PANTEON

Absolucja (łac.) - uwolnienie, rozgrzeszenie, sakramentalna absolucja jest rozgrzeszeniem w sakramencie pokutnym, udzielonym grzesznikowi po spowiedzi. Ksiądz (w kościele katolickim) udziela absolucji na mocy prawa rozgrzeszenia, które Chrystus udzielił kościołowi. Należy tutaj także kościelna a. od grzechów i kar kościelnych, której kościół udziela albo publicznie albo tajemnie (w sakramencie pokutnym).

Agrarne bóstwo - bóstwo związane z kultem urodzaju, uprawy ziemi, rolnictwem.

Amulet - słowo jest pochodzenia starołacińskiego (amuletum). Amulet jest to mały przedmiot, noszony przez ludzi na ciele (przeważnie zawieszony na szyi i o ile możności ukryty). Amulet umieszcza się też na odzieży, zwierzętach, sprzętach i wszelkim dobytku, a często nawet daje się go zmarłym. Wybiera się na amulet przedmiot, obdarzony według wierzeń tajemniczymi siłami, oddalającymi niebezpieczeństwa i nieprzyjazne wpływy, albo też sprowadzającymi dodatnie działania. Według rozpowszechnionego mniemania a. może posiadać charakter agresywny (zaczepny) lub defensywny (obronny).

Animizm - zwany także polidemonizmem, polega na czci, oddawanej duchom umarłych, przypisywanie duszy ludziom, przyrodzie, rzeczom.

Anioł (z greck. angelos, "posłaniec") - według nauki chrześcijaństwa istnieje pomiędzy Bogiem a człowiekiem cały szereg istot duchowych, aniołów, stworzonych przez Boga i służących mu. Hierarchię chórów anielskich stanowią: serafini, cherubini, Trony, Zwierzchności, Panowania, archaniołowie i aniołowie. Nauka, zajmująca się specjalnie naturą i działalnością aniołów zwie się angelologią.

Antropomorfizm - (anthropos - człowiek, morphe - forma, kształt), wyobrażanie bóstw na podobieństwo ludzi - podobieństwo zewnętrzne, ale też właściwe ludziom słabości i wady.

Antropozofia (greck. - wiedza o człowieku) -  jest nie tyle samoistnym systemem filozoficznym, ile raczej nowym odgałęzieniem teozofii (nauki o Bogu), z którą dzieli przede wszystkim skłonność do mistycyzmu, tajemniczości i nauk tajemnych. Założycielem a. był filozof Rudolf Steiner. Według antropozofii myślenie naukowe, wiedza i badanie nie potrafi ani rozwiązać ostatecznych problemów życia, ani pomnożyć szczęścia ludzkiego, wprost przeciwnie, jednostronny ten kierunek może nieraz nawet przeszkodzić w udoskonaleniu. Należy dążyć do "duchowego widzenia", które zdoła umożliwić ludzkości istotne oglądanie wyższych światów, a osiągnąć je można jedynie w pokorze i opanowaniu siebie przez specjalne okultystyczne duchowe ćwiczenia. Ćwiczenia te wiodą przez trzy stopnie: "przygotowanie", które rozwija duchowe zmysły, "oświecenie", rozniecające duchowe światło, "uświęcenie", wiodące do obcowania z wyższymi istotami.

Apokryfy -  (Nazwa grecka od apokryptein = kryć, biblos apokryfoi oznacza księgi skryte). Nazwa tych części lub uzupełnień "Pisma świętego", które przy ustanawianiu uznanego przez kościół kanonu, nie zostały uznane, ale dodatkowo przez pewne sekty lub teologicznych uczonych oznaczane są jako równowartościowe.

Archetyp - prawzór, pierwowzór podstawowy niezmienny składnik zbiorowej nieświadomości, pozostałość odwiecznych powtarzających się doświadczeń ludzkości.

Astralna mitologia (gr.) - objaśnianie wyobrażeń religijnych, podań o bogach lub bohaterach za pomocą obserwacji gwiazd a zwłaszcza planet i gwiazdozbiorów.

Astralne ciało - określenie, przyjęte z nauki greckich filozofów o samodzielnym ucieleśnieniu się duszy. Używane przez pisarzy okultystycznych i spirytystycznych, dla "nadzmysłowego" ciała człowieka, zdolnego do wykonywania samodzielnych ruchów.

Astralne duchy - Duchy zmarłych przeniesione na gwiazdy. Występują one u filozofów okultyzmu, ale też i u Arystotelesa i filozofa niemieckiego Fechnera.

Astrologia - (sztuka przepowiadania z gwiazd). Sztuka przepowiadania z położenia gwiazd przyszłych losów i zdarzeń.

Ateizm - (greck. - zaprzeczenie Boga) jest to albo brak świadomości Boga u danego człowieka, albo mniej lub więcej świadome przeczenie, jakoby Bóg, czy w ogóle jakaś istota boska istniała.

Ateneum - pierwotnie świątynia bogini Ateny, od czasów cesarstwa rzymskiego wyższy zakład naukowy.

Bodhisattva - według wierzeń pierwotnego buddyzmu, istota, która ma stać się Buddą.

Bodhisattva w Mahayanie - to święci, czczeni jak bóstwa, ponieważ mogą chronić ludzi od nieszczęść.

Bóg - (abstrakt. bóstwo), personifikacja świętości, filozoficznie: najwyższa istota.

Buddyzm - religia pochodząca z Indii północnych. Jest to ruch religijno-filozoficzny zwrócony przeciw wierze w bogów, przeciw skostniałej spekulacji i ascezie, również przeciw kastowemu systemowi Braminów.

Celibat - stan bezżenny, nie był zawsze przepisem dla duchownych. W czasach apostolskich dopuszczano do kapłaństwa nie tylko wolnych, ale i żonatych, o ile mieli inne wymagane warunki. Ponieważ jednak celibat, według nauki Pisma św., wyżej stoi od małżeństwa i czyni sposobniejszym do służby Bożej, wyrabiało się już od początków chrześcijaństwa zapatrywanie, że najodpowiedniejszym stanem dla duchownych wyższych stopni jest życie w czystości. Zapatrywanie to zostało następnie ujęte w normy prawne.

Cherub - (Kerub, hebr. l. mn. Cherubim), z babilońskiej symboliki do symboliki Starego Testamentu przejęte istoty, mające ciało zwierzęce a głowę ludzką lub na odwrót. W czasach chrześcijaństwa w cherubinach widzi się najwyższe istot anielskie.

Chtoniczne bóstwo - (grec.), działające w głębi ziemi (chton); bogowie chtoniczni, bogowie podziemi np.: Hades, Pluton, Persefona.

Demiurg (greck.), - "w oczach ludu (demos) stwarzający dzieło (ergon)", rękodzielnik i artysta. Od Platona wielu filozofów zwie demiurgiem twórcę świata, kształtującego bezkształtną materię.

Demon (greck.), - początkowa nazwa bóstwa, oznaczała później istoty pośrednie, między bogami i ludźmi, dobre albo złe. U Greków początkowo nazwa ta oznacza w ogóle bóstwo, które udziela człowiekowi natchnienia, albo też może zaciemnić jego umysł. Wcześnie jednak już zaczynają Grecy pojmować demony jako bóstwa podrzędne i duchy przydzielone poszczególnym ludziom, którym przynoszą dobro i zło.

Demoniczny - u dawnych Greków człowiek opanowany przez ducha złego albo dobrego, w Nowym Testamencie - tylko przez złego. W dzisiejszym znaczeniu określa się tym mianem przymus duchowy, działający w jakimś człowieku albo też wywierany nań przez kogo innego.

Demonizm (greck.), - wiara w demony.

Demonolatria (greck.), - cześć oddawana demonom.

Demonologia (greck.), - nauka o demonach.

Demonomachia (greck.), - walka z demonami.

Demonomagia (greck.), - wykonywanie praktyk czarodziejskich z pomocą złych duchów.

Demonomania (greck.), - opętanie, przekonanie, że jest się opętanym przez ducha.

Druidowie - staropogański stan kapłański celtów. Zajmowali się nie tylko wykonywaniem kultu, ale byli również nauczycielami. Składali bogom również ofiary z ludzi. Wprowadzenie chrześcijaństwa zepchnęło druidów do rzędu czarowników i wróżbitów, pozostały im jednak jeszcze na długo silne wpływy w społeczeństwie.

Dualizm - przyjmujący istnienie dwóch bogów, dobrego i złego, albo istnienie Boga i poza nim materii.

Duch - jest tłumaczeniem łac. spiritus i greck. pneuma, które oznaczają oddech, tchnienie, powiew, jako symbol i znak życia i duchowych funkcji. Przez pojęcie ducha rozumie się:
1. duszę jako samoistną istotę, od ciała niezależną, także jako widmo;
2. życie, jak np. u Goethego: "bo życie jest miłością, a życiem życia - duch";
3. istotę Boga, w przeciwieństwie do świata lub najgłębszą istotę tegoż (duch świata);
4. wszystko co myślowe lub idealne, w przeciwieństwie do materialnej natury;
5 wszystko etycznie dodatnie w przeciwieństwie do nieetycznego,
6. natchnienie, jakie Bóg zsyła na ludzi w ekstazie (Duch św.);
7. także ludzką twórczą inteligencję (dlatego mówi się duchowo uzdolniony w przeciwieństwie, do duchowo upośledzony);
8. treść myślową w przeciwieństwie do pustej formuły (mówi się np. "stosować się do ducha, a nie do litery prawa);
9. indywidualny lub zbiorowy charakter ogólny np. duch Napoleona, duch Mickiewicza, duch narodu, duch czasu.

Duchowieństwo - ogół urzędników kościelnych.

Dżihad - (arab. "wysiłek, walka"), wojna religijna mahometan w celu rozszerzenia islamu. Ludność krajów podbitych ma do wyboru:
1. przyjęcie religii zwycięzców i uzyskanie przez to równouprawnienia,
2. płacenie pogłównego zwycięzców zamian za ochronę prawną i tolerancję religijną,
3. śmierć.
Rozpoczęcie d. poprzedza wezwanie do mieszkańców nieprzyjacielskiego kraju, by przyjęli islam. Niedozwolona jest d. przeciw krajowi, z którego panującym władca mahometański zawarł traktat przyjaźni.

Eschatologia - (od greckiego eschata, "rzeczy ostateczne"), dział teologii dogmatycznej, "nauka o rzeczach ostatecznych", t. j. o śmierci, o sądzie po śmierci, o karze t. j. piekle i czyśćcu, o nagrodzie t. j. niebie, o końcu świata, o sądzie ostatecznym i o zmartwychwstaniu.

Exsecratio ecclesiae - (łac.), znieważenie kościoła przez zniszczenie całkowite lub częściowe albo przez zbrodnię np. rozlew krwi. W pierwszym wypadku odnowiony kościół wymaga nowej konsekracji, w drugim tylko tzw. rekoncyliacji (pojednania), dokonanej przez biskupa.

Fetyszyzm - cześć oddawana fetyszom (z portug. feitiso = czar). Nazywa się fetyszami wszelkie przedmioty dostępne zmysłom, a ubóstwiane w religiach ludów pierwotnych, pod f. zaś rozumie się formę kultu religijnego, w którym oddaje się cześć istotom nadzmysłowym, zamieszkującym przedmioty im poświęcone. Istoty te otaczają swą opieką posiadacza przedmiotów czczonych względnie wizerunków bóstwa.

Genealogia - rodowód, nauka o stosunkach pokrewieństwa i pochodzenia. Wyniki tych badań wyrażają się w tablicach genealogicznych i tzw. drzewach genealogicznych.

Geniusz - 1. (od łacińskiego gignere, płodzić), u starożytnych Rzymian boskie wcielenie sił działających w człowieku, jego wewnętrzna wyższa istota, zarazem duch opiekuńczy, rodzący się wraz z człowiekiem (g. natalis). Także i ogół mógł mieć swego g. Geniusz rzymskiego narodu (g. publicus, lub g. populi romani) stał na forum w postaci brodatego mężczyzny z rogiem obfitości i berłem. Ogólną cześć oddawano także geniuszowi cesarza.
2. Geniusz, w znaczeniu abstrakcyjnym najwyższy stopień duchowego uzdolnienia, w znaczeniu konkretnym człowiek obdarzony takimi zdolnościami.

Habit - (franc. Habit, łac. habitus), suknia, strój, szczególnie strój mniszy.

Hagiografia - (gr.hagios = święty) - żywotopisarstwo, biografie (często idealizujące) bohaterów Kościoła.

Heros - (greck.) półbóg, bohater, u Hezjoda bohater boskiego pochodzenia, później człowiek zasłużony, założyciel miasta, rodu itp. Kult herosów wiązał się z jego grobem, koło którego często budowano świątynię (heroon).

Ichor - (greck.), u Homera krew bogów.

Inkarnacja - (nowołac.), wcielenie.

Kapelan - (franc. chapelain), początkowo duchowny dla kaplicy, obecnie kapłan pomocnik czasem na samodzielnym stanowisku (kapelania), najczęściej pomocnik proboszcza (cooperator), u magnatów lub dygnitarzy, w zakładach, lub kapelan wojskowy.

Kapłan - (greck. presbyteros, "starszy"), pośrednik między bóstwem, a czczącymi je ludźmi; istnieje w każdej bardziej rozwiniętej religii, podczas gdy na najniższym (patriarchalnym) stopniu funkcje liturgiczne spełniał ojciec rodziny, później wódz plemienia i król. Do wyższej nieskazitelności w życiu zobowiązani, wykonywają kult publiczny często dziedzicznie lub specjalnymi obrzędami na ten urząd ustanowieni kapłani; często mają wyższe wykształcenie, dar przepowiadania (magowie chaldejscy). U Celtów, Egipcjan i Indusów tworzyli oni własną bardzo wpływową kastę.

Kapłan najwyższy - ( arcykapłan), hebr. "kohenhaggadol", naczelny kapłan izraelicki.

Kapłaństwo - w kościele katolickim powierzony przez Chrystusa apostołom i ich następcom, biskupom i kapłanom urząd pośredniczenia między Bogiem i ludźmi (przez składanie Ofiary i szafowanie sakramentów św.).

Kosmogonia - (greck.), powstanie świata.

Kosmozofią - nazywamy usiłowanie zgłębienia wewnętrznego związku całokształtu świata przy pomocy mistyki.

Kosmoteizm - (greck.), nauka, która uznaje świat i Boga za jedność (tyle co panteizm).

Kościelna władza - (łac. potestas ecclesiastica, jus in sacra), władza, która rządzi kościołem. Kościół katolicki rozróżnia potestas ordinis (władzę, otrzymywaną przy święceniach) i potestas jurisdictionis (władzę rządzenia wiernymi); wywodzi obie od Chrystusa i przyznaje je wyłącznie stanowi duchownemu.

Kościół - (greck. kyriakon, "dom Pański", łac. Ecclesia), 1. budynek poświęcony chrześcijańskiej służbie bożej; 2. chrześcijańska społeczność religijna, odróżniająca się od innych symbolami wiary, prawami i liturgią (k. rzymskokatolicki, greckokatolicki, luterański, reformowany itd.). Dla katolicyzmu jest Kościół widomą społecznością ludzi, którzy wyznają tę samą wiarę objawioną przez Chrystusa, złączeni są jednością tych samych sakramentów i pozostają pod kierownictwem prawowitych pasterzy, następców apostołów oraz najwyższego zwierzchnika, papieża rzymskiego, następcy św. Piotra.

