Diagnoza środowiska wychowawczego rodziny.pdf

Rozdział 1

DIAGNOZA Ś RODOWISKA WYCHOWA WCZEGO RODZINY - ZAŁO ś ENIA

TEORETYCZNE

[w:] E. Jarosz, E. Wysocka, Diagnoza psychopedagogiczna , cz ęść II, s. 111-125.

1.1. Rodzina w diagnozie psychopedagogicznej

Poznawanie rodziny w perspektywie pedagogicznej jest przede wszystkim rozpoznaniem jakości

środowiska wychowawczego, które rodzina tworzy. Rodzina jest powszechnie traktowana jako podsta-

wowy obszar wpływów oddziałujących na rozwój i funkcjonowanie dziecka. Przede wszystkim w niej

dziecko uczy się podstawowych umiejętności Ŝyciowych, kształtuje swoją osobowość, nabiera przekonań

o świecie, o jego wartościach i zasadach Ŝycia, tu formuje się jego toŜsamość i wzorce zachowań. Jednak

nierzadko w rodzinie tkwią teŜ źródła wielu zaburzeń emocjonalnych, zaburzeń zachowania, trudności

szkolnych czy Ŝyciowej dysfunkcjonalności, jakie rozwijają się u dziecka.

Zakres szczegółowych zagadnień i kwestii, jak i stopień dokładności diagnozy rodziny jest róŜny, w

zaleŜności od powodów, dla których jest ona podejmowana. MoŜe przybierać postać ogólnej i stosunkowo

powierzchownej charakterystyki obrazu rodziny jako środowiska wychowawczego, a moŜe teŜ polegać na

wnikliwym i szczegółowym badaniu czy wręcz dokładnym pomiarze, cech i warunków funkcjonowania

rodziny. Napotkać teŜ moŜna zróŜnicowane podejścia metodologiczne i praktyczne rozwiązania

badawcze, dotyczące stosowanych procedur i środków. Poznawanie rodziny przez mniej lub bardziej pre-

cyzyjną jej diagnozę jest nader częstą, niemal powszechną potrzebą w praktyce pedagogicznej. Dokonuje

się zarówno w perspektywie interesowania się określonym wychowankiem: jego trudnościami wycho-

wawczymi zaburzeniami zachowania, problemami szkolnymi czy jakimiś specyficznymi jego cechami,

np. uzdolnieniami, zainteresowanial11i lub niskimi umiejętnościami społecznymi, jak i wówczas, gdy

obiektem zainteresowania są grupy wychowawcze, gdy np. chodzi o zaprojektowanie i zorganizowanie

działań profilaktycznych ze względu na róŜne zagroŜenia społeczne i wychowawcze (problem agresji

pomiędzy uczniami, problem narkotyków w szkole itp.). Rozpoznawanie rodziny w perspektywie

pedagogicznej występuje takŜe z innych względów, gdy chodzi o kwalifikowanie rodzin do określonych

zadań i funkcji (rodziny adopcyjne, rodziny zastępcze, pogotowia rodzinne) lub jako ekspertyzy

pedagogiczne dla potrzeb sądu.

Diagnozowanie rodziny jako środowiska wychowawczego, oznacza konieczność uwzględnienia

kilku podstawowych załoŜeń, które odnoszą się do ogólnej perspektywy diagnozowania i sposobu specy-

fikacji przedmiotu badania. ZałoŜenia te dotyczą instytucjonalno-grupowego ujęcia rodziny w jej

pedagogicznym rozpoznawaniu, uwzględniania określonej formuły czynników opisujących rodzinę jako

środowisko wychowawcze oraz ogólnych zasad diagnozowania rodziny.

Wymiar instytucjonalny rodziny uwzględniany w diagnozie oznacza przede wszystkim ocenę

jakości realizacji przez rodzinę zasadniczych jej zadań, czyli zaspokajania indywidualnych potrzeb

członków rodziny oraz wypełniania przez rodzinę oczekiwań formułowanych wobec niej przez

zewnętrzne układy społeczne. W sensie diagnozy rodziny dokonuje się więc swoistego osądu sposobu i

poziomu wypełniania przez rodzinę pewnych funkcji - głównie opiekuńczych, socjalizacyjnych i

wychowawczych, ale teŜ i innych funkcji, gdyŜ wszystkie one mają znaczenie dla procesów i efektów

wychowania i nie mogą być

rozpatrywane w izolacji od pozostałych (Kawula 1997a). .

