9883.txt

PAUZANIASZ 
W�DR�WKA PO HELLADZIE 
KSI�GI 
I, II, III i VII 
EDYCJA KOMPUTEROWA: WWW.ZRODLA.HISTORYCZNE.PRV.PL 
MAIL TO: HISTORIAN@Z.PL 
MMIII� 

WYKAZ STOSOWANYCH W PRZYPISACH SKR�T�W 
J.G. Frazer Pausanias�s Description of Greece. Translated with a 
Commentary by J. G. Frazer. T. VI. London 1913 
R. Graves Robert Graves. Mity greckie. Warszawa 1967 
P. Grimal Pierre Grimal. Dictionnaire de la mythologie Grecque et 
Romaine. Paris 1958 
Hitzig- 
Bl�mner 
Pausaniae Greciae descriptio. Commentarium addiderunt 
Herman Hitzig et Hugo Bl�mner. Berolini 1896 � 1910 
MEA Ma�a encyklopedia kultury �wiata antycznego. Warszawa 1966 
E. Meyer Pausanias. Beschreibung Griechenlands. Neu �bersetzt und mit 
einer Einleitung und erkl�renden Anmerkungen versehen von 
Ernst Meyer. Z�rich 1954 
RE Artyku�y z Pauly-Wissowa. Realencyclop�die der classischen 
Alterumswissenschaft. Stuttgart 
Roscher Ausf�hrliches Lexikon der griechischen und r�mischen 
Mythologie. Hrsg. von W. H. Roscher 

KSI�GA PIERWSZA 
Rozdzia� I 
1 Z ca�ego l�du sta�ego Hellady w kierunku wysp Cyklad i Morza 
Egejskiego najdalej wysuni�ty jest Sunion1, przyl�dek ziemi attyckiej. 
Gdy za� podp�yniesz pod sam przyl�dek, uka�e ci si� port i �wi�tynia Ateny 
Sunias2 [tj. Suniadzkiej] na jego szczycie. P�yn�c dalej naprz�d, ujrzysz 
Laurion3. Tam Ate�czycy 
Przypisy archeologiczne oznaczone zosta�y na ko�cu zapisu inicja�ami (B.F.) ich 
Autorki. 
1 Sunion, skalisty przyl�dek po�wi�cony by� kultowi Ateny i Posejdona. Najstarsz� 
wzmiank� literack� o nim jako miejscu �wi�tym spotykamy u Homera (Od. III 278). Tu 
Ate�czycy umie�cili wygnanych Eginet�w (Herod. VI 90). W czasie wojny peloponeskiej 
(413 � 412 p.n.e.) ufortyfikowali go dla zabezpieczenia dowozu �ywno�ci morzem do 
Aten (Tuk. VIII 4, por. VII 28). Antygonos Gonatas zaj�� go ze swymi wojskami. 
Ate�czycy odzyskali w r. 229 p.n.e. z inicjatywy Aratosa (Pauz. II 8, 6). 
2 Na szczycie ufortyfikowanej akropoli Sunion sta�a �wi�tynia Posejdona, natomiast 
�wi�tynia Ateny Sunias le�a�a nieco ni�ej, po p�nocno-wschodniej stronie okr�gu 
Posejdona. Ze �wi�tyni Posejdona, wzniesionej w latach 444�440, zachowa�o si� 
czterna�cie kolumn doryckich oraz fragmenty p�askorze�b z przedstawieniem Czyn�w 
Tezeusza, Gigantomachii i Centauromachii. By� to peripteros 6x13 kolumn z miejscowego, 
gruboziarnistego marmuru. �wi�tynia Ateny mia�a dwa okresy budowy. W VI wieku 
zbudowano �wi�tyni� w typie zwyk�ego ojkosu, bez kolumnowego przedsionka. W latach 
460�450 dodano do tego ojkosu jo�skie podcienia kolumnowe na froncie i z po�udniowego 
boku �wi�tyni oraz ustawiono cztery kolumny jo�skie w celi. Zachowa�y si� fragmenty 
jo�skiej architektury tej �wi�tyni. Po p�nocno -wschodniej stronie �wi�tyni Ateny sta�a 
trzecia malutka �wi�tynia archaiczna z w. VI p.n.e., kt�ra mia�a �ciany z suszonej ceg�y na 
kamiennym cokole oraz dwie doryckie kolumny w przedsionku. Zachowa�y si� w niej dolne 
partie muru i fragmenty kapiteli doryckich. Dotychczas nie ustalono, komu ta �wi�ty�ka 
by�a po�wi�cona. W zatoce Sunion odbywa�y si� tzw. Ma�e Panatenaje, obejmuj�ce zawody 
�eglarskie (fig. 1). B.F. 
3 Te kopalnie stanowi�y w swoim czasie bogactwo Aten (zob. Herod. VII 144; Ksenof. 
Vect. V 25), gdy� Hellada uboga by�a w metale. Kopalnie srebra (i z�ota) znajdowa�y si� 
ponadto jeszcze na wyspie Sifnos, jednej z Cyklad (Herod. III 57). 