Kult - (łac.), cześć jaką człowiek odczuwa dla ideałów. Kult religijny obejmuje modlitwę, ślubowania i ofiary.

Kult panującego - boska cześć oddawana w starożytności panującym, szczególnie Aleksandrowi W. (jeszcze za życia), następnie Ptolemeuszom i Seleucydom, Cezarowi (divus Julius), Augustowi i Konstantynowi W.

Linos - pierwotnie skarga w formie pieśni z refrenem; w mitologii greckiej młodzieniec, którego wczesną śmierć opiewano w żałosnej pieśni.

Lunarne bóstwo - bóstwo związane z kultem księżyca.

Mag - (staropers. magusz, łac. magus), pierwotnie jeden z sześciu szczepów medyjskich; wykonywali oni religijne obrządki, uprawiali także sztuki czarodziejskie. Ich sztuka i wiedza nazywała się magią. Bez magów nie można było składać żadnych ofiar.

Magia - (greck. mageia) sztuka, pielęgnowana niegdyś przez magów, wywoływania nadzwyczajnych wrażeń lub skutków przy pomocy sił tajemniczych, jakoby nadprzyrodzonych. Celem zabiegów magicznych jest zwykle zapewnienie powodzenia lub też wyrządzenie szkody osobom nieprzychylnym magowi, względnie wskazanym temuż przez uciekających się do jego pomocy. W zakres magii wchodziło panowanie nad zjawiskami przyrody (pogodą, ogniem etc.), wywoływanie duchów zmarłych, wróżenie, rzucanie i odczynianie uroków (włoska jettatura), zabiegi lecznicze (zamawianie chorób, krwi itp.), robienie amuletów i talizmanów, umiejętność stawania się niewidzialnym i zmieniania postaci, robienia złota z metali nieszlachetnych i eliksiru życia, przygotowywanie napojów miłosnych, wreszcie ujarzmianie woli osób drugich i sztuka szkodzenia im na różny sposób z odległości.

Mahdi - (arab. almahdi), wyczekiwany przez mahometan odnowiciel religii, który ma dokończyć dzieła Mahometa, nawrócić niewiernych i wejść do raju.

Mana - w wierzeniach pierwotnych, zwł. ludów Oceanii, bezosobowa, nadnaturalna siła powodująca zjawiska nie dające się wyjaśnić działaniem przyrody lub człowieka (np. umiejętności czarownika).

Mazdeizm - staroperska wiara w Ahura Mazdę (Arymana), głoszona przez Zaratustrę (Zoroustra).

Meczet - (franc. mosquée, z arab. mesdżid, miejsce modlitwy), muzułmańska świątynia; większe m. nazywają się dżami (miejsce zgromadzeń). W m. odbywają się co piątek kazania (chutbe) i wspólne modlitwy gminy. Większe m. posiadają prócz właściwego dziedzińca kolumnowego (Har-m) ze studnią do obmywań, drugi zewnętrzny plac, otoczony murem, zawierający wodotryski, mauzolea, cmentarz itd. Na czele m. stoją: przełożony (szejk), kaznodzieja (ch-tib) i jego zastępca, służbę pełnią imami, do modlitwy nawołuje muezzin.

Metempsychoza - (greck., metensomatoza, palingeneza), wędrówka dusz; nauka, utrzymująca, że dusza po śmierci ciała przechodzi w ciało innych ludzi lub zwierząt, wyższych lub niższych, zależnie od tego, jak się w przeszłym życiu zachowywała; przechodzenie w inne ciało nazywa się reinkarnacją. Wędrówka ta odbywa się dotąd, aż dusza zupełnie się oczyści i może zjednoczyć z Bogiem.

Mistagog - (greck.), kapłan, wtajemniczający w misteria.

Misteria - (z greck. "mysterium", tajemnica), grecka nazwa tajnych kultów. Niektóre m. były obchodzone tylko przez pewne rody, inne tylko przez pewne klasy obywateli, jak np. w Atenach tesmoforie, w których brały udział tylko zamężne obywatelki, albo też wykluczano z nich tylko niewolników i cudzoziemców. Misteria były najczęściej pod opieką państwa. Po spełnieniu pewnych obrzędów, zwłaszcza oczyszczalnych, następowało przyjęcie do m. według pewnych stopni, naprzód jako mistów, następnie epoptetów.

Mistycyzm - dążność do wejścia w kontakt ze światem pozazmysłowym i myślowego ujęcia go, nie posługując się prawidłami rozumu, ale wyobraźnią.

Mistyczny - (greck.), tajemniczy, niezrozumiały z powodu tajemnego znaczenia; należący do mistyki.

Mistyka - (greck.), oznacza początkowo odwrócenie się od świata zmysłowego dla bezpośredniego złączenia się z bóstwem (unio mystica). Termin ten pochodzi z misteriów greckich. W pierwotnej mistyce dążono do łączności z bóstwem przez jedzenie specjalnych świętych potraw, zawierających substancję boską. Stan, zwiastujący połączenie się z bóstwem, zaczyna się ekstazą, wywoływany także środkami odurzającymi, muzyką, tańcem i ascezą. Od tego należy odróżnić wyższą, filozoficzną i religijną mistykę, w której na miejsce zewnętrznych, podniecających środków przychodzi medytacja i kontemplacja, prowadzące do oświecenia ducha i do stopienia się w jedno z bóstwem.

Mit - (greck. mythos), podanie o bogach lub bohaterach, w ogóle to, co zostało przekazane z czasów przedhistorycznych; mityczny, legendarny.

Mitologia - jest tu tradycyjnie przekazywane opowiadanie o bogach, półbogach, bohaterach, z czasów legendarnych; nazywa się tak również naukę, badającą te opowiadania.

Modlitwa - według nauki kościoła katolickiego, wzniesienie duszy ku Bogu, rozmowa duszy z Bogiem. Są 4 rodzaje modlitwy: m. uwielbienia, dziękczynna, błagalna (prośba o łaski) i przebłagalna (o odpuszczenie grzechów). Modlitwa w szerszym znaczeniu jest każde wezwanie bóstwa. Stanowi już na najprymitywniejszych stopniach rozwoju religijnego subiektywne obcowanie modlącego się z uosobionym bóstwem i dlatego dopatrywały się religie wszystkich czasów w m. działania, przez które ma się uzyskać wpływ na wolę bóstwa. Na niższych stopniach religii, np. u ludów pierwotnych, stanowi m. czarodziejską formułę, towarzyszącą ofiarom, wszędzie też stanowią m. i ofiara główną podstawę kultu religijnego.

Monaster - (tureck.), klasztor.

Monoteizm - (greck.), w przeciwieństwie do politeizmu wyznawanie i czczenie jednego Boga.

Nat - nazwa nadawana w Birmie dobrym i złym duchom; posiadają one osobne kapłanki.

Nekrolatria - (greck.), kult zmarłych.

Nekromancja - (greck.), wywoływanie zmarłych, zwłaszcza w celu wróżenia. Wierzono, że dzięki różnym sposobom można przywołać duchy; przez ofiarę, zwłaszcza ciepłą krew ludzką lub zwierzęcą, miały się duchy wzmacniać; później stosowano kadzidła, formuły, zaklęcia.

Nekropolis - (z grec. "miasto zmarłych"), wielkie cmentarzyska z czasów starożytnych, znajdowane w pobliżu wielkich osiedli.

Nektar - u dawnych Greków boski napój, darzący nieśmiertelnością. Ogólnie: doskonały trunek.

Obrządek - (łac. ritus), sposób odprawiania służby Bożej, całokształt ceremonii stosowanych przy sprawowaniu funkcji liturgicznych i praktyk zewnętrznych w życiu religijnym społeczeństwa.

Obrzezanie - (circumcisio), operacja, polegająca na usunięciu napletka. Obrzezanie znane było wielu ludom starożytnym, jak np. Egipcjanom; u Żydów stało się obrządkiem religijnym, połączonym z nadaniem imienia chłopcu, odbywa się 8. dnia po urodzeniu. Z obrzezaniem spotykamy się też u wielu ludów pierwotnych; głównie Afryki i Australii, przy czym niejednokrotnie stosuje się je i u dziewcząt, u których najczęściej polega na usunięciu łechtaczki; ludy te łączą je zwykle z uroczystym uznaniem dojrzałości płciowej.

Orgie - u starożytnych Greków czynności obrządkowe, do których dostęp mieli tylko wtajemniczeni, zwłaszcza na uroczystościach Dionizosa; stąd też: rozpustna biesiada.

Pagoda - nazwa, pochodząca prawdopodobnie z syngaleskiego "dagaba" (w sanskrycie "dhatugarbha", cz. relikwiarz), oznaczająca płd. i wsch. azjatyckie budowle kultowe. Były to zrazu kopulaste budowle zw. stupa, służące do przechowywania relikwii Buddy, potem wielopiętrowe budowle wieżowe, które przejęły też Chiny, przekształcając je według rodzimych typów architektonicznych w wysokie świątynie (do 60 m wys.) z drzewa, żelaza, kamienia i brązu, zwane Ta. W mniejszych rozmiarach, na cmentarzach koło świątyń, służą jako pomniki nagrobne.

Panteizm - (greck.), pogląd filozoficzny, głoszący identyczność Boga i świata (świat i Bóg - to jedno). Panteistyczne są religie indyjskie, oraz mistyka grecka i wiele poglądów mistycznych średniowiecza.

Panteon - (greck.), 1. z początku świątynia poświęcona "wszystkim bogom", później określenie dla budowli ku czci wielkich ludzi. 2. ogół bóstw powiązanych ze sobą w system hierarchicznej zależności.

Patriarcha - (z greck.), 1. u Izraelitów wyłączny przydomek Abrahama, Izaaka, Jakóba i jego dwunastu synów, jako ojców narodu izraelskiego. W późniejszych czasach p. zwą się naczelnik sanhedrynu. 2. W kościele katolickim jedna z najwyższych godności. Miejsce patriarchy jest tuż po papieżu.

Patriarchat - (greck.), godność patriarchy; okręg kościelny, składający się z kilku metropolii; w hierarchii najwyższy stopień po papieżu. Godność ta związana jest ze stolicą biskupią, przeważnie pochodzenia apostolskiego.

Patron - (łac. Patronus) u Rzymian opiekun klientów i wyzwoleńców, stąd w ogólności opiekun, obrońca, także przełożony. W religii katolickiej święty, jako opiekun (kościoła, poszczególnych osób, związku, miasta, kraju itp.).

Personifikacja - (łac.), uosobienie zjawisk nieosobowych ("matka-ziemia") lub pojęć abstrakcyjnych za pomocą słowa, obrazu, postaci mitologicznych itp.

Politeizm - (z greck. wielobóstwo), wiara w istnienie wielu bogów.

Profanacja - odebranie świętości, zbezczeszczenie, profanować, bezcześcić.

Profanus - (łac.), "położony poza obrębem świątyni (fanum)", świecki, światowy.

Profes - (łac. professio), 1. złożenie ślubów zakonnych; 2. (łac. professus), zakonnik, który złożył śluby zakonne.

Prometeizm - walka z bogiem o szczęście człowieka lub narodu (od Prometeusza).

Proroctwo - (greck. profeteia, łac. prophetia), według poglądów chrześcijańskich ma znaczenie podwójne:
1) szersze: wszelka nauka natchniona o prawdach Bożych, niedostępnych umysłowi ludzkiemu;
2) ścisłe: przepowiednia rzeczy przyszłych, udzielona przez samego Boga, a więc nie podlegająca wątpliwości.

Prorok - (hebr. nabi, greck. profetes, łac. propheta), natchniony, ekstatyczny kaznodzieja, przemawiający w imię Boga. Zjawisko proroctwa, oraz instytucja proroka są cechą charakterystyczną dziejów narodu żydowskiego i biblii.

Prostytucja - (z łac.), nierząd oddawanie ciała za zapłatą, w celach obcowania płciowego. Już u niektórych ludów pierwotnych można dopatrzeć się początków p.; istniała u nich tzw. p. gościnna, polegająca na tym, że córka, żona lub służąca udzielającego gościny, oddawały się gościom. W starożytności uprawiana była p. świątynna, połączona z kultem jakiegoś bóstwa (Isztar w Babilonie, Astarte w Syrii, itd.), uprawiana bezpłatnie raz do roku przez każdą kobietę, lub za zapłatą; poza tym istniały bóstwom poświęcone kobiety (często także mężczyźni lub kastraci), np. w świątyni Afrodyty w Koryncie, przeznaczone do tego celu.

Protoplasta - (greck.), przodek, założyciel rodu.

Prozelita - (greck.), ktoś, kto przeszedł do innego stronnictwa, zwłaszcza religijnego; nowonawrócony. U Żydów rozróżniano p. dwojakiego rodzaju: 1. "p. sprawiedliwości", t. j. tych, którzy przyjęli judaizm całkowicie, oraz 2. "p. prawa", zwanych także "bogobojnymi", którzy przyjęli jedynie żydowski monoteizm.

Przypowieść - (grec. parabola = porównanie, zestawienie), opowieść odwołująca się do alegorycznych obrazów, przekazująca naukę religijną, moralno-dydaktyczną za pomocą układu zdarzeń i sytuacji.

Ragnarök - nordyjska nazwa końca świata, właściwie oznacza "los bogów" (określenie "zmierzch bogów" jest mylne, spowodowane błędnym odczytaniem: "Ragnarökkr, "zaćmienie bogów").

Raj - (hebr. gan; greck. paradeisos), posiada rozmaite znaczenia:
1. wedł. 1. ks. Mojżesza (2, 3) ogród rozkoszny, Eden, w którym mieszkali pierwsi rodzice przed grzechem pierworodnym.;
2. w znacz. chrześcij. miejsce pozaziemskie, w którym oczekiwały przyjścia Jezusa dusze umarłych przed śmiercią Jezusa na krzyżu, a więc tzw. otchłań.
3. niebo.

Reinkarnacja - (nowołac.), "powtórne wcielenie", połączenie duszy z innym ciałem po rozdzieleniu z pierwszym przez śmierć.

Religia - wyraz pochodzi prawdopodobnie od łacińskiego: religare = wiązać, łączyć w tym wypadku oznacza łączenie się człowieka z Bogiem. Zagadnienie samo winno być rozpatrywane podwójnie:
1. subiektywnie, jako osobisty, uczuciowy stosunek człowieka do Boga, wyrażający się w rozmyślaniach modlitwie, czynach pobożnych, i to się nazywa religijnością
2. obiektywnie, jako zbiór wszystkich prawd i przykazań, w danym systemie religijnym podawanych do wierzenia. Na zewnątrz religia wyraża się, jako:
1. kult, obejmujący czynności ku czci Boga;
2. organizacja społeczna (kościół, hierarchia, zakony),
3. nauka, dogmat

Religiosi - (łac.), zakonnicy, mnisi.

Relikwiarz - szkatułka lub kapliczka, przeważnie ozdobnie wykonana z drogocennego materiału, służąca do przechowywania relikwii. Były też relikwiarze w kształcie trumien lub przechowanych wewnątrz członków święteg...