Perspektywa poznawania rodziny w kategoriach grupy społeczne] oznacza z kolei diagnostyczną

analizę znaczących wychowawczo cech rodziny jako grupy (pierwotnej). Zainteresowanie badawcze

skierowane jest więc na takie elementy rodziny, jak struktura formalna rodziny, jej struktura społeczna i

emocjonalna oraz styl i organizacja Ŝycia. W szczególności następuje tu rozpoznawanie takich cech, jak:

- układ ról i pozycji w rodzinie,

- podział władzy, rozkład względów, autorytetu,

- więzi i relacje między członkami,

- rytm i organizacja Ŝycia,

- aktywność ogólna rodziny i indywidualnych jej członków,

- normy i standardy zachowań uznawanych w rodzinie,

- sposoby kontroli norm i wymagań,

- wzory porozumiewania się (komunikacja),

- typ kulturowego stylu Ŝycia rodziny,

- tradycje, obrzędowość, symbolika,

- warunki materialne,

- warunki bytowe i otoczenie,

- związki rodziny z innymi strukturami społecznymi.

1.2. Czynniki opisuj ą ce rodzin ę jako ś rodowisko wychowawcze

Środowisko wychowawcze rodziny jako obszar rozpoznania pedagogicznego stanowi społecznie

wyznaczony układ warunków i cech, . o róŜnym jakościowo charakterze, które w zróŜnicowany pod

względem stałości i intensywności sposób wpływają na przebieg i efekty procesu wychowania.

Takie ujęcie rodziny dla celów jej poznawania zdaje się prezentować większość autorów i badaczy,

czy to w sensie wyraźnego definiowania pojęcia, czy przez sens przyjmowanych lub proponowanych

rozwiązań metodologicznych (por. np. Piekarski 1985; Kawula 1997a). Postrzeganie rodziny jako

określonego układu warunków i cech, które Wpływają na procesy wychowania, rozwój osobowości i

które stanowią podstawowe tło funkcjonowania jednostki, związane jest z posługiwaniem się przez

diagnostę mniej lub bardziej rozbudowanymi zestawami (katalogami) cech opisujących środowisko

wychowawcze rodziny (elementów środowiska wychowawczego rodziny). W literaturze odnaleźć moŜna

róŜne propozycje dotyczące systematyzacji cech i warunków rodziny, które sugerowane są jako czynniki

opisujące jej środowisko wychowawcze. Charakter tych rejestrów i zestawień zmieniał się w

perspektywie czasowej; początkowo koncentrowano się na warunkach ekonomicznych i rzeczowych

rodziny, by z czasem coraz znaczniej rozszerzać liczbę cech pozaekonomicznych.

W badaniach Ferdynanda Le Playa z 1862 r., cytowanych w literaturze jako jedne z pierwszych

usystematyzowanych badań nad rodziną oparto się o takie wskaźniki ogólne, jak: dochody, budŜet, sposób

Ŝycia i mieszkanie, środowisko geograficzne i społeczne rodziny, historia rodziny. Późniejsze skale

Taussiga i Wiliamsa akcentowały juŜ bardziej pozaekonomiczne czynniki poznawania rodziny. Skala

Wiliarnsa obejmowała: potrzeby rodziny, stan higieny, wielkość, charakterystykę rodziców, nadzór

rodziców nad dziećmi, które mierzone były pięciostopniową skalą w oparciu o przeprowadzane wywiady

domowe. Natomiast skala Chapmana i Simsa wymieniała takie wskaźniki, jak: zawód ojca, wykształcenie

rodziców, ilość ksiąŜek, dzienników i czasopism w domu, wyposaŜenie mieszkania i rodziny w takie

dobra, jak telefon, samochód, pianino itp. Skala A.M. Leahy, uwaŜana za jeszcze bardziej szczegółową

niŜ poprzednie, ustalała tzw. profil stanu rodziny na podstawie sześciu czynników: stan ekonomiczny

rodziny, zawód rodziców, wykształcenie rodziców, poziom kultury rodziny, uspołecznienie środowiska

domowego, uzdolnienia dzieci (Wroczyński 1976).

Rozwiniętą propozycję schematu badania rodziny, odzwierciedlającą współczesne tendencje

pomiaru, przedstawiła Elizabeth Fraser (1959), która badając zaleŜność między wynikami w nauce

szkolnej a oddziaływaniem środowiska domowego, uwzględniła takie czynniki środowiska domowego,

jak: wykształcenie rodziców, zainteresowania czytelnicze rodziców i dzieci, dochód rodziny, zawód ojca,

wielkość rodziny, przestrzeń Ŝyciowa rodziny, stosunek rodziców do nauki i przyszłego zawodu dzieci,

troskę rodziców o sprawy dzieci, zaburzenia środowiska rodzinnego, ogólna atmosfera w środowisku

rodzinnym, praca zawodowa matki poza domem (Wroczyński 1976).

Badacze specyfikowali czynniki rodziny, słuŜące jej poznawaniu, w tym w duŜej części z

perspektywy jej wychowawczego i osobowościowotwórczego znaczenia w sposób bardziej lub mniej

drobiazgowy. Z czasem w poznawaniu rodziny w ujęciu pedagogicznym zaznaczyła się tendencja do

dąŜenia do jak najbardziej precyzyjnego uchwycenia cech rodziny i ustalenia stopnia ich charakterystyki.

Stopniowo zarówno w perspektywie analizy całej rodziny, jak i określonych jej cech zaczęły dominować

propozycje pomiary ilościowego.

Przykładem bardzo rozwiniętej wykładni na temat czynników opisu rodziny jako środowiska

wychowawczego była polska propozycja Józefa Pietera, zawarta w jego Arkuszu Schematycznym

(1971). W części dotyczącej osobistych warunków środowiskowych dziecka zawierał on m.in. rejestr

43 składników opisu i oceny rodziny - jej środowiska wychowawczego. Józef Pieter wymieniał tu

róŜnorodne cechy rodziny, np. takie jak: warunki mieszkaniowe, dochody, majątek, odŜywianie, hi-

gienę, wielkość, zajęcia, czas wolny, tradycje, potrzeby kulturalne, estetyczne, światopoglądowe,

język, Ŝycie umysłowe, moralność, pozycję dziecka, stan opieki intelektualnej nad nim, opieki

moralnej, materialnej, dostęp do ksiąŜek, kontrolę dostępu do uŜywek i inne. KaŜdy z elementów

podlegał ocenie według przedstawionego przez autora swoistego "przewodnika", precyzującego opis

danej cechy na poziomach od wysoce niepoŜądanego stanu danej cechy (ocena najniŜsza

1 pkt) po najbardziej optymalny obraz danej cechy (ocena najwyŜsza 5 pkt). Oceny dokonywano w

oparciu o przeprowadzone wywiady, obserwacje i analizy dokumentów. Propozycja Pietera jest

przykładem pomiaru ilościowego warunków środowiska wychowawczego rodziny dziecka.

W aktualnych propozycjach diagnozy rodziny jako środowiska wychowawczego zauwaŜyć moŜna

róŜne zestawy zawierające większą lub mniejszą liczbę czynników opisu - oceny. Dla przykładu - pro-

pozycja autorstwa Stanisława Kawuli (l997b) wymienia trzy główne grupy czynników analizy

poziomu wychowania w rodzinie:

- czynniki ekonomiczno-społeczne: wielkość rodziny i jej struktura, źródła utrzymania rodziny

(zawód ojca, dochody rodziny), sprawowanie opieki materialnej nad dziećmi (warunki mieszkaniowe,

poziom odŜywiania, poziom ubioru, majątek trwały), podział pracy i ról w rodzinie (np. praca matki

poza domem, praca produkcyjna dzieci);

- czynniki kulturalne: wykształcenie rodziców i dokształcanie się rodziców lub innych członków

rodziny, kultura językowa rodziny,

majątek kulturalny rodziny (biblioteka, ,TV, ~ideo i inne), sposoby spędzania czasu wolnego (korzystanie

ze środków kultury masowej i innych form), stosunek rodziców do nauki szkolnej dzieci i ich przyszłego

zawodu (stwarzanie warunków do nauki, kwestie planu Ŝyciowego dzieci), stosunek członków rodziny do

tradycji i nowości, pielęgnowanie obyczaju i podatność na zmiany;

- czynniki psychospołeczne: rodzaj i siła więzi społecznych i emocjonalnych, uznawane i realizowane

wzorce Ŝycia rodzinnego, stosunek członków rodziny do zjawisk patogennych, układ i rodzaj postaw i

środków oddziaływań wychowawczych, charakter kontroli rodziców nad dziećmi, ogólna atmosfera

panująca w środowisku rodzinnym (występujące zaburzenia, więzi uczuciowe między wszystkimi człon-

kami), opinie o rodzinie w miejscu zamieszkania (teŜ w miejscu pracy).