mieli ongi� kopalnie srebra. Ujrzysz tak�e nie zamieszkan�, niewielk� 
wysepk�, zwan� wysp� Patrokla. Nazwa st�d, �e na niej wzni�s� obwarowania 
i wbi� palisad� Patroklos4, 
kt�ry podp�yn�� tam jako admira� na tr�jrz�dowcach egipskich, wys�anych 
przez Ptolemeusza5, syna Ptolemeusza, a wnuka Lagosa, na pomoc 
Ate�czykom, gdy Antygon, syn Demetriosa, pustoszy� kraj6 wpad�szy z 
wojskiem, a znowu od strony morza blokowa� go za pomoc� okr�t�w. 
2 Pireus ongi� by� tylko demem7, ale jeszcze nie by� portem morskim,, 
zanim Temistokles nie obj�� rz�d�w nad Atenami8. Mianowicie, portem 
Aten by� wtedy Faleron. Tam najmniejsza jest odleg�o�� morza od miasta. Z 
niego podobno odp�yn�� Menesteus9 z flot� do Troi, a jeszcze przed nim 
Tezeusz, aby da� Minosowi zado��uczynienie za �mier� Androgeosa10. 
Dopiero gdy Temistokles obj�� w�adz�, zarz�dzi�, aby Pireus sta� si� portem 
Aten. Uzna� go bowiem za bardziej dogodny dla �eglarzy ze wzgl�du na 
jego po�o�enie i ze wzgl�du na to, �e ma trzy przystanie11 zamiast jednej, 
jak� posiada� Faleron. W Pireusie s� doki dla okr�t�w jeszcze obecnie. 
Niedaleko od najwi�kszego portu by� grobowiec Temistoklesa. M�wi�12, �e 
Ate�czycy po�a�owali swego post�powania wzgl�dem Temistoklesa i �e 
jakoby 
4 W r. 265 p.n.e. 
5 Ptolemeusz II, Filadelfos. O tej pomocy jego dla Aten m�wi jeszcze Pauzaniasz w I 
7,3. 
6 Oko�o r. 267�263 p.n.e.; o zniszczeniu Aten przez Antygona Gonatasa m�wi jeszcze 
Pauzaniasz w I 30,4. 
7 ..�.. (demoj) by�y prastarymi gminami wiejskimi, o pewnej niezale�no�ci 
gospodarczej i politycznej. 
8 Temistokles zosta� archontem eponimem, tj. nadaj�cym nazw� rokowi swych rz�d�w, 
na r. 493/2 p.n.e. 
9 Menesteus, syn Peteosa, por�wnywany przez Homera z Nestorem pod wzgl�dem 
znajomo�ci taktyki wojennej (Iliada II 546, 552), potyka� si� na czele 50 okr�t�w 
ate�skich z Sarpedonem i Glaukosem (Iliada XII 331). 
10 Androgeos, syn kr�la krete�skiego, Minosa. O jego �mierci m�wi Pauzaniasz I 
27,10. 
11 Te trzy przystanie to: Kantaros, tj. w�a�ciwy Pireus, przy tym przysta� handlowa; 
Zea i Munichia, przystanie wojenne. 
12 Tuk. I 138. 

krewni po pogrzebie zabrali jego ko�ci z Magnezji13. W ka�dym razie 
synowie Temistoklesa, powr�ciwszy do Aten, ufundowali mu tablic� w 
Partenonie, na kt�rej jest przedstawiony sam Temistokles. 3 Najbardziej 
godny obejrzenia w Pireusie jest okr�g �wi�ty Ateny i Zeusa14. Obydwa 
pos�gi s� z br�zu. Zeus ma ber�o i Nike, Atena w��czni�15. Tutaj tak�e 
Arkezylaos16 wymalowa� Leostenesa i jego syn�w. Owego mianowicie 
Leostenesa, kt�ry stoj�c na czele Ate�czyk�w i w og�le wszystkich 
Hellen�w dwukrotnie pokona� Macedo�czyk�w na polu bitwy: raz w Beocji, 
powt�rnie za� niedaleko Termopil. Zadawszy kl�sk� zamkn�� ich w Lamii17, 
po�o�onej naprzeciw Ojty. Jest tak�e w Pireusie d�ugi portyk. Mie�ci� si� w 
nim targ dla mieszka�c�w nadbrze�a. Mieszka�cy dzielnic po�o�onych dalej 
od portu � mieli inny. Na ty�ach portyku zbudowanego tu� nad morzem18 
sta�y pos�gi Zeusa i Demosu19, dzie�a Leocharesa20. Bezpo�rednio nad 
morzem Konon21 wzni�s� 
13 Magnezja, miasto w Azji Mn., nad rzek� Meandrem, na po�udnie od Efezu, dok�d 
Temistokles zosta� zes�any wyrokiem s�ynnego s�du skorupkowego. 
14 Epitet czczonego tu Zeusa brzmia� Soter, tj. Zbawiciel, jako ten, kt�ry ocali� od 
floty sparta�skiej. 
15 Oba pos�gi wystawili Ate�czycy, w okr�gu Ateny i Zeusa, z wdzi�czno�ci za 
zwyci�stwo Konona nad flot� sparta�sk� ko�o Knidos w r. 394 p.n.e. Pliniusz (W.A. 
XXXIV 74) przypisuje ich autorstwo Kefizodotowi Starszemu, zob. Pauz. I, przyp. 131. 
Marmurowa kopia rzymska Zeusa znajduje si� w kolekcji Blundell Hali, kopia g�owy 
Ateny w muzeum w Neapolu. S.F. 
16 Arkezylaos, malarz grecki z ko�ca IV w. p.n.e., wspomniany przez Pliniusza (N.h. 
XXXV 146). Prawdopodobnie ten sam, o kt�rym wspomina Pauzaniasz. 
17 �ami�, w Tesalii. Bitwa wspomniana tutaj przypada na r. 323 p.n.e. O Leostenesie 
m�wi jeszcze Pauz. w I 25,5. 
18 Port handlowy Pireus tzw. Kantaros by� otoczony od wschodu i p�nocy pi�cioma 
le��cymi ko�o siebie portykami, z kt�rych pozosta�y zaledwie dostrzegalne zarysy. 
Mie�ci�y si� w nich: bazar zw, dejgma, rynek � agora, magazyn zbo�owy � alfitopolis. 
Tzw. Wielki Portyk � Makra Stoa, o kt�rym m�wi Tukidydes (VIII 90), �e przylega� 
bezpo�rednio do fortyfikacji, by� wysuni�ty najdalej na p�noc. B.F. 
19 Personifikacje Demosu w rze�bie s� znane sztuce helle�skiej. W Atenach by�y 
rze�ba Lisona przedstawiaj�ca Lud (Pauz. I 3,5) oraz malowid�o Eufranora (Pauz. I 3,3), 
Parrazjos wykona� malowid�o przedstawiaj�ce Lud ate�ski (Plin. N.h. XXXV 69). W 
Sparcie by� wielki pos�g Ludu Spartiat�w (Pauz. III 2,10). Lud nie tylko personifikowano, 
lecz deifikowano; miewa� kap�an�w, �wi�tynie, o�tarze. 
20 Leochares by�, obok Praksytelesa, najwybitniejszym przedstawicielem attyckiej 
szko�y rze�biarskiej w IV w. p.n.e. W oryginale zachowa�y si� tylko fragmenty fryzu 
Mauzoleum w Halikarnasie (Plin. N.h. XXXVI 30). Pauzaniasz przypisuje mu pos�g 
Apollona Patroos na agorze w Atenach (I 3,4); dwa pos�gi Zeusa: przed Par 

przybytek Afrodyty, pokonawszy tr�jrz�dowce lacedemo�skie w pobli�u 
Knidos22, po�o�onego na p�wyspie Karii. Afrodyty za� dlatego, �e 
Knidyjczycy szczeg�ln� czci� otaczaj� Afrodyt� i wznosz� jej przybytki. 
Najstarszy z nich to przybytek Afrodyty Doritis [tj. Dobrotliwie Darz�cej], 
p�niejszy ode� to przybytek Afrodyty Akraja [tj. Szczytowej], najnowszy 
za� � tej Afrodyty, kt�r� wi�kszo�� nazywa Knidyjsk�, a sami Knidyjczycy 
Afrodyt� Euploja23 [tj. �askaw� w Podr�y]. 4 Maj� Ate�czycy jeszcze inne 
porty: Jeden w Munichii ze �wi�tyni� Artemidy Munichijskiej. Drugi w 
Faleronie, o kt�rym ju� poprzednio wspomnia�em. Do niego nale�y 
�wi�ty�ka Demetry. Tam r�wnie� jest �wi�tynia Ateny Skiras24, nieco 
dalej Zeusa, oraz o�tarze bog�w zwanych Agnostoj, tj. [Nieznanymi]25, tak�e 
tenonem na Akropolu (I 24,4) oraz w Pireusie (zob. tekst); ponadto pos�g macedo�skiej 
rodziny kr�lewskiej wykonany dla Filipiejonu w Olimpu (V 17,4). Pliniusz przypisuje mu 
ponadto pos�g Ganimedesa porywanego przez or�a, pos�g Apollona Anadumenos oraz 
pankratiasty Autolikosa (N.h. XXXIV 79), zob. Pauz. I 18,3. W zakresie sztuki 
portretowej wykonal br�zowy pos�g Izokratesa dla Eleuzys (kopia popiersia w Villa 
Albani w Rzymie). Leocharesowi przypisuje si� pos�gi: Apollona belwederskiego oraz 
tzw. Diany wersalskiej. B.F. 
21 Ko� on, syn Tymoteosa, s�ynny admira� ate�ski, fanatyczny rzecznik hegemonii ...