Josy Eisenberg Judaizm T�umaczy�y Irena St�por Ewa Wola�ska Wydawnictwo Cyklady Warszawa 1999 Tytu� orygina�u Le judaisme Copyright � 1989 by J. Grancher, Editeur Copyright � for the Polish edition by Wydawnictwo Cyklady Copyright � for the Polish translation by Wydawnictwo Cyklady Wydanie pierwsze, Warszawa 1999 Redakcja Regina Gromacka Projekt ok�adki Micha� Brzozowski Redakcja techniczna Zbigniew Garwacki Korekta Marzenna K�os Sk�ad i �amanie Agencja Wydawnicza MakPrint al. Stan�w Zjednoczonych 51 tel. 813-05-36 ISBN 83-86859-43-1 Wydawnictwo Cyklady Skr. poczt. 36 ^ 04-026 Warszawa 50 �L tel./fax (22) 810-71-87 ''�'' SPIS TRE�CI Cz�� I U �R�DE� 1. Sk�d wywodzi si� religia Izraela? ................. 7 2. Czy Dziesi�cioro Przykaza� jest streszczeniem ca�ej etyki? Czy gdyby ich powszechnie przestrzegano, wystarczy�oby to, aby ludzie �yli w pokoju? ................... 10 3. Czy kap�an jest bo�ym or�downikiem i czy mo�na powiedzie�, �e w katolicyzmie ksi�a s� spadkobiercami kohanim staro�ytnego Izraela? .......................... 14 4. Skoro arcykap�an by� czo�ow� postaci� dawnego judaizmu, to dlaczego nie powierzono tej roli Moj�eszowi? ........ 16 5. Moj�esz nazywany jest prorokiem. Co odr�nia proroka od kap�ana? .............................. 18 6. Je�li prorocy nie s� kap�anami - czy s� m�drcami? ....... 22 7. Jak powsta�a Biblia hebrajska? Z czego si� sk�ada? ....... 29 8. Jak tradycja �ydowska t�umaczy r�ne imiona, kt�re nosi B�g w Biblii? ............................ 35 Cz�� II KSZTA�TOWANIE SI� JUDAIZMU 9. Wielokrotnie wspominali�my o Talmudzie, kt�ry uwa�a si� za ksi�g� �wi�t�. Jakie jest jego miejsce w judaizmie i jak mo�na go usytuowa� w stosunku do Biblii? ....... 41 10. Skoro Talmud stanowi prawo m�wione, jak to si� sta�o, �e przybra� form� tekstu pisanego? ................ 49 11. Jakie s� podstawowe nauki p�yn�ce z Talmudu? ....... 53 12. Skoro Talmud g�osi tak wznios�e tre�ci religijne i etyczne, to dlaczego go t�piono? Przecie� wielokrotnie palono go w �redniowieczu? ......................... 64 JUDAIZM 13. Talmud to dzie�o rabin�w. Kim oni byli i czy wsp�cze�ni rabini s� nast�pcami rabin�w talmudycznych? ....... 67 Cz�� III EWOLUCJA JUDAIZMU 14. Talmud przybiera sw� ostateczn� posta� w pocz�tkach �redniowiecza. Jak judaizm rozwin�� si� w �redniowieczu, w jaki spos�b w��czy� do swego nurtu poszczeg�lne pr�dy filozoficzne i duchowe rozkwitaj�ce w owym czasie? ..... 73 15. Co to jest kaba�a? ........................ 86 16. Czy kaba�a ogranicza�a si� do wyja�nienia ukrytego sensu Biblii i Talmudu? Czy da�a pocz�tek nowym wierzeniom i obyczajom? ........................... 95 Cz�� IV �YDOWSKI SPOS�B �YCIA 17. Jake s� zasadnicze rytua�y obowi�zuj�ce �yda - poza obchodzeniem �wi�t? ..................... . 108 18. Co m�wi judaizm o �yciu pozagrobowym? Czy istnieje piek�o? ............................. 111 19. Dlaczego judaizm nie aprobuje ma��e�stw mieszanych? Czy� nie jest to rasizm? ....................... . 115 Cz�� V BY� �YDEM DZISIAJ 20. Jakie problemy stoj� przed wsp�czesnym judaizmem? ... 129 21. Jak religijni �ydzi postrzegaj� pa�stwo Izrael? ....... 133 Bibliografia ............................. 139 CZʌ� PIERWSZA U �r�de� 7. Sk�d wywodzi si� religia Izraela? Kolebk� religii Izraela jest Bliski Wsch�d, a w�a�ciwie kilka kraj�w, w kt�rych stopniowo powstawa�y elementy sk�adowe tej religii, kt�r� p�niej nazwano judaizmem. Niegdy� kraje te nosi�y nazwy: Mezopotamia, Aram i Kanaan - obecnie s� to Irak, Syria i Izrael. Judaizm kszta�towa� si� zatem g��wnie w trzech krajach, chocia� nie mo�na pomin�� tak wa�nego wydarzenia jak pobyt w Egipcie, a nast�pnie w�dr�wka po pustyni na Synaju. Sk�d wzi�o si� tak zr�nicowane t�o geograficzne? Po prostu st�d, �e w przeciwie�stwie do wi�kszo�ci system�w religijnych, religia Izraela nie powsta�a w wyniku jednego jedynego objawienia w konkretnym czasie i w ograniczonej przestrzeni. Pod wieloma wzgl�dami charakteryzuje j� w�a�nie to, �e tworzy�a si� powoli w obr�bie pochodz�cej z Mezopotamii spo�eczno�ci - Hebrajczyk�w, kt�rych kolejne fale nap�ywaj�ce do Palestyny, po d�ugiej tu�aczce, ci�kich prze�yciach i wielu historycznych, geograficznych i duchowych perypetiach, utworzy�y w ko�cu prawdziwy nar�d - Izrael. Judaizm nie jest objawieniem, doktryn� ani nauk� jednego natchnionego mistrza - jak w przypadku Buddy, Jezusa czy Mahometa - lecz owocem powolnego, zbiorowego tworzenia, w kt�rym bra�y udzia� charyzmatyczne postaci: Abraham, Jakub, Dawid, prorocy Izraela. Kszta�towa� si� przez niemal trzyna�cie stuleci, a dzieje jego powstawania relacjonuj� opowie�ci zawarte w Biblii. JUDAIZM W procesie tworzenia judaizmu mo�na wyr�ni� cztery etapy. Ka�dy z nich wni�s� sw�j wk�ad w kszta�towanie wierze� i tradycji stanowi�cych podstawy religii staro�ytnego Izraela. Na tych fundamentach w trakcie kolejnego trwaj�cego do dzi� procesu budowana by�a religia �ydowska. Oto, jak przebiega�y trzy pierwsze etapy. Pierwszy etap: czasy patriarch�w Pierwszy etap tej historii rozpocz�a niewielka grupka nomad�w, Hebrajczyk�w, kt�rzy opu�cili Mezopotami�, by uda� si� najpierw do Aramu, a nast�pnie do Kanaanu. Hebrajczyk�w zalicza si� do grupy lud�w zwanych semickimi, nie ze wzgl�du na wsp�lnot� rasow�, nie istnieje bowiem nic takiego jak rasa semicka (jest to pseudonaukowy koncept ukuty w XIX w., kt�rego ponure konsekwencje s� powszechnie znane), lecz dlatego, �e ludy te m�wi� j�zykami wywodz�cymi si� ze wsp�lnego pnia: akadyjski, aramejski i hebrajski s� j�zykami semickimi. Najwybitniejsz� postaci� w tym klanie nomad�w jest Abraham, kt�ry osiedla si� wraz z rodzin� w kraju Kanaan. Wed�ug Biblii przenosi si� tam na rozkaz Boga po otrzymaniu obietnicy, �e ta ziemia przypadnie w udziale jego potomstwu. Pan rzeki do Abrama: Wyjd� z twojej ziemi rodzinnej i z domu twego ojca do kraju, kt�ry ci uka�� (...) "* Ksi�ga Rodzaju 12, l (...) Pan rzek� do Abrama: Sp�jrz przed siebie i rozejrzyj si� z tego miejsca, na kt�rym stoisz, na p�noc i na po�udnie, na wsch�d i ku morzu; ca�y ten kraj, kt�ry widzisz, daj� tobie i twemu potomstwu na zawsze (...) Ksi�ga Rodzaju 13, 14-15 * Wszystkie cytaty pochodz� z Biblii Tysi�clecia, wyd. III poprawione, Pallotinum, Pozna� - Warszawa 1990 r. (przyp. red.). U �R�DE� Abraham zapocz�tkowa� religi� Izraela, jeszcze do�� prymitywn� i sprowadzaj�c� si� do trzech zasadniczych wierze�: 1) Istnieje pewien B�g - w zasadzie nie m�wi si� jeszcze o Bogu jedynym - kt�ry zawar� Przymierze z Abrahamem i jego potomstwem. 2) �wiadectwem tego Przymierza jest przysz�e zaw�adni�cie krajem Kanaanu. 3) B�g ten jest Bogiem sprawiedliwym i S�dzi� wszystkich ludzi. Wnuk Abrahama, Jakub, musi na jaki� czas opu�ci� �ziemi� obiecan�". Kiedy do niej powraca, stoczywszy walk� z tajemniczym nieznajomym, przyjmuje imi� Izrael, kt�re przeka�e swoim dwunastu synom. Imi� to oznacza prawdopodobnie �tego, kt�ry walczy z Bogiem" - w podw�jnym znaczeniu s�owa �z" (tj. razem z Nim lub przeciwko Niemu). Drugi etap: niewola egipska Gnani g�odem Hebrajczycy docieraj� do Egiptu, gdzie wkr�tce staj� si� niewolnikami i grozi im zag�ada. W�wczas pojawia si� druga charyzmatyczna posta� w tej historii - Moj�esz. B�g potwierdza swoje Przymierze i nakazuje Moj�eszowi wyprowadzi� z Egiptu Hebrajczyk�w, kt�rzy podczas dwustu lat przebywania w tym kraju stali si� licznym narodem. Mimo gwa�townego sprzeciu w�adcy nast�puje wi�c Exodus - wyj�cie z Egiptu, kt�remu towarzysz� liczne cudowne wydarzenia: dziesi�� plag egipskich i przej�cie such� nog� Morza Czerwonego. Teraz ju� ca�y lud odkrywa realno�� Przymierza dzi�ki spe�nieniu obietnicy poczynionej Abrahamowi. Zaprawd� jest jeden B�g, B�g Izraela, kt�ry oddaje sprawiedliwo�� uci�nionym i poprowadzi ich do przyobiecanej ojczyzny. Historycy zgodnie dzi� twierdz�, �e Exodus mia� miejsce w XIII wieku p.n.e. Trzeci etap: pakt na pustyni U podn�a g�ry Synaj Izrael otrzymuje Prawo: jest nim Dekalog, czyli Dziesi�cioro Przykaza�. Nadanie Prawa stanowi JUDAIZM prawdziwy �akt za�o�enia" religii Izraela. G��wnie dlatego, �e zawiera potwierdzenie monoteizmu i odrzucenie wielob�stwa: Ja jestem Pan, tw�j B�g, kt�ry ci� wywi�d� z ziemi egipskiej, z domu niewoli. Nie b�dziesz mial cudzych bog�w obok Mnie (...) Ksi�ga Wyj�cia 20, 2-3 Nast�pnie, i przede wszystkim, poniewa� przekszta�ca w wym�g etyczny to, co do tej pory by�o jedynie jednostronn� umow�, ods�aniaj�c prawdziwy sens Przymierza: powo�anie ludu gotowego podda� si� Bo�emu prawu i przestrzega� go w �yciu. 2. Czy Dziesi�cioro Przykaza� jest streszczeniem ca�ej etyki? Czy gdyby ich powszechnie przestrzegano, wystarczy�oby to, aby ludzie �yli w pokoju? W istocie Dekalog wzbudza wiele w�tpliwo�ci. Cz�sto nazywa si� go �etyczn� deklaracj� ludzko�ci". Jednak�e takie okre�lenie jest tylko po cz�ci s�uszne. Bez w�tpienia �wiat, w kt�rym Dziesi�ciorga Przykaza� przestrzegano by w ca�o�ci, wydawa�by si� bardziej harmonijny ni� ten, w jakim �yjemy. Trzeba jednak zauwa�y�, �e chodzi tu jedynie o og�lne zasady, a nie skrupulatnie opracowane normy prawne. Ponadto zasady te dotycz� g��wnie indywidualnej etyki - co prawda niezb�dnej, lecz niewystarczaj�cej. Przestrzeganie Dekalogu nie wyklucza a priori ani wojen - sz�ste przykazanie* brzmi dos�ownie: Nie b�dziesz mordowa�, a nie, jak si� je cz�sto b��dnie t�umaczy: Nie b�dziesz zabija� - ani walki klasowej. Innymi s�owy Dziesi�cioro Przykaza� to zasady moral- * Wg numeracji katolickiej (kt�ra pomija oryginalne drugie przykazanie, a dziesi�te rozbija na dwa) jest to przykazanie pi�te (przyp. red.). 10 U �R�DE� nego post�powania, dzi�ki kt�rym ludzie stan� si� lepsi, a wtedy - mo�na �ywi� nadziej� - utworz� sprawiedliwe i humanitarne spo�ecze�stwo. Dlatego Prawo nie mo�e sprowadza� si� do Dekalogu; tu� po jego og�oszeniu Moj�esz wyda� ca�y zbi�r praw, stanowi�cych swego rodzaju rozporz�dzenia wykonawcze. To w�a�nie jest Tora, dos�ownie �nauka,...
mlodaszlachta