WIELKANOC-Święcone Rękawka - Lucjan Siemieński.pdf - Obyczaje staropolskie - StarszyPan

WIELKANOC, ŚWIĘCONE,

DYNGUS, EMAUS, RĘKAWKA

LUCYAN SIEMIEŃSKI

Wielki Post ze swojem wstrzymaniem się od zabaw i uciech światowych, swojem

rozpamiętywaniem i pracami duchowemi, przypada zwykle w posępnej porze, która jest

przejściem z martwoty zimowej do wiosennego życia. Zaiste trudno było stosowniejszą

wynaleźć chwilę do nastrojenia umysłu na ton żałoby, nad te zamiecie marcowe i te

kwietniowe zmiany. Kościół, odgadując tajemnicę natury naszej, umiał zastosować obrzędy i

uroczystości do pór roku. Jakoż wielki post i adwent przypadają właśnie na czas przejścia, a

tem samem nieutrwalonej pory, czas najnieznośniejszy, czy to w naturze, czy w

społeczeństwie ludzkiem. Umysł układając się do harmonii ze światem zewnętrznym,

skłonniejszy jest wtedy do rozmyślań nad marnościami życia, bo gdzie spojrzy widzi zamęt,

chmury, słońce omdlałe i bojaźliwie ukazujące się na horyzoncie, a za to ma noce długie,

przyjazne utworom fantazyi i rojom duchów, których głosy jęczące odzywają się niby w

szumie wichrów przedwiośnianych i jesiennych. Ale oto utrwala się zima - i masz Święto

Narodzin Chrystusa, wesołe i rzewne zarazem, głośne, ale w zaciszu domowem, prawdziwą

uroczystość domowego ogniska; tu znowu utrwala się wiosna - i jakby na ożywienie

smutkami wysuszonej duszy, następuje największa uroczystość w chrześcijaństwie:

Wielkanoc - dzień Zmartwychwstania! Wiosna! Zmartwychwstanie! Jakieś cudowne

połączenie symbolu religijnego z naturą. Wszystko też, jeżeli tylko ciepłe słońce i pogoda

sprzyja, wybucha życiem; domowa zacisza już nie ma powabu, za to wycieczki w pola, łąki,

lasy, łączą się z pewnemi pamiątkami, które obchodzą się na wolnem i świeżem powietrzu.

To nagle przejście z umartwień wielko-tygodniowych, z postów, spowiedzi, pokuty, z

posępnej żałoby kościołów, obrządów tak żywo przypominających wielką ofiarę krzyżową, do

radości Zmartwychwstania, do życzeń wesołego Alleluja przy pożywaniu wielkanocnego jaja,

tyle w sobie mieści poetycznego żywiołu, że doprawdy dziwić się potrzeba naszym poetom,

mianowicie tym, co tak czarownie kreślili żywot domowych ojców, iż obrazu uroczystości tej

nie wpletli w swoje cudne epopeje. Ktokolwiek wspomnieniem sięga lat dawniejszych, już

dziś spostrzega różnicę i czuje chłód wdzierający się we wszystkie nasze obchody i stare

zwyczaje. Niechże przynajmniej poezya pochwyci je w swoje złote ramy i zachowa

potomnym, aby mogli kiedyś westchnąć i pomyśleć: życie ojców naszych o ile było

rozmaitsze od nudnej prozy, którąśmy sobie wyrobili zimnym rozumem wieku!

I prawda! porównywając to co dziś jest, z tem co było, przekonamy się, że z każdym dniem

ubywa to jakiś zwyczaj, to obrząd, to pamiątka. Weźmy n. p. Święcone - wszak to pamiątka z

duszy słowiańskiej wypróta, bo jej nie obchodzą w żadnym innym kraju jak u nas: a jednak

często usłyszeć można owych propagatorów cywilizacyi, spoglądających krzywem okiem na

wszystko co swoje, jak dowodzą: że to barbarzyński zwyczaj, ten zbytek zastawy i jadła; że

takie placki, baby i szynki można jeść cały rok a nie w jednym lub kilku dniach. Na to niema

co odpowiedzieć, bo jeślibyś chciał dowodzić symboliki jaja wielkanocnego, baranka i owych

kołaczy w tak rozmaitych kształtach pieczonych, jeżelibyś jeszcze przytaczał tajemnicze

znaczenie święconego, jak to Rej w Postylli wykłada, powiadając: "kto święconego nie je, a

kiełbasy dla węża, chrzanu dla płech, jarząbka dla więzięnia, już zły chrześcijanin" - stracona

byłaby twoja erudycya, a raczej naraziłbyś na żart tę całą poezyę wielkanocnego obchodu,

która przygotowuje się w Wielkim Tygodniu ze wszystkiemi zabiegami, trudami, wysileniami

naszych gospodyń. Zaglądnąwszy tylko w tajniki każdego domu, co jeszcze staropolski

przechowuje zwyczaj, ujrzałbyś, jaki tam zamęt panuje w ostatnich dniach Wielkiego

tygodnia! Pani domu nocy nie dosypia, czuwając nad ruszającemi się ciastami, doglądając

gorącości pieca, siląc głowę nad najgustowniejszem ubraniem i ulukrowaniem bab i placków,

w które sypie przedziwne kordyały i słodycze. A teraz dopiero gdy przyjdzie zastawa! Jaki

rozmysł artystyczny! Na ogromnym stole przykrytym śnieżnym obrusem, środek zajmują

szynki, ozory, nadziewane prosięta, pieczone baranki, niby to stara gwardya, falanga, o którą

rozbijają się najzuchwalsze apetyty, wszystko to kupi się w spokojnej powadze dokoła Agnus

Dei, misternie wyrobionego z masła, trzymającego jak hetman tego dnia, chorągiew

zmartwychwstania.

Na skrzydłach tego taboru, stoją podobne wieżom, baby, zadziwiające ogromem, a jeszcze

więcej lekkością, taka baba to prawdziwy Meisterstück dobrej gospodyni; ciasto jej śnieżne,

lekkie, puchowe, wywołuje pochwały mężczyzn, zazdrość obudza w sąsiadkach, które albo

nie znały tajemnicy pieczenia, albo żałowały zachodu i pilności i rumienią się widokiem

swoich bab z zakalcem. Dalej na brzegach stołu stoją podobne rzymskim mozaikom placki,

mazurki z najfantastyczniejszymi wzorami, pęłne kokieteryi i smaku; a wszędzie zielenieją się

kity bukszpanu, niby to laur więczący bohatera dnia tego; a wszędzie rozrzucone jaja,

podobne do piramid, kul i granatów leżących na wałach twierdzy... Pożywanie święconego

jajka jest treścią, głównym symbolem obchodu, jak przy łamaniu opłatka na Wigilię

kolędową, gospodarstwo częstuje niem każdego gościa, życząc szczęśliwego Alleluja i

wszelkich pomyślności w życiu. Zwyczaj to starożytny, sięgający owych wieków, kiedy

oddawano jeszcze cześć siłom natury. Kościół go zachował, bo myśl jego tłumaczył. W wielu

miejscach, gdzie nawet nie wiedzą o zwyczaju święconego, dzielą się jajkiem. Zdaje się, że

ubóstwienie słońca było wspólnem wszystkim pierwotnym religiom; jaje, ten symbol życia w

zarodku, składano na ofiarę promiennemu bogu, który ciepłem swojem życie wyprowadzał z

niego. Jeszcze dziś, w jednej z najgłębszych alpejskich dolin, gdzie przez kilka tygodni roku

nie dochodzi promień słoneczny, w dniu, w którym ma się ukazać na horyzoncie, wybiegają

mieszkańcy o wschodzie, niosąc misy napełnione jajecznicą i przy odgłosie śpiewów i brzęku

miedzianych narzędzi spożywają takową. Ale mniejsza o ginący w imię wieków i podań

zwyczaj święconego; dość, że to nasz ojczysty, staroświecki, a jeszcze więcej, że uświęca

gościnność, że gromadzi ludzi i łączy ich z sobą nie w imię przedsiębiorstw i spekulacyi, ani

rachub politycznych, ale jakimś serdecznym, przyjacielskim i patryarchalnym węzłem. Co za

szkoda, jeżeli go ochrzcimy mianem przesądu i wygonimy z pośród nas jako zabytek

barbarzyństwa. Po miastach szczególniej coraz mniej go zachowują: niejedna z pań

przenosząc czytanie najnowszego francuskiego romansu nad zajęcie się plackami i babami, o

których ani słowa nie mówi Jerzy Sand, albo zupełnie obchodzi się bez święconego, albo

jeżeli już chce dopełnić zwyczaju, zakupuje ciasta w cukierni. Ale jakaż to różnica! taka sama

jak między rzemieślniczym wyrobem a utworem artysty, który wlał duszę, namiętność w

dzieło swej ręki. To też zajrzawszy do starych podań o wspaniałości święconego, zdumieć się

potrzeba, ile tam wkładano umiejętnogci i sztuki!

Uczeni badacze, którzy robią pracowite poszukiwania nad historyą sztuki w Polsce, usiłując

wykazać, żeśmy mieli i naszych malarzy i rzeźbiarzy i budowniczych, nie powinniby pomijać

święconego, które w pewnym względzie świadczyło o bogactwie fantazyi i było niejako

rzeźbą, tę mającą jeszcze zaletę, że nie tylko zachwycało oko, ale i smakowało wybornie.

Opisy niektórych święconych są jakby wyjęte z "Tysiąca nocy i jednej." Weźmy tylko jedno

takie święcone u Sapiehy w Dereczynie z czasów Władysława IV:

"Stało cztery przeogromnych dzików - powiada kronikarz - to jest tyle, ile

części roku, każdy dzik miał w sobie wieprzowinę, alias szynki, kiełbasy,

prosiątka. Kuchmistrz najcudowniejszą pokazał sztukę w upieczeniu

całkowitem tych odyńców. Stało tandem dwanaście jeleni, także całkowicie

pieczonych, ze złocistemi rogami, ale do admirowania, nadziane były

rozmaitą zwierzyną, alias zającami, cietrzewiami, dropiami, pardwami. Te

jelenie wyrażały dwanaście miesięcy. Na około były ciasta sążniste tyle ile

tygodni w roku, to jest pięćdziesiąt dwa, całe cudne placki, mazury,

żmujdzkie pierogi a wszystko wysadzane bakalią. Za tem było 365 babek,

to jest tyle, ile dni w roku. Każde było adornowane inskrypcyami,

floresami, że niejeden tylko czytał, a nie jadł. Co zaś do bibendy: były

cztery puhary, exemplum czterech pór roku, napełnione winem jeszcze od

króla Stefana. Tandem 12 konewek srebrnych, z winem po królu

Zygmuncie, te konewki exemplum 12 miesięcy. Tandem 62 baryłek także

srebrnych in gratiam 52 tygodni, było w nich wino cypryjskie, hiszpańskie i

włoskie. Dalej 365 gąsiorków z winem węgierskiem, alias tyle gąsiorków ile

dni w roku. A dla czeladzi dworskiej 8700 kwart miodu robionego w Brezie,

to jest ile godzin w roku."

Przyznam się, że homeryczne uczty, na których zastawiano ćwierci wołów i całe woły i

barany, bledną przy staropolskiem święconem, mogącem się porównać ze zbytkiem i

rozkoszami wyspy Szczęśliwości, tak dowcipnie opisanej przez Fenelona, gdzie tak był

wszystkiego dostatek, że potrzeba było kupować sobie nie jadło, lecz apetyt, co zdaje się

wychodzi na jedno. Alei puśćmy się dalej drogą uroczystości wielkanocnych. Dzień pierwszy,

jak zwyczaj każe, obchodzony bywa w domowem kole. Gospodarz przyjmuje odwiedziny

osób, które nie robią święconego u siebie. Nazajutrz odwiedzają się wszyscy. Poniedziałek

otwiera się powszechnie bardzo osobliwym zwyczajem, rozpowszechnionym i u ludu i u klas

wyższych. Ledwo bowiem oczyś otworzył, a może jeszcze snem sklejone, kiedy budzi cię

zimna kąpiel. Szklanka wody wylana na twoją głowę, zmusza cię zerwać się z łóżka;

chciałbyś złorzeczyć, łając psotnika albo psotnicę, darmo! Śmiech tylko wzbudzisz i musisz

czoło schylić przed starym zwyczajem - bo to oblewany poniedziatek, a raczej Dyngus lub

Śmigus. Wielu już sobie nasuszyło mózgu, usiłując dociec początku Dyngusu; różni różnie

dochodzili, ale widać, że to obyczaj tak stary, że żadne podanie, a tem bardziej drukowane

książki nic o nim nie wiedzą. Prostoduszny Kitowicz, kreśląc obyczaje za Sasów, nie

przypomina o dyngusie. Powiada on: "że kiedy bywało rozweseliła się kompania, panowie i

dworzanie, panie i panny, leli jedni drugich wszelkiemi statkami, jakich dopaść mogli,

hajducy i lokaje donosili cebrami wody a kompania dystyngowana czerpiąc od nich, goniła się

i oblewała od stóp do głowy, tak, aż wszyscy zmoczeni byli, jakby wyszli z jakiego potopu."

Dzisiaj my daleko mniej swawolni; flaszeczka perfum wystarcza na dyngus. Ależ

przepomniałem, że mi chodzi o początek i znaczenie dyngusu. Ten sam Kitowicz także się

biedzi ględzeniem przyczyny i naznacza dwojaką, jak zazwyczaj ten czyni, co o prawdziwej

nie wie. Podług niego datuje to jeszcze z jerozolimskich czasów, kiedy wierni skupiali się na

ulicach i rozmawiali o Zmartwychwstaniu Chrystusowem, Żydzi zaś patrząc krzywem okiem

na te schadzki sejmikujących, oblewali ich wodą, a tem samem rozpędzali ttumy. To

pokazuje, że już wtedy znano sposób uśmierzania "emeuty" ulicznej i że dowcipny wynalazek

marszałka Lobau'a, tak podziwiany w swoim czasie, był prostym plagiatem. Drugą przyczynę

dyngusu widzi w pamiątce wprowadzenia chrześcijaństwa do Polski, gdy dla ochrzczenia

wielkich rzeszy wpędzano je do wody. Podobnych przyczyn możnaby jeszcze wiele naliczyć,

ale wszystkie nie zaspokoiłyby więcej. Przypadkowi winienem, żem napadł na wyjaśnienie

tego zwyczaju w książeczce, w której najmniej spodziewałem się znaleźć coś podobnego.

Czytając podróż poselską do Awy majora Symes'a w roku 1795 odbytą, znalazłem

najdokładniejszy opis dyngusu. Angielski podróżnik po prostu opowiada, iż w dniu 12

kwietnia, jako ostatnim roku birmańskiego, dla zmycia nieczystości kończącego się roku,

zwykły kobiety każdego mężczyznę zlewać wodą, ci zaś mają prawo do odwetu. Wiemy, jakie

odkryto powinowactwa między Słowiańszczyzną a Hindostanem, dodajmy do tego, że i u

Słowian z wiosną, był początek roku, że właśnie pod ową porą topiono Marzannę, śmierć

czyli zimę - a przekonamy się, że zabytek dyngusu najbliżej odpowiada wyobrażeniu

odmłodzonego życia.

Lud wiejski, trzymający się wiernie starego zwyczaju, w dniu tym wyprawia sceny pocieszne

a mianowicie około studzien. Parobcy od rana gromadzą się, czatując na dziewki idące

czerpać wodę i tam porwawszy między siebie ofiarę, leją na nią wodę wiadrami, albo też po

prostu zanurzają w stawie, niekiedy w przerębli, jeżeli lód jeszcze trzyma. Porównać - że ten

sumienny dyngus z delikatnym flakonikiem kolońskiej wódki jaka różnica! jaka wyraźna

wskazówka, że w wyższym polorze muszą się zatrzeć te wybitne i szorstkie cechy starego

obyczaju!

Po miastach mianowicie, a tem samem w Krakowie, w pierwszy poniedziałek wylega co żyje

na Emaus. Jest to na pamiątkę objawienia się Chrystusa uczniom będącym w drodze do

miasta Emaus. U nas celem przechadzki bywa Zwierzyniec, pieszo, konno i powozami

(których, niestety! niewiele świetnych) jaki taki pośpiesza użyć świeżego powietrza, błysnąć

świeżym kapelusikiem i modną sukienką. Przechadzka ta miałaby niezawodnie to samo

znaczenie co Corso lub Longchamps, gdyby u nas cokolwiek mogło mieć znaczenie. Ze

Zwierzyńca, który wcale nie wygląda na miejsce eleganckiej przechadzki, ochotniejsza

młodzież i osoby lubiące święcić drogie pamiątki, udają się na Kopiec Kościuszki, skąd każdy

może, rzucając wzrok na kilkomilową przestrzeń, urozmaiconą wzgórzami, błoniami,

ocienioną lasami, ożywioną nurtem Wisły, powitać bóstwo wiosny w zielonym wianku

zstępujące na ziemię.

Obchód Rękawki przypadający w dzień wtorkowy, jeieli nie ma związku z żadną pamiątką

kościelną, za to daje nam tajemniczy jakiś zabytek niezmiernie starego zwyczaju narodowego.

Mogiła Krakusa, tego wodza z odległych wieków, którego autor Wstępu krytycznego zapędził

w dalszą jeszcze przeszłość i uznał za illiryjskiego Gracha czy Bardyla, a w mogile tej ujrzał

pomnik wystawiony na cześć Heraklesa - jest widowiskiem nieodgadnionego zwyczaju.

Tłumy zalegają wzgórza zwane Krzemionki: jednych wabi stojąca tam kapliczka św.

Benedykta - drugich mogiła wznosząca się jeszcze wyżej - a wszystkich pocieszna

krotochwila rzucania ze stromej góry jajek, bułek, orzechów, pierników i innych przysmaków,

które pnące się po spadzistości paupry wydzierają sobie i w ogniu walki o łakomą zdobycz

potrącają się i koziełkują z góry na dół... Znaczenie Rękawki chciano wywodzić od tego, że w

rękawkach noszono ziemię przy sypaniu mogiły wielkiemu Krakusowi ... Odkrycie

nieszczególne! - nieświadczące wcale o praktycznym rozumie starych praojców naszych,

którym daleko wygodniej i sporzej było nosić ziemię w połach niż w ciasnym rękawie.

Jednakże nie zbijam nieodwołalnie starego podania; być bowiem mogło, że wówczas noszono

ścięte poły na kształt naszych fraków - co gdy wyświęcone będzie przez panów archeologów,

chętnie się na nie podpiszę.

(Zygmunt Gloger: Rok polski w życiu, tradycyi i pieśni, Warszawa, 1900)

WIELKANOC-Święcone Rękawka - Lucjan Siemieński.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: