postmodernizm.pdf

POSTMODERNIZM (łac. post – po, poza; modernus – nowoczesny,

współczesny) – nurt myślowy tradycji idealizmu następujący „po”

modernizmie (racjonalizmie), współczesna odmiana irracjonalizmu

filozoficznego.

Termin „postmodernizm” pojawił się u schyłku XIX w. na gruncie

krytyki artystycznej, oznaczając wszelkie ruchy awangardowe w sztuce oraz

towarzyszące im przemiany w obyczajowości (J. W. Chapman, R. Pannwitz, F.

De Oniz, D. C. Sommervell), aż do zjawiska frontalnego „wyjścia poza granice

gatunków” i rozbicia tradycyjnych modeli narracji artystycznej w tzw.

antysztuce (I. Howe, I. Hassan, Ch. Jencks, H. Levin, H. Klotz, L. A. Fiedler).

W filozofii posłużył się nim J.-F. Lyotard ( La condition p. Rapport sur le

savoir , P 1979), oznaczając nim rodzący się w drugiej poł. XX w. nurt

krytyczny wobec tzw. modernizmu. Myśliciele tworzący ów nieformalny nurt

kojarzą modernizm z ideologią oświecenia, reprezentowaną przez racjonalizm,

pozytywizm (scjentyzm) oraz utopizm, ale ostatecznie mianem modernizmu

określają każdą filozofię poznawczo maksymalistyczną i systemową,

legitymującą się jakąś ogólną teorią rzeczywistości. Ich zdaniem, filozofia tego

rodzaju jest – jak się wyrażają – skażona „totalitarną mentalnością ateńską”,

„logocentryzmem” (kultem prawdy obiektywnej) oraz wiarą w moc zbawczą

„wielkich narracji” czy „filozofii wyrokujących”. P. oznacza „utratę wiary w

metanarracje” czy wręcz „krach projektu modernistycznego”, jego

redukcjonistycznych antropologii i opresywnych wizji społecznych, a przede

wszystkim oznacza – podobnie jak w antysztuce – rozbicie modernistycznej

metody „narracji filozoficznej” i uwolnienie dyskursu kulturowego od

„filozofii pierwszych zasad” czy też „hipoteki metafizycznej” (Lyotard, J.

Derrida, J. Habermas, K. Popper, O. Marquard).

Różne odmiany p. łączy przekonanie, iż jest on nurtem zwieńczającym

historycznie i rzeczowo dorobek filozofii, a nawet transformującym ją w

postfilozofię. Jego zwolennicy tropią i demaskują modernistyczny błąd

„centryzmu”: logo-, onto-, theo- czy – jak dodaje p. feministyczny –

phallocentryzmu, a także błąd rasizmu i tzw. homofobię. Epistemologia

„centryzmu” podlega z konieczności „mechanizmowi totalitacji”, czyli z

założenia przedkłada ideę nad konkretem, ogół nad jednostkę, a to pociąga za

sobą przemoc społeczną i uniformizm kulturowy. Z tego powodu miejsce

„centryzmu” (esencjalizmu) powinien zająć „decentryzm” (antyesencjalizm),

Postmodernizm PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

którego kryteriami są asystemowość i pararacjonalność, „kazirodcze

rozplenianie sensów”, dialektyczne podejście do różnic i podobieństw oraz

„pluralizacja dyskursu”, przeniesienie akcentu na „margines” i „to, co poza

nawiasem”. Modernistyczne „metanarracje” należy zastąpić „mikronarracjami”

(Lyotard), „mikrologiami”, „grami kulturowymi” (L. Wittgenstein, R. Rorty),

pastiszami (F. Jameson), kolażami (Z. Bauman) czy też „wyzwoleniem

estetycznego” (J. Baudrillard).

Konsekwencją krytyki „centryzmu” jest proklamacja epoki „końca

możliwości”. Zdaniem postmodernistów, myśl Zachodu wykorzystała

wszystkie możliwości generowania nowych struktur kulturowych, osiągnęła

stan „wyczerpania” i wkracza w czasy postmetafizyczne i posthistoryczne. Są

to czasy „totalnej konwersji”, „hiperteli”, „implozji sensów” i „uniwersalnej

symulacji”, czasy „labiryntu” i powszechnego „cytowania”, doraźności,

konwencjonalności i autoironii, bezinteresownej kreatywności i tolerancji (G.

Deleuze, R. Rorty, G. Vattimo, F. Fukuyama).

Autorzy tej diagnozy i recepty zaznaczają, że wyzwolenie kultury z idoli

modernizmu nie jest sprawą prostą, bowiem w człowieku tkwi tajemniczy „pęd

do uogólniania” (Wittgenstein), „skłonność do metanarracji” (Lyotard) czy też

„pokusa metafizyki” (Derrida). Jak wyjaśnia Derrida w kontekście tzw.

gramatologii, w której polemizuje z logocentrycznymi koncepcjami języka

autorstwa F. de Saussure’a i C. Lévi-Straussa, a także z logo-fono-centryczną

metafizyką Zachodu (E. Husserl, M. Heidegger), pokusa ta ma swoje źródło w

gramatycznej strukturze języka, w którą „wpisuje się” ludzka wola porządku i

władzy, czyli wola „posiadania” języka wykorzystywana w metafizyce

(porządek) i w polityce (władza). Człowiek ulega tej pokusie, tymczasem język

jest pozbawiony jakichkolwiek przedmiotowych odniesień, jest strukturą

autonomiczną i autoteliczną, a jednocześnie polisemiczną, podporządkowaną

poetyce różni (différance) i immanentnego (kazirodczego) rozpleniania sensów

(dissémination). Wszystkie teksty filozoficzne modernizmu są więc meta-

tekstami, czyli apriorycznymi (centrycznymi) totalizacjami przypadkowych

gier językowych, a nadanie im rangi systemów rzekomo odwzorowujących

transcendentną rzeczywistość przenosi je w sferę polityki i sankcjonuje

przemoc społeczną (J. Derrida, De la grammatologie , P 1967; tenże, L’écriture

et la différence , P 1967; tenże, La dissémination , P 1972). Analogiczny wywód

spotkamy w poglądach wszystkich postmodernistów, a jego konsekwencją jest

Postmodernizm PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

teza głosząca, że człowiek jest bytem „językowym” czy „tekstualnym” i że

jego sposobem bytowania jest „pisanie” (Lyotard, Deleuze, Rorty, J. Lacan, M.

Foucault).

Postmoderniści podążają za myślą F. W. Nietzschego, wg której dyskurs

kulturowy jest jedynie gąszczem językowych kreacji i na jej kanwie

obwieszczają, że „Istnieją tylko interpretacje!” (P. de Man, S. Fish, F. Guttari) i

że jedyną metodą interpretacji zabezpieczającą ów dyskurs przed błędem

„logocentryzmu” jest metoda tzw. dekonstrukcji. Polega ona na notorycznym

rozłączaniu znaków językowych, na likwidowaniu opozycji i dystynkcji,

znoszeniu aspektów i „nieskończonym różnicowaniu” tekstu (Derrida). Metodę

tę określa się także jako np. schizoanalizę, mnemonikę, paralogistykę, ri-

zometykę (kłączologię), kontrontologię, radosne błądzenie, racjonalne

nieporozumienie, metodologiczne szaleństwo, dialektykę negatywną, myślenie

wirusowe, myślenie rozproszone, anagramatyzację, antypozycjonizm. Ma ona

strzec „różnicy” i „inności”, ma być narzędziem „pluralizacji” percepcji, czyli

demaskowania nawyków percepcyjnych i schematów pojęciowych, które

„widzą i mówią za nas”. Tekst należy traktować jako „pre-tekst” czy „grę

gier”, a jego możliwą wykładnią należy się rozkoszować (R. Barthes) lub

traktować ją erotycznie (S. Sontag), interpretować anamorficznie, czyli „na

ukos” lub „między wierszami” i szukać w nim „tego, co się powiedzieć nie da”

(P. de Man, S. Fish, F. Jameson) bądź celowo go „zaciemniać”, czynić go

„bardziej niezrozumiałym” (Lyotard), „fantazjować” (Deleuze),

zaszyfrowywać, anigmatyzować, siać „terrorystyczne zamieszanie”

(Baudrillard), demaskować ukryte założenia metafizyczne (Derrida) czy

„obiektywnie dyskredytować” (Rorty). Respektowanie przywołanych

kryteriów interpretacji ma zabezpieczyć kulturę przed „cenzurą logosu”, a

zarazem otworzyć dyskurs na nieznane wymiary doświadczenia (np.

bezinteresowną kreatywność, absolutną wolność, „mistykę niewyrażalnego”

czy „sacrum estetyczne”) i „wyzwalająco pojednać” człowieka z samym sobą i

z Innym.

Obok przedstawionego p. radykalnego, określanego mianem p.

„nietzscheanistów”, wyróżnia się p. umiarkowany, tzw. systematyków.

Nietzscheaniści stoją na gruncie retoryczno-estetycznej formuły dialogu

kulturowego, a w filozofii chcą widzieć dyskurs par excellence literacki.

Kultura jest dla nich niekończącą się, autoteliczną i anarchistyczną kreacją

Postmodernizm PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

sensów, rodzajem zabawy lingwistycznej. Są przekonani, że wizja ta jest

doniosła antropologicznie, chroni bowiem człowieka przed pokusą centryzmu,

a tym samym zabezpiecza życie wspólnotowe przed „światem koszarowym”

modernizmu. Natomiast „systematycy”, którzy akceptują pogląd o

kontekstowym, konwencjonalnym i twórczym charakterze języka, bronią

mimo wszystko przekonania o zachodzeniu różnicy pomiędzy literalnym a

figuratywnym (przenośnym) użyciem języka, co skłania ich do opowiedzenia

się za koncepcją filozofii rozumianą jako pragmatycznie „racjonalny” dyskurs.

Nawet jeśli jest to dyskurs ex post, to kierują nim wspólnota rozumu i ideałów

(wartości) życiowych. Innym motywem ich – jak mówią – konserwatyzmu jest

obawa przed subiektywizmem i anarchizmem, którymi naznaczony jest p.

nietzscheański. I tak, wg „systematyków” punktem wyjścia kultury może być

koncepcja rozumu jako idei regulatywnej, uwikłanej co prawda w różne

partykularne teksty i konteksty, ale wyposażonej w siłę transcendowania

własnych ograniczeń i generowania nowych, ważkich kulturowo tekstów (H.

Putnam, K. Apel). Inni są zdania, że mimo wszystko istnieją jakieś

powszechnokulturowe uniwersalia, bo przecież rozum krytyczny jest wspólny

rodzajowi ludzkiemu, przekracza języki empiryczne i tworzy ogólne idee, te

zaś dynamizują praktykę kulturową (H.-G. Gadamer, A. MacIntyre). Refleksja

nad ludzką działalnością może posłużyć jako podstawa tzw. ontologii

możliwych decyzji, ontologii rozumianej jako antropologia (P. Ricoeur, R.

Blumenberg) lub ontologii ludzkich autoprojekcji (Ch. Taylor). Ponadto

filozofia może unifikować mówienie i działanie (D. Davidson) czy

systematyzować pragmatykę języków etnicznych (M. Dummet, K. Apel),

może rekonstruować kryteria tzw. kompetencji lingwistycznej (J. Habermas),

może wreszcie posłużyć jako „teoria” racjonalności jako takiej (H. Putnam).

P. zaznaczył swą obecność w debacie nad „centryzmem” oraz monizmem

teoriopoznawczym i metodologicznym w teorii nauk szczegółowych

przyrodniczych i humanistycznych, który współczesna nauka odziedziczyła po

kartezjanizmie i pozytywizmie. Krytycy tej tradycji akcentują, że

rzeczywistym źródłem postępu poznawczego w tych naukach są kryzysy,

rewizje obowiązujących paradygmatów czy rewolucje, które różnicują aspekty

i metody oraz poszerzają pole eksploracji naukowych. Fakty te przemawiają na

korzyść pluralizmu czy wręcz anarchizmu metodologicznego jako właściwego

paradygmatu w nauce (M. Foucault, Th. S. Kuhn, P. K. Feyerabend, G.

Bachelard).

Chociaż klasycy p. traktują religię, zwł. religię chrześcijańską, jako

typową „metanarrację” i poddają ją zasadzie dekonstrukcji (Derrida, Lyotard,

Rorty), podejmuje się dyskusję nad możliwością uzgodnienia czy

wykorzystania p. w kulturze chrześcijańskiej (K. L. Schmitz, J. Caputo, Th. R.

Flynn, J. L. Marsh).

Postawy wobec p. są zróżnicowane. Dostrzega się i docenia zarówno

bezkompromisowość, jak i słuszność krytyki modernizmu, szczególnie .jego

oświeceniowej odmiany, ale do rezerwy skłaniają konsekwencje „kuracji”

postmodernistycznej, jakimi są jawny subiektywizm oraz relatywizm

poznawczy i moralny, antyhumanizm: człowiek jest funkcją języka;

indywidualizm i anarchizm społeczny, a ostatecznie nihilizm kulturowy.

Trafnie podkreśla się, że kluczowe argumenty p. wymierzone w podstawę

modernizmu – w racjonalizm – są skażone błędem tzw. samoreferencji („tu

quoque”) i trafiają z równym skutkiem w sam p. Jest on przecież, jak każdy

irracjonalizm, dziełem rozumu, jest zatem również naznaczony „centryzmem” i

holizmem (totalitaryzmem, fundamentalizmem), i ma postać kolejnej „wielkiej

narracji”, tyle że á rebours wobec modernizmu.

Zwraca się uwagę na gnostycką i utopijną, typową dla modernizmu wiarę

postmodernistów w „jedyną słuszność” i skuteczność ich recepty na

zreformowanie człowieka i przebudowę kultury. Słusznie widzi się w p.

dekadencką fazę modernizmu lub jego „przezwyciężoną” po heglowsku

kontynuację. Wskazują na to lewicowe, związane z ideologią komunizmu

życiorysy jego poczesnych przedstawicieli – Derridy, Lyotarda, Foucaulta,

Baumana. P. jest zatem owocem zarówno upadku, jak i rozczarowania

ideologów socjalizmu do modernistycznych utopii społecznych: komunizmu,

faszyzmu i nazizmu, a jednocześnie jest powrotem do wcześniej odrzuconych i

równie socjalistycznych utopii anarchizmu (p. „nietzscheański”) i liberalizmu

(p. „systematyków”).

Przywołana krytyka jest trafna, ale jej słabością jest dość powszechna i

bezkrytyczna akceptacja tezy p., wg której dzieje filozofii i jej dorobek tworzą

modernizm i p. Ten ignorancki pogląd jest przyczyną kryzysu współczesnej

filozofii, skazuje ją na poznawczego pata bądź, co gorsza, łudzi nadzieją, że

filozofię należy mimo wszystko wiązać z modernizmem, np. marksizmem lub

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: