Olbrzymy.pdf

Olbrzymy

Olbrzymy - to ludzie olbrzymiego wzrostu i niezwykle potężnej budowy. W wielu kulturach

są ucieleśnieniem potężnych sił natury, niemożliwych do ujarzmienia przez człowieka.

Dawne polskie i niemieckie nazwy olbrzymów, jak podaje „Słownik etymologiczny języka

polskiego” Aleksandra Brucknera, wywodzą się od nazw niegdysiejszych wrogów i

najeźdźców: niemieckie Hüne od Hunów, prasłowiańskie Obrzy - od Awarów

***

Dowodem na istnienie olbrzymów miały być kości dinozaurów, mamutów i tym

podobnych stworzeń, znajdowane w różnych miejscach na całym świecie (np. we

wiedeńskiej katedrze św. Stefana od 1443 roku znajdują się kości mamutów,

przedstawiane jako resztki olbrzymów) oraz budowle starożytne: piramidy, mury,

sarkofagi, ruiny świątyń. Pisarz Marian Brandys tak opisywał swoje wrażenia z Egiptu:

„Spróbujcie sobie wyobrazić zwalisko granitowych ruin, zajmujących powierzchnię

przeszło czterech kilometrów kwadratowych. Całe aleje kamiennych sfinksów, posągi

faraonów wyższe od trzypiętrowych domów, gęsty las niebotycznych kolumn o

obwodach tak potężnych, że na wierzchołku każdej mogło by się rozsiąść swobodnie

około stu osób…” Ludzie późniejszych epok nie mogli uwierzyć, że budowle

megalityczne stawiały osoby takie jako oni. Powtarzali za Biblią: „A w owych czasach byli

na ziemi giganci (…) mocarze, mający sławę w owych dawnych czasach.” .

Takie poglądy wyznawali już starożytni Grecy. Wedle ich mitów były trzy grupy czy

gatunki olbrzymów: tytani, sturęcy (gr. hekatonchejrowie ) i cyklopowie (gr. kyklopos od

ops - oko). Wszyscy oni zostali strąceni przez ojca Uranosa do Tartaru. Jeden z tytanów,

Kronos, za namową matki Gai wykastrował boga nieba i objął panowanie nad światem.

Jego syn, Zeus, jako jedyny uniknął pożarcia przez ojca. Podstępem sprawił, że Kronos

zwymiotował braci i siostry Zeusa, którzy odtąd byli jego sprzymierzeńcami w walce

przeciw tytanom.

Zeus wydobył z Tartaru cyklopów; sturęcy przeszli na stronę tytanów. Kilkakrotnie mało

brakowało, by giganci wdarli się na Olimp- siedzibę Zeusa. Otos i Efialtes planowali

położyć Ossę na Pelion (dwie greckie góry) i wejść po nich na Olimp; Artemida,

zmieniona w łanię, skoczyła między nich, a oni pozabijali się nawzajem w myśliwskim

zapale.

Ta walka bogów z gigantami (zwana później gigantomachią) symbolizowała walkę

starych, lokalnych bóstw z bóstwami napływowymi o rodowodzie indoeuropejskim.

Oto najbardziej znani olbrzymowie mitologii greckiej:

Anteusz (gr. Antaios ) - gigant libijski, syn Posejdona i Gai; był niezwyciężonym

wojownikiem, bo czerpał swą siłę z matki-Ziemi. Herakles podniósł go do góry i

pokonał (ich walkę przedstawia rzeźba i obraz Pollaiuola oraz obrazy Tintoretta i

Tiepola)

Atlas (gr. „ten, który wiele wytrzymuje”) - tytan, brat Prometeusza, dźwigał na

swych barkach sklepienie niebieskie. Perseusz, niegościnnie przyjęty przez

tytana, zamienił go w łańcuch górski, identyfikowany przez Herodota z górami

Atlas w Afryce; od wizerunku tytana na okładce zbioru map Mercatora, nazywamy

go atlasem)

Briareus - jeden ze sturękich; żył w przedsionku Hadesu; gdy pewnego dnia Hera,

Artemida i Posejdon zawiązali spisek przeciwko Zeusowi, uratować zdołał go tylko

Briareus, sprowadzony z podziemi przez kochankę Zeusa, Tetydę

Gerion (gr. Geriones ) - ten olbrzym miał ciało trzech mężów i strzegł sławnego

stada bydła; Herakles musiał (10 zadanie) sprowadzić je Myken, na ofiarę

Kakus - olbrzym, żyjący na Awentynie; gdy Herakles wracał z jednej ze swoich

wypraw, olbrzym ukradł mu kilka sztuk bydła, więc został przez herosa zabity

Orion - syn Posejdona i Euryale, myśliwy beocki; zginął od ukąszenia Skorpiona;

obaj zostali przeniesieni na niebo jako gwiazdozbiory (w gwiazdozbiorze Oriona

znajduje się gwiazda Bellatrix)

Polifem - cyklop, syn Posejdona; pasał owce na odległej wyspie (Sycylii?); gdy na

jego wyspę zawitał Odys z towarzyszami, olbrzym zamknął ich w jaskini, ale

Ulisses zdołał się uwolnić; niebacznie zdradził olbrzymowi swe imię; Polifem

poprosił swego ojca Posejdona, by bóg przeszkodził Odysowi wrócić do domu

Tytios - gigant, syn Gai i Zeusa, ojciec królewny Europy; usiłował zgwałcić matkę

Apollona i Artemidy, Latonę; strącono go do Tartaru, gdzie sępy wyszarpują mu

(jak niegdyś Prometeuszowi) wątrobę

***

W Biblii - świętej księdze żydów i chrześcijan - również wspomina się - patrz powyższy

cytat - o olbrzymach (na tej m.in. podstawie uznano wspomniane wyżej kości dinozaurów

z wiedeńskiej katedry za kości olbrzymów; znalezioną w 1677 r. w Anglii kość udową

megalozaura ks. Piot nazywa „szczątkiem biblijnego olbrzyma”- w 1763 r. Brookes

nadaje jej nazwę Scrotum humanum - moszna ludzka ; w „Panu Tadeuszu” Mickiewicz

wspomina o podobnych wierzeniach na Litwie, pisząc: „(…) pleban mirski zawiesił w

kościele/ Wykopane olbrzymów żebra i piszczele” ).

Gdy Izraelici, po wędrówce przez pustynię, dotarli do ziemi Kanaan, wysłali posłów dla

zbadania stanu rzeczy. Ci, gdy wrócili, mówili: „Kraj, któryśmy przeszli, aby go zbadać,

jest krajem, który pożera swoich mieszkańców. Wszyscy zaś ludzie, których tam

widzieliśmy, są wysokiego wzrostu. Widzieliśmy tam nawet olbrzymów - Anakici

pochodzą od olbrzymów - a w porównaniu z nimi wydaliśmy się sobie jak szarańcza i

takimi byliśmy w ich oczach” . Badacze sądzą, że po podróży przez pustynię miasta i lud

Kananejczyków wydawał się Hebrajczykom niemożliwym do pokonania i stąd owe plotki,

siane, jak pisze Biblia, przez wystraszonych posłów.

Pierwszym gigantem, wymienionym z imienia, jest Og, król Baszanu (po nim najpewniej

miał imię gajowy Hogwartu przed Hagridem): „Og, król Baszanu, był ostatnim z Refaitów.

Jego grobowiec [dosł. łoże- przypis A.K.] żelazny jest w Rabbat synów Ammona:

dziewięć łokci długi, cztery łokcie szeroki, [mierzony] według łokcia zwyczajnego” . Jako

że łokieć hebrajski mierzył 48,4 cm, łoże króla miało wymiary 4,356 m na 1,936 m.

Najlepiej znanym biblijnym olbrzymem jest wojownik filistyński, Goliat: „(…) pochodzący

z Gat. Był wysoki na sześć łokci i jedną piędź [3,129 m- A.K]. Na głowie miał hełm z

brązu, ubrany zaś był w łuskowy pancerz z brązu o wadze pięciu tysięcy syklów [57 kg-

A.K]. Miał również na nogach nagolenice z brązu oraz brązowy, zakrzywiony nóż w ręku.

Drzewce włóczni jego było jak wał tkacki, a jej grot ważył sześćset syklów żelaza [6,84

kg- A.K.]” Jak wszyscy wiemy, Dawid pokonał go z pomocą procy. Imieniem olbrzyma

ochrzczono gatunek chrząszcza ( Goliathus ) o długości do 14 cm oraz żabę ( Courana

goliath ) o długości do 30 cm .

W mitologii skandynawskiej olbrzymy (a szczególnie jeden z nich) odgrywają ważną rolę.

Na początku świata z lodów topniejącego Niflheimu wyłonił się olbrzym Ymir. Z jego stóp

powstali Olbrzymowi Mrozu, a z lewej pachy - pierwsza para ludzi. Prawnukowie Ymira,

bogowie Odyn, Vili i Ve, zabili go. Krew zamordowanego przyprawiła o śmierć Olbrzymy

Mrozu. Uratował się tylko Bergelmir, protoplasta nowej rasy gigantów, która miała

zamieszkać w Utgardzie. Z ciała Ymira bogowie stworzyli świat, tam też wyrósł jesion

Igdrasil, podtrzymujący Asgard (świat bogów), Midgard (świat ludzi) oraz Utgard (ziemie

olbrzymów).

Potomkowie Bergelmira nie należeli do istot dobrotliwych i łagodnych. Wprost

przeciwnie- ich podstępy nie raz przyprawiały bogów o drżenie serca. Oto dwie najlepiej

znane historie o mieszkańcach Jötunheimu.

Pewnego dnia Thor i Loki, bogowie z Asgard, wybrali się do krainy olbrzymów. Jej król,

Utgardar-loki, zaproponował im kilka rzeczy. Loki musiał rywalizować z Logim o to, kto

zje więcej. Logi nie tylko zjadł wszystko, ale połknął także miski i kubki! Potem Thjalfi,

syn gospodarza, ścigał się z olbrzymem Hugim. Potomek króla został daleko w tyle.

Następnie Thor usiłował wypić wino, przygotowane przez gospodarza, ale upił tylko

odrobinę. Utgardar-loki dał mu jeszcze jedną szansę - miał podnieść jego kota, a potem

pokonać w zapasach matkę olbrzyma. Bóg nie podołał ni jednemu, ni drugiemu.

Następnego dnia, gdy bogowie opuszczali dwór króla, okazało się, że Logi to Ogień,

Hugi - Myśl, wino Utgardar-Lokiego to morze, kot to wąż Midgardu, a matka olbrzyma,

Elli - to Starość. Na wieść o podstępie olbrzyma Thor usiłował go zabić, ale pałac zniknął,

a Thor i Loki zostali sami w lesie.

Inna legenda mówi, że olbrzym Trym skradł najcenniejszy skarb Thora - Młot Mjöllnir.

Obiecał zwrócić go, gdy dostanie bogini Frei za żonę. Thor nie mógł tego uczynić, bo

cały świat obumarłby. Heimdall doradził Thorowi, by przebrał się za Freję i podstępem

skradł młot. Thor (jako Freja) i Loki (jako przyzwoitka) pojechali do pałacu Thryma.

„Freja” zjadła na uczcie 8 łososi i całego woła. Loki wyjaśnił, że Freja nie jadła z tęsknoty

za oblubieńcem. Potem Trym podniósł welon małżonki i zobaczył wielkie, błyszczące

oczy Thora. „Nie mogła spać z tęsknoty”- wyjaśnił Loki. Gdy Trym położył młot (jako dar

ślubny) na łonie Frei, Thor chwycił go, pozabijał Thryma i wszystkich gości weselnych .

Najsłynniejsze olbrzymy brytyjskie to Gog i Magog. Ich imiona wywodzą się z Apokalipsy

Świętego Jana: „A gdy się skończy tysiąc lat, z więzienia swego szatan zostanie

zwolniony. I wyjdzie, by omamić narody z czterech narożników ziemi, Goga i Magoga, by

ich zgromadzić na bój, a liczba ich jak piasek morski. Wyszli oni na powierzchnię ziemi i

otoczyli obóz świętych i miasto umiłowane; a zstąpił ogień od Boga z nieba i pochłonął

ich” .

Według Brytyjczyków, Gog i Magog to jedyni pozostali przy życiu potomkowie 33 córek

-mężobójczyń cesarza Dioklecjana. Morderczynie popłynęły na Wyspy Brytyjskie i tam

zamieszkały. Gdy prawnuk Eneasza, Brut (wedle legendy przodek króla Artura), dopłynął

do Anglii, napotkał tam olbrzymów, a wśród nich właśnie Goga i Magoga. Oboje zostali

doprowadzeni w łańcuchach do Troynovantu (Londynu) i do śmierci służyli jako odźwierni