spor o antysemityzm janion.pdf

Tygodnik Powszechny Online

http://www.tygodnik.com.pl/kontrapunkt/45/janion.html

1 z 18

2009-05-11 22:51

Tygodnik Powszechny Online

http://www.tygodnik.com.pl/kontrapunkt/45/janion.html

Spór o antysemityzm

Sprzeczności, wątpliwości i pytania

Spr o antysemityzm

MARIA JANION

Goldhagen: aksjomat kultury niemieckiej • Dygresja o paranoi oraz

irracjonalnej zjawie • Powrót do Goldhagena • Browning, Tych i

Szapiro • Hulanki wyobraźni • Zydzi z obnaŜonymi noŜami •

Językowy obraz śyda • „Niepodobna było zrozumieć...” • OstrzeŜenie

Karskiego • Nie ma symetrii

Goldhagen: aksjomat kultury niemieckiej

Nowatorstwo – sławnej i uznawanej nieraz za kontrowersyjną – ksiąŜki

Daniela J. Goldhagena „Gorliwi kaci Hitlera. Zwyczajni Niemcy i Holocaust”

(oryginał ukazał się w 1996 roku, przekład polski w 1999) polega przede

wszystkim na szczególnym potraktowaniu tak często uŜywanego pojęcia

„zwyczajni Niemcy”. „Zwyczajni” podczas Holocaustu, czyli z załoŜenia mający

się róŜnić od tych „niezwyczajnych” – od wyodrębnionej kasty morderców.

Goldhagen zamierzył potraktować ich jednolicie – jako Niemców („Ludzie ci

byli najpierw Niemcami, a potem dopiero SSmanami, policjantami czy

straŜnikami w obozach”). Jako Niemców – przynaleŜnych do jednej

mentalności, jednej wraŜliwości, jednego Lebenswelt, jednego

antysemityzmu. Powiedzmy od razu, Ŝe dla Goldhagena istnieje właśnie jeden

antysemityzm, a nie – jak się najczęściej przyjmuje – dwa antysemityzmy:

tradycyjny, dawny, obyczajowy lub ludowy (w zasadzie nieszkodliwy) oraz

nowoŜytny, agresywny, pogromowy, totalitarny.

„Gdyby nie było Niemców, nie byłoby Holocaustu” – utrzymuje Goldhagen i

ta jego główna teza wzbudziła najwięcej wątpliwości, zresztą formułowanych z

bardzo róŜnych punktów widzenia. Szczególne narodowe napiętnowanie

Niemców odebrane zostało przez niektórych jako rodzaj przewrotnego

rasizmu. Ale Goldhagen ma na myśli odrębny charakter niemieckiego

antysemityzmu, który traktuje jako „decydujący czynnik sprawczy

Holocaustu”. I właśnie niemiecki antysemityzm stanowi główny temat

potęŜnego i bogato udokumentowanego dzieła Goldhagena. Podkreśla on

zdecydowanie odmienność Niemców, równieŜ w sensie ich „odmienienia”,

przekształcenia przez działający od stuleci, a zwłaszcza od XVIII wieku,

„kulturowy wzór poznawczy”.

Jan Kucharzewski w szóstym tomie swego wielkiego, erudycyjnego dzieła

„Od białego caratu do czerwonego” (I wydanie ukazywało się w latach

1923–1935) pośrednio dostarczył materiału do podtrzymania tezy

Goldhagena. Wskazał mianowicie na to, Ŝe ostry ruch antysemicki rozwinął się

w Niemczech zwłaszcza po wojnach napoleońskich. „W traktatach z prawa

publicznego rozwijano wtedy myśl państwa chrześcijańskiego, które było

reakcją przeciwko zasadom rewolucji francuskiej, jakie wtargnęły do Niemiec

wraz z inwazją francuską. Jedną z innowacji francuskich było

równouprawnienie śydów”. Znienawidzono tę ideę. Pojawiło się wielu pisarzy

antysemitów. Rozpoczęły się w miastach rozruchy antyŜydowskie, podczas

których rozlegał się sławny okrzyk: Hep, hep, Jude verreck! (Hep, hep, śydzie

zdechnij!).

Gdy nastał Hitler, okazało się, Ŝe Niemcy są juŜ po brzegi nasyceni

antysemityzmem, tym według Goldhagena aksjomatem niemieckiej kultury –

„wersja powszechna w Niemczech w okresie nazizmu była tylko bardziej

dobitną, wyrazistą i dopracowaną formą od dawna przyjętego modelu”.

Ze względu na to, Ŝe rzecz ukazała się i po niemiecku, i po polsku, a

dodatkowo w rodzaju porównawczego leksykonu, chciałabym tu zaakcentować

całkowicie odmienne stanowisko „przedgoldhagenowskie” – wypowiedziane

przez Dana Dinera (profesora historii współczesnej na uniwersytecie w Essen i

w TelAvivie) w publikacji „Polacy i Niemcy. 100 kluczowych pojęć” (1996).

OtóŜ autor w zamieszczonym tu artykule „Antysemityzm w Niemczech”

wyraŜa przekonanie, „Ŝe sam Holocaust nie wypływa w sposób konieczny z

wrogości wobec śydów. Przemysłowobiurokratycznie zorganizowany mord na

2 z 18

2009-05-11 22:51

Tygodnik Powszechny Online

http://www.tygodnik.com.pl/kontrapunkt/45/janion.html

śydach był rezultatem »kombinacji« tradycyjnego antysemityzmu, rasizmu i

eugeniki” (to stanowisko nieco zbliŜone do Zygmunta Baumana w

„Nowoczesności i Zagładzie”). ZauwaŜmy, Ŝe wszystkie składniki tej

kombinacji dotyczą jednak przede wszystkim śydów... Zdaniem autora

„antymodernizm i antysemityzm stanowią nierozłączną parę” – ze względu na

rolę śydów w uprzemysłowieniu i „ubankowieniu”, zjawiskach, łamiących

tradycyjne struktury społeczne. Przed rokiem 1933 – twierdzi Diner –

antysemityzm był w Niemczech zjawiskiem marginalnym (raczej łączono go z

Francją – sprawa Dreyfusa i z Rosją – pogromy); w Republice Weimarskiej

stał się głównym instrumentem propagandy volkistowskiej prawicy. Jego

dramatyczny wzrost właśnie w Niemczech miał być zaskakujący.

Natomiast Goldhagen jako badacz Holocaustu widzi inny zadziwiający i

wstrząsający fenomen: „społeczeństwo, które dokonało tego

niewyobraŜalnego i trudnego do wytłumaczenia dzieła”. Jakimi środkami się

posłuŜyć, by pojąć to, co wydawałoby się, Ŝe jest niepojęte? Goldhagen

przyjmuje, Ŝe najlepsze będą narzędzia antropologii. „Odmienienie” Niemców

posunęło się tak daleko, Ŝe „naleŜy przyjąć punkt widzenia antropologa, który

ma do czynienia z nieznanym ludem, mającym własne zespoły wierzeń i

zwyczajów”. Przyjęcie takiego stanowiska umoŜliwia antropologiczne ujęcie

antysemityzmu niemieckiego, który juŜ od XIX wieku odznacza się

wyjątkowym nasileniem oderwanych całkowicie od rzeczywistości,

odraŜających bredni i majaczeń, uchodzących za opisy natury śydów i ich

podstępnych działań. Charakter tych elukubracji powoduje, Ŝe zaczynamy je

traktować jak „zbiorowe dzieło pismaków ze szpitala dla obłąkanych”.

Dygresja o paranoi oraz irracjonalnej zjawie

Takie sformułowanie Goldhagena kaŜe zastanowić się nad często

wypowiadanym przeświadczeniem, Ŝe antysemityzm jest obłędem. Wśród

wielu autorów, którzy się tym poglądem zajmowali, chcę wymienić Daniela

Pipesa z jego „Potęgą spisku” (1997, przekład polski 1998). „Wpływ

paranoicznego myślenia na dzieje ludzkości” – brzmi podtytuł ksiąŜki, która

ukazuje „konspiracjonizm” w dwóch głównych postaciach – „jedna z nich

skupia uwagę na niebezpieczeństwach stwarzanych przez tajne

stowarzyszenia, druga zajmuje się śydami”. Z czasem koncepcje te łączą się

ze sobą. Pipes opracował, jak twierdzi, „jednolitą interpretację

konspiracjonizmu”, starając się przedstawić genezę i ewolucję „paranoidalnych

idei” – ogólnoświatowych teorii spiskowych. Podatna na nie jest skrajna

prawica, ale równieŜ i lewica. Bohaterami ich są śydzi, masoni, jezuici,

Brytyjczycy, imperialiści...

Charakteryzując wspólnotę poglądów antysemitów z róŜnych epok, Pipes

powołuje się na R. S. Wistricha, który pisał: „Ponad podziałami kulturalnymi i

politycznymi odnajdujemy zadziwiająco podobną teorię spiskową historii,

społeczeństwa i polityki, połączoną w zamknięty system przekonań i

zbawczych koncepcji politycznych, których eschatologiczne ostrze zawsze

skierowane jest przeciwko śydom”. Pipes podkreśla obecną rolę Internetu w

rozpowszechnianiu podobnych przeświadczeń. „W wywróconym do góry

nogami świecie Internetu (...) instrumenty wyszukujące bez rozróŜnienia

wymieniają strony szerzące konspiracjonizm i dotyczące rzetelnych badań

naukowych. Teksty, których większość osób nie zgodziłaby się trzymać w

domu, gdyby były przelane na papier, pojawiają się bez ostrzeŜenia na

ekranie komputera”.

Podstawowe emocje pozostają właściwie te same, chociaŜ dochodzi do

pewnej intensyfikacji znaczeń. I tak antysemityzm (termin stworzony w 1879

roku) „1. Przenosi akcent z religii na rasę. 2. Przekształca niechęć w lęk. 3.

Zmienia uprzedzenie na wszechogarniającą ideologię, a nawet sposób Ŝycia. I

wreszcie 4. Zastępuje okazjonalne prześladowanie śydów stałym”.

Antysemityzm, zdaniem Pipesa, rozwinął się w czasie – przede wszystkim w

tym sensie, Ŝe z marginesu Ŝycia przeniósł się do jego sedna. Najbardziej

jadowitą formą nienawiści do śydów stał się spiskowy antysemityzm –

„poniewaŜ przekształca ich w pierwszoplanowych wrogów kaŜdego człowieka”.

Ogromna siła tej prowokacjimistyfikacji, jaką są „Protokoły mędrców

Syjonu”, polega na tym, Ŝe odwołują się one do schematu

wszechwyjaśniającej teorii wszechobecnego spisku trwającego od tysięcy lat.

Teoria ta opiera się na kilku prostych przeświadczeniach:

śydzi zawsze spiskują.

śydzi są wszędzie.

śydzi kryją się za kulisami kaŜdej instytucji (równieŜ papiestwa).

śydzi podporządkowani są swojej centralnej władzy.

3 z 18

2009-05-11 22:51

Tygodnik Powszechny Online

http://www.tygodnik.com.pl/kontrapunkt/45/janion.html

śydzi są bliscy odniesienia sukcesu.

Celem określenia tego sposobu myślenia Pipes uŜywa takich zwrotów, jak

„styl paranoidalny lub mentalność niewidzialnej ręki” czy „paranoidalna

wyobraźnia”. Są to raczej luźne przyporządkowania zjawisku choroby

umysłowej. Idzie o manię prześladowczą, o fobie, o Ŝycie wśród męczących

koszmarów zagroŜenia. Zwracano uwagę na to, Ŝe w Polsce antysemityzm był

„prawdziwą obsesją” działaczy ONR, podobnie jak był „obsesją” Dmowskiego.

„Od czego by nie zaczynano, kończyło się na śydach”. W pewnym miejscu

Pipes objaśnia: „Polityczni paranoicy wcale nie muszą sami cierpieć na

paranoję, ale często jedno łączy się z drugim i wzmacnia nawzajem”.

Rozumiemy, Ŝe idzie o strukturę mentalną.

Gdzie indziej Pipes podkreśla, Ŝe „konspiracjonizm” opiera się „bardziej na

irracjonalnej nienawiści niŜ na osobistym doświadczeniu lub stereotypowej

niechęci” (stąd zjawisko antysemityzmu w kraju, w którym nie ma śydów lub

są nieliczni, albo antysemityzm osób, które w Ŝyciu nie znały i nie widziały

Ŝadnego śyda). „Te irracjonalne stany wrogości mogą prowadzić do

irracjonalnych działań” – zauwaŜa Pipes. Polegają one np. na dąŜeniu do

izolowania wszystkich śydów, gdyŜ natura Ŝydowska jako taka jest

niebezpieczna i silniejsza od woli i przekonań poszczególnych śydów. Zmiana

wiary nie pomoŜe; nie ma mowy o ucieczce od swej wrodzonej natury. Stąd

ustawy norymberskie ustalały kategorię „Ŝydowskości” na podstawie

procentowej oceny liczby Ŝydowskich przodków, a nie aktualnego wyznania

danej osoby. Pipes nadmienia, Ŝe podobnie traktowano wrogów ludu „w

systemach rządzonych przez Stalina, Mao i Pol Pota w KambodŜy”.

Jak widać, autor nie wyróŜnia specjalnie „niemieckiego antysemityzmu”.

Kładzie nacisk jedynie na to, Ŝe spiskowe podejrzenia najmocniej uderzyły w

śydów i to oni ponieśli najstraszliwsze konsekwencje nasilania się

prześladowań – aŜ do ludobójstwa. Norbert Elias w swych „RozwaŜaniach o

Niemcach” podjął w osobnym rozdziale problem „Załamania cywilizacji”

(rozdział powstał w latach 1961/62, później był uzupełniany). Załamanie to

nastąpiło w Niemczech – właśnie w toku ostatecznego rozwiązania „kwestii

Ŝydowskiej”. Najpierw, zdaniem Eliasa, prześladowania śydów miały w sobie

„silny pierwiastek realizmu i racjonalizmu” (jak wywłaszczanie). Potem

sytuacja się zmieniła. Decyzja, by zabić wszystkich śydów pozostających w

zasięgu władzy hitlerowców, juŜ wcześniej przygotowywana, podjęta została,

jak sądzi Elias, we wrześniu 1939 roku (nie jest to pogląd podzielany przez

ogół historyków), wkrótce po agresji na Polskę. Decyzja ta i jej wykonanie to

„najcięŜszy przypadek regresu cywilizowanego społeczeństwa XX wieku do

stanu barbarzyństwa”. W kategoriach „cywilizacji” i „barbarzyństwa” opisuje

Elias drogę narodowych socjalistów wiodącą do totalnej zagłady śydów, którzy

znaleźli się pod ich panowaniem. Przyczynę całkowitej dezorientacji opinii

europejskiej w kwestii „tego, co robią Niemcy”, Elias upatruje w mentalnym

nieprzygotowaniu wykształconych obserwatorów do przyjęcia wiadomości o

takim regresie cywilizacyjnym.

Znakomity znawca postaw i idei uwaŜał, Ŝe nie docenia się w badaniach nad

narodowymi socjalistami całej sfery doktryn politycznych i wierzeń

społecznych (Glaubensdoktrin). Ma się tendencję do uznawania ich „za zwykłą

ułudę”, nie wyposaŜoną w Ŝadną siłę sprawczą. Tymczasem decyzja

wymordowania wszystkich śydów oraz jej wykonanie „wynikały bezpośrednio”

z doktryny narodowosocjalistycznej, przede wszystkim „z głęboko

zakorzenionej wiary” w czystość rasową. Wiara społeczna – a bardziej

szczegółowo „wiara narodowa” sprawowała absolutną władzę nad Niemcami.

Jej siła i spójność łączyły się teŜ z dawnym ludowym przeświadczeniem o

konieczności połoŜenia kresu Ŝydowskiemu spiskowi – za pomocą noŜy, które

spłyną Ŝydowską krwią.

Elias z wielką mocą podkreśla, Ŝe nie moŜna w tych „irracjonalnych

wierzeniach” odkryć Ŝadnego realistycznego „interesu”, Ŝe „masowy mord na

śydach nie słuŜył Ŝadnemu celowi, który moglibyśmy określić jako

»racjonalny«”. Pomyłka obserwatorów z zewnątrz polegała na tym, Ŝe sądzili

oni, iŜ to, co bredzą hitlerowcy, jest tylko jakimś pozorem, pod którym

ukrywa się dąŜenie do racjonalnego celu – do zdobycia władzy. „Czyste

urojenia” oddzielano od „realistycznych idei”, nie dopuszczając myśli, Ŝe dla

hitlerowców mogą być one równie prawdziwe. Nie zdawano sobie sprawy z ich

bardzo głębokiej wiary, odznaczającej się religijną mocą.

„Wyjątkowo dziki i skrajny antysemityzm” uwaŜa Elias za sam rdzeń

narodowosocjalistycznego systemu wiary, wskazując na uwarunkowania

narodowe, które stworzyły mu szczególną szansę. Obraz idealnych Niemiec,

„czarny idealizm” narodowych socjalistów, górowanie w narodowej mitologii

4 z 18

2009-05-11 22:51

Tygodnik Powszechny Online

http://www.tygodnik.com.pl/kontrapunkt/45/janion.html

odniesień do śmierci i samopoświęcenia, pojęcie rasistowskiego czystego

„narodu wybranego”, wspólna wiara, silnie akcentująca skłonności

antydemokratyczne i antysemickie, wszystko to złoŜyło się na „religię

społeczną”, która zajęła miejsce „religii metafizycznych”. Niemcy w swej

większości utoŜsamili się z „niezwykle represyjnym ideałem narodu”,

zbudowanym na nienawiści, poniŜeniu i wreszcie eliminacji słabszych,

niŜszych, gorszych, „rasowo bezwartościowych”.

Elias uproszczeniem nazywa tłumaczenia Zagłady śydów za pomocą

mechanizmu „kozła ofiarnego” czy teŜ wyjątkowego nasilenia sadyzmu. Widzi

w przeprowadzeniu Zagłady przede wszystkim grę skomplikowanych

namiętności i resentymentów społecznych, napięć i konfliktów międzyludzkich

i wewnętrznych, jakie „powstawały za monolityczną fasadą ustroju

społecznego”. Niemcy chcieli się „okryć kokonem zbiorowych fantazji, który

miał chronić przed »szokiem poznawczym«”. Hitlerszaman „raz jeszcze

wywołał na oczach mas niemieckiego narodu zjawę posiadającej hegemonię

Rzeszy Niemieckiej”. W praktyce ta fantazmatyczna zjawa drogo kosztowała

Niemców, ludzkość, a przede wszystkim – to miliony śydów zapłaciły za nią

Ŝyciem.

Powrót do Goldhagena

Goldhagen za główne swe zadanie uznaje zajęcie się świadomością i

systemem wartości sprawców Zagłady, czyli czymś, na co nie tak często

zwracano uwagę w dotychczasowych badaniach. Oprawcy nie są nihilistami,

nie dokonali Zagłady z pobudek nihilistycznych, lecz dlatego, Ŝe mieli

określoną motywację zawartą w swoim systemie wartości, zmierzającą do

radykalnego usunięcia śydów ze świata. Pojawiają się tu w wywodzie

Goldhagena dwa bardzo istotne wątki:

po pierwsze, waga toŜsamości ofiar, często kwestionowana właśnie za

pomocą odtworzenia punktu widzenia motywacji zwyczajnych sprawców (np.

nie rozumiejących istoty zadań ludobójczych, działających na wąskim odcinku i

nie znających skali gigantycznego przedsięwzięcia); dla Goldhagena Ŝydowska

toŜsamość ma decydujące znaczenie;

po drugie, myślenie eliminacyjne obecne w antysemityzmie niemieckim juŜ

w XIX wieku; antysemityzm eliminacyjny narasta w ten sposób, Ŝe domaga

się najpierw eliminacji Ŝydowskich wpływów, a potem eliminacji śydów; w

tym kontekście pojawia się idea eksterminacji tego, co destrukcyjne i

zagraŜające społeczeństwu. Zdaniem Goldhagena Niemcy odczuwali faktyczne

i symboliczne pragnienie, aby dzieło eliminacji się powiodło.

Padło juŜ określenie: „kulturowy wzór poznawczy”. Dla tego modelu

charakterystyczne jest przekonanie o istnieniu moralnego ładu świata i śydów

jako jego burzycieli. Ówczesna definicja chrześcijańskiego porządku

moralnego zawierała w sobie w sposób konieczny śydów jako zaprzysięgłych

wrogów tego porządku. śydzi, od kiedy „zamordowali Chrystusa”, stają się

symboliczną i dyskursywną reprezentacją zła. Zdaniem Goldhagena,

antysemityzm nic nie mówi o śydach, mówi o tych, którzy tworzą

antysemickie fantazmaty. Odzwierciedla zatem istniejące wzorce kulturowe

tkwiące w głosicielach antysemityzmu. „Zespół przekonań i wzorów

poznawczych o stabilnym, źródłowym obrazie”, zakładający szkodliwość

Ŝydowskiej natury, jest zawsze w społeczeństwie obecny. MoŜe być tylko

mniej lub bardziej intensywnie manifestowany. Jako przykład pętającej,

niewolącej siły – kształtujących kulturowo mentalność – wzorów poznawczych

Goldhagen podaje fakt, Ŝe nawet tzw. przyjaciele śydów zgadzali się z

antysemitami co do charakteru natury Ŝydowskiej. Zgadzali się, gdyŜ ich

myślenie było zakorzenione w tych samych wzorach.

Browning, Tych i Szapiro

KsiąŜka Goldhagena wywołała ogromną debatę w Niemczech, gdzie przyjęta

została nieprzychylnie, a nawet wrogo. Zarzucono autorowi tendencyjne

deformowanie źródeł i naginanie materiałów do załoŜonej z góry głównej tezy,

Ŝe idea wyniszczenia śydów była „narodowym projektem Niemców”.

Opublikowano obszerne repliki na „Gorliwych katów Hitlera”. Rzetelną relację

o tej debacie zawiera obszerne studium Wojciecha Pięciaka pod znamiennym

tytułempytaniem: „KaŜdy Niemiec był oprawcą?” (zamieszczone w

„Przeglądzie Politycznym” 1999 nr 40/41).

Ale obecnie interesują mnie postawy, które uobecniły się w Polsce w związku

z dziełem Goldhagena.

5 z 18

2009-05-11 22:51

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: