DIONIZJUSZ CZUBALA, WSPÓŁCZESNE LEGENDY MIEJSKIE

Dionizjusz Czubala,

Współczesne legendy miejskie.

Próbujemy rozszyfrowywać mechanizm legendaryzacji życia społecznego. Cała twórczość folklorystyczna należy do szerokiego zjawiska mitologii społecznej. Zjawisko to jest odwieczne, powszechne, występują zarówno w kulturach plemiennych, jak i w najbardziej zaawansowanych technicznie społeczeństwach współczesnych.

Mitologizacja to tendencja przejawiająca się w wielu dziedzinach życia. Najbardziej widoczna w twórczości artystycznej, ale też w polityce, religii, wychowaniu, a nawet w nauce.

Mitologizacja folklorystyczna wymaga najmniej uzasadnień, bo całe regiony tej twórczości są czystym mitem, magią i baśnią.

Kiedy rozpatrujemy przeszłość, jej stare wizje i fantazje twórcze, mamy do czynienia z mitologią opartą na wierze w moce i istoty nadprzyrodzone. To "preleogiczne myślenie" nie eliminowało myślenia przyczynowo-skutkowego a tylko wzbogacało je o czynnik transcendentny.

Współczesna legenda miejska zaprzecza temu, że człowiek współczesny wyzwolił się z dawnego mitologicznego zniewolenia. Nowy system myślenia nie wyeliminował z naszego życia potrzeby mitologizacji, jest ona nadal zjawiskiem powszechnym, a tylko realizuje się w sytuacjach bardziej prawdopodobnych. Nadal możemy i bywamy ofiarami mitologii. Plotka-legenda pojawia się niespodziewanie.

Terminologia i definicje.

/bezradność terminologiczna i definicyjna, potrzeba uściślenia i precyzji pojęć/

Czubala

plotka, pogłoska, sensacja, nowina, wieść, legenda miejska, legenda współczesna,  mit współczesny

Dorota Simonides

opowieść z życia, opowieść nieprawdopodobna, opowieść makabryczna, wampirowa

Czesław Hernas

legenda faktu

Wymiennie stosowane są pojęcia: legenda współczesna i plotka. Plotka i pogłoska traktowane są synonimicznie. Socjologowie i psycholodzy mogą je rozdzielić biorąc pod uwagę stopień zgodności z prawdą, z uwagi na rangę czy ważkość spraw, jakie wyrażają i zasięg oddziaływania /mniejszy dla plotki większy dla pogłoski/.

PLOTKA (wg różnych autorów):

-          krótki, anonimowy i nie zweryfikowany przekaz o prawdopodobnym zdarzeniu, który krąży zarówno z ust do ust jak i w środkach masowego przekazu,

-          krótka żywotność, stoją w opozycji do legend, choć mogą być ich częścią składową i w ten sposób krążyć, żyjąc jako legenda,

-          propozycja wiarygodna, przekazywana za pomocą słowa mówionego bez wystarczających jednak dowodów prawdziwości,

-          propozycja do akceptacji "bez oficjalnej weryfikacji",

-          informacja o ważnej osobie albo wydarzeniu, przekazywana po to by wierzyć, ulokowana w środku akcji

-          niesprawdzony raport lub wyjaśnienie wydarzeń podawane od osoby do osoby

Kiedy folkloryści wyszli z konceptem urban legend i zajęli się narracjami, którym ma się dawać wiarę, stali się badaczami części wielkiej "rodziny plotek".

Cel plotki: tłumaczenie faktów, poprzez kolektywne wyjaśnianie rzeczywistości /z ust do ust/.

Plotki odnoszą się do ogniskującego obiektu w grupie, społeczności. Choć ciągle zmieniają obiekty, realizują się poprzez te same  tematy.

Niemniej definicji precyzyjnych brak. Nie można przyjąć w definicji kryterium wiarygodności, bo jest zbyt chwiejne. Nie jest taką podstawą treść ani "oralność" bo ważną rolę w upowszechnianiu grają media.

LEGENDA

-          gatunek narracyjny z ustalonym wzorcem epickim /gdy plotka może pojawiać się jako zwykłe zdanie, czasami z dodatkową informacją/,

-          legenda ogniskuje się na treści, plotka na procesie rozpowszechniania /ważnej wiadomości/. Dlatego niektóre teksty mogą być analizowane jako legendy lub plotki, jeśli istnieją w obu formach,

-          dawna legenda opowiadała o głębokiej przeszłości i ponadnaturalnych zjawiskach / między tradycyjną legendą a plotką nie zachodził żaden związek/

Komunikaty o skróconej i nierozwiniętej postaci są plotkami, te same treści, ale rozbudowane - to legendy. Istnieje stała tendencja do poszerzania plotki w pełną opowieść legendową. Legendy są opowiadane jako plotki w niekonwencjonalnych sytuacjach.

Legenda miejska:

-          opowiadania traktowane jako wydarzenia prawdziwe, które krążą w tradycji ustnej nowoczesnych społeczności i wykazują się wariantowością /D.Buchan/,

-          wg wielu najpopularniejszy w kulturze współczesnej typ przekazu folklorystycznego,

-          nie zawsze i nie niekoniecznie jest narracją.

Klasyfikacja ze względu na funkcje nie jest podejmowana, gdyż nie uzgodniono czym są te funkcje.

Legendy miejskie są w stanie pokonywać wszystkie bariery społeczne, zawodowe i wiekowe a opowiadający nie zdają sobie sprawy iż są to opowieści o zdarzeniach, które de facto nie miały miejsca; nie są one nowymi legendami, jedynie ich przedmiot i realia są nowe; wykonawcami ich są ludzie wszystkich zawodów, opowiadamy je w bardzo różnych sytuacjach; nośnikiem są też media.

Współczesne legendy miejskie /polityczne, medyczne, samochodowe itd./ są tak silnie obudowane realiami życia społecznego, że na pierwszy rzut oka robią wrażenie opowieści autentycznych, a na tle tradycyjnego folkloru wydają się to wątki nowe i oryginalne. Nie należą jednak do faktografii i historii ale do literatury i folkloru.

Znaki rozpoznawcze:

-          powtarzalność zdarzenia /jeśli w krótkim czasie w kilku miejscach przytrafiło się to samo to jest to komunikat legendowy; narratorzy oczywiście traktują opowieści jako wiarygodne, a nawet podejmują różne i liczne celowe zabiegi by uwierzytelnić swoje wersje legendy./

O przynależności sensacji do folkloru decyduje popularność, kolektywny proces tworzenia i spontaniczny, przeważnie ustny sposób przekazu. Wątki te rozprzestrzeniają się szybko, obejmują wszystkie kręgi społeczne, mają międzynarodowy charakter. Nie różnią się jeśli chodzi o pełnione funkcje od opowiadań tradycyjnych, realizują bowiem te same immanentne ludzkie potrzeby.

/Simonides, Hajduk-Nijakowska; exemple: ciotka wypita w proszku, czarna wołga, trup dwa razy zmarły itp../.

Dorota Simonides:

-          zmierzch tradycyjnej prozy, tradycyjnych gatunków,

-          w to miejsce nowe gatunki, takie jak: opowieść wspomnieniowa, opowieść makabryczna.

Materiał wyżej omówiony  jest interdyscyplinarny: plotka, sensacja, legenda, mit współczesny uruchamiają także bardzo konkretne, ludzkie działania - agresję, nienawiść, nietolerancję ... Często nasze złe emocje projektujemy na ich.

W tym kontekście plotka-legenda to:

-          eksploracja niewyczerpanych pokładów naszej podświadomości

-          akt komunikacyjny, za pomocą którego wyładowuje się złość, zawiść, zazdrość, pożądanie, niechęć, podejrzliwość, ciekawość itp..

-     plotka-pogłoska to jedna z najbardziej rozpowszechnionych form agresji.

Legenda, plotka:

-          wyraża nieufność do grup dominujących i potrzebę współdecydowania o własnym losie,

-          jest wyrazem niezgody na sytuacje niejasne, brak informacji, manipulacje,

-          środek ale i wynik walki politycznej i konkurencji ekonomicznej

-          narzędzie walki zastępujące przemoc fizyczną

-          wyjaśnianie niezwykłych i ponadnaturalnych zdarzeń w naturalnym świecie.

2