swoją niebieską suknię, aby się ogrzać, młody mężczyzna i młoda kobieta nie noszą bielizny. Z prawej strony znajduje się zagroda dla owiec, cztery ule, gołębnik, beczki, wiązki chrustu i wóz. Jedna z postaci na zewnątrz zaciera ręce z zimna, druga rąbie drewno, trzecia z osłem zmierza ku miasteczku, widocznym w tle. Miniatura ta jest pierwszym w sztuce europejskiej przedstawieniem pejzażu pokrytego śniegiem. Znaki zodiaku: wodnik i ryby.
Marzec: pierwsze prace w polu: orka i siew. Na pierwszym planie rolnik orze pole przy pomocy dwóch wołów, na poletku z prawej robotnik sięga do worka z ziarnem, z lewej odbywają się prace w winnicy. Za nimi pasterz, pilnujący owiec, ucieka przed marcową ulewą. W tle zamek, jedna z rezydencji Jana de Berry. Smok nad jedną z zamkowych wież odnosi się do legendy o wróżce Meluzynie. Znaki zodiaku: ryby i baran.
Kwiecień: iluminacja ukazuje naturę w wiosennym rozkwicie oraz grupę osób w scenie zaręczyn, najprawdopodobniej są to zaręczyny wnuczki Jana de Berry. Para wymienia obrączki w towarzystwie dwóch świadków. Dwie kobiety zbierają kwiaty. Znaki zodiaku: baran i byk.
Maj: Iluminacja ukazuje zwyczaj udawania się w maju do lasu w celu zerwania gałęzi. Dekorowano nimi następnie domy. Uczestnicy tego orszaku, prowadzonego przez muzyków, mają na głowach wieńce z liści. Mężczyznę, który odwraca się w stronę kobiety w zielonej sukni, identyfikuje się z księciem Janem Burbonem. Kobieta jest prawdopodobnie jego trzecią żoną, córką Jana de Berty. Znaki zodiaku: byk i bliźnięta.
Czerwiec: Chłopi pracują przy sianokosach - mężczyźni ścinają trawę, a kobiety ją grabią. Autorzy proces ten oddali na tyle realistycznie, że zauważyli nawet różnice kolorystyczne między trawą dopiero co ścinaną, a suchą. Praca odbywa się na tle pałacu królewskiego w Paryżu i Sainte-Chapelle (z prawej). Znaki zodiaku: bliźnięta i rak.
Lipiec: Ilustracja ukazuje otoczone wodą i drzewami pole ze zbożem, między którym rosną chabry i maki. Z prawej jest trawiasta łąka, w tle zamek w Poitiers (dziś nieistniejący). Dwaj mężczyźni ścinają zboże przy pomocy sierpów, a kobieta i mężczyzna strzygą owce. Znaki zodiaku: rak i lew.
Sierpień: Na pierwszym planie rozgrywa się scena polowania. W polowaniu wykorzystywane są odpowiednio wyszkolone ptaki drapieżne, polujące na inne ptaki, takie jak kaczki i łabędzie. Sokolnik idzie przed orszakiem, odwracając się w stronę pierwszego z jeźdźców. Między nimi biegają psy. Na dalszym planie widać nagie postaci, kąpiące się w rzece oraz chłopów, zajętych zbieraniem snopków i ładowaniem ich na wóz. Za nimi znajduje się zamek kupiony przez księcia de Berry w 1400 roku. Znaki zodiaku: lew i panna.
Wrzesień: Na pierwszym planie przedstawione jest winobranie. Winogrona są składane na wózku oraz do pojemników, zawieszonych na grzbietach mułów. Znaki zodiaku: panna i waga.
Październik: Przedstawiona scena rozgrywa się nad brzegiem Sekwany, wzdłuż którego przechodzi kilka postaci. Na pierwszym planie trwają prace polowe. Mężczyzna na koniu bronuje rolę, drugi sieje. Sroki i wrony wyjadają ziarno. Za nimi na polu stoi strach na wróble, przebrany za łucznika. Budowla wznosząca się za nimi to Luwr. Znaki zodiaku: waga i skorpion.
Listopad: Świnie karmione są żołędziami, które zrzuca z drzewa przy pomocy kija mężczyzna na pierwszym planie. Znaki zodiaku: skorpion i strzelec.
Grudzień: Iluminacja przedstawia polowanie z psami. Psy atakują dzika, leżącego na ziemi. Za nimi rośnie gęsty las, a dalej wznoszą się wieże. Znaki zodiaku: strzelec i koziorożec.
WIELKIE GODZINKI Z ROHAN
Rękopisy wykonane zostały na zlecenie Jolanty Aragońskiej, księżkej Andegawenii. Ich powstanie datowane jest na lata 1418-1425. Nie znana jest nam tożsamość wykonawcy.
Cechy dzieła:
• Linarny styl
• Liczne motywy ornamentalne i architektoniczne oraz postacie zapożyczone z przedstawien braci Limburg
• Postaci umieszczane w płytkiej przestrzeni (schematyczny skalisty krajobraz lub płaski teren)
• Postać ludzka górująca nad całością otoczenia
• Postacie – przysadziste, krępe, o grubych rysach
• Odrzucenie stylu międzynarodowego, odejście w stronę naturalizmu (np. w scenie Opłakiwania: Maria o wychudłych, kanciastych ramionach, Jan Ewangelista o brzydkiej twarzy, Chrystus umęczony, martwy z sinym ciałem.)
JEAN FOUQUET
O jego życiu wiadomo niewiele. Prawdopodobnie uczył się w paryskiej pracowni miniatorskiej, być może u Mistrza Bedforda. Między 1446 a 1448 przebywał we Włoszech, gdzie zetknął się z tamtejszą sztuką. W 1448 powrócił do Tours, gdzie się ożenił i począwszy od tego roku pracował dla Karola VII, a od 1461 dla jego następcy, Ludwika XI.
Dziś znane są dziś tylko dwa sygnowane przez niego dzieła: autoportret i iluminacje w Starożytnościach żydowskich, a pozostałe przypisywane mu są na podstawie podobieństw stylistycznych. W jego dorobku znajdują się obrazy tablicowe, portrety oraz obraz religijny i miniatury. Tworzył również na zamówienie dworu projekty nagrobków, witraży i dekoracji.
Pierwszym z przypisywanych mu obrazów jest portret Gonelli, błazna dworu w Ferrarze datowany na ok. 1440. W Rzymie wykonał niezachowany portret Eugeniusza IV. Ok. 1450 namalował kanclerza Guillaume'a. Stworzył także portret króla Karola VII, na którym władcę przedstawił bez upiększeń – ze zniszczoną skórą, podkrążonymi oczami i haczykowatym nosem. Datowanie tego dzieła jest sporne.
Dyptyk z Melun
Fouquet jest autorem tzw. dyptyku z Melun, wykonanego na zamówienie skarbnika i sekretarza Karola VII, Chevaliera. Przeznaczony był do zawieszenia w nad grobem jego żony. Obecnie obrazy są rozdzielone i znajdują się w różnych miejscach (w Berlinie i Antwerpii), ale najprawdopodobniej pierwotnie były ze sobą związane. Na jednym z tych obrazów przedstawiono samego zleceniodawcę stojącego obok swojego patrona – św. Stefana. Zleceniodawca, ubrany w gruby czerwony kaftan z futerkiem, ma ręce złożone w geście modlitewnym. Święty Stefan jedną rękę trzyma na ramieniu Chevaliera, a w drugiej ma Biblię z leżącym na niej kamieniem, który stanowi aluzję do męczeńskiej śmierci przez ukamienowanie; w taki bowiem sposób święty ten zginął. Z głowy świętego Stefana płynie krew. Tłem jest dekoracja architektoniczna, oparta na perspektywie. Druga część tego dyptyku to obraz Maryi z dzieciątkiem. Maryja otoczona jest przez czerwone i niebieskie cherubiny oraz serafiny, a jej wygląd ma charakter nadnaturalny, widoczny zwłaszcza w porównaniu do realistycznych przedstawień z sąsiadującego obrazu.
Fryteck