Inna propozycja (Piekarski 1987) przedstawia następujące ogólne kategorie czynników opisujących

rodzinę:

- sfera warunków materialno-rzeczowych - obejmująca dochody, warunki mieszkaniowe, sanitarne itp.;

- sfera oddziaływań o charakterze wychowawczym - uwzględniająca środki i metody wychowawcze, styl

wychowania, sposób spędzania czasu w rodzinie, zakres i charakter kontaktów kulturalnych, i inne;

- sfera wartości i celów wychowania - obejmująca plany edukacyjne, kryteria wartościowania

rzeczywistości występujące w środowisku rodzinnym itp.

Analiza przedstawianych przez róŜnych autorów schematów poznawczych dla diagnozy rodziny jako

środowiska wychowawczego ujawnia pewne zbieŜności, wskazuje na istnienie pewnej stosunkowo

plastycznej, lecz wyraźnie zarysowanej formuły badawczej, wykorzystywanej w pedagogicznych

diagnozach rodziny. Formuła ta obejmuje kilka zasadniczych obszarów, które podlegają rozpoznaniu:

- obszar cech materialnych, rzeczowych, strukturalnych, organizacyjnych, terytorialnych;

- obszar więzi między członkami rodziny, cechy relacji społecznych i emocjonalnych pomiędzy

członkami, wzajemne postawy i postawy wychowawcze, style i środki oddziaływań socjalizacyjno-

wychowawczych, ogólna atmosfera w rodzinie;

- cechy i style funkcjonowania społecznego rodziny: związki z otaczającymi ją układami społecznymi,

sposoby radzenia .sobie z sytuacjami i problemami Ŝyciowymi, normy i wartości społeczne respektowane

w rodzinie, oraz występowanie negatywnych zjawisk;

- obszar wartości, tradycji, autorytetów, wzorów osobowych, celów Ŝyciowych i wychowania, aspiracji

edukacyjnych, konsumpcji czasu wolnego, udziału w kulturze.

Wypełnianie formuły w praktycznych schematach badawczych odbywa się przez uwzględnianie przez

badaczy mniejszego lub szerszego zakresu cech - wskaźników środowiska wychowawczego rodziny.

ZauwaŜyć moŜna równieŜ, iŜ wskaźniki te mogą być formułowane bądź w sposób ogólny - np. atmosfera

wychowawcza rodziny, styl wychowania, domowe warunki realizacji obowiązku szkolnego, bądź bardziej

szczegółowo - np. występowanie konfliktów między rodzicami, wykorzystywane środki wychowawcze,

formy pomocy dziecku w realizacji obowiązków szkolnych itp. Szczególną uŜyteczność praktyczną po-

siadają te schematy, które operują bezpośrednimi, szczegółowymi wskaźnikami, odsyłając badacza do

tych cech rodziny, które w rzeczywisty sposób są identyfikowalne czy wręcz mierzalne.

Najbardziej aktualne tendencje w poznawaniu rodziny, w tym w perspektywie pedagogicznej,

proponują odejście od rozpatrywania rodziny jako zbioru lub nawet układu cech i zaleŜności, które naj-

częściej analizowano w ujęciu linearnym przyczynowo-skutkowym. W zamian wskazywane jest

spojrzenie systemowe, w którym rodzina - postrzegana jako system (DroŜdŜowicz 1999) - charakteryzuje

się specyficznymi relacjami, specyficzną strukturą, a w niej granicami, podsystemami, posiada określoną

dynamikę, wypracowuje swoisty system ról, kontroli i władzy, rozwija własne sposoby komunikowania

się, posiada związki z innymi, opiera swe funkcjonowanie na doświadczeniach indywidualnych i całości

rodziny, na doświadczeniach poprzednich pokoleń. W systemie rodziny duŜą rolę odgrywają historia

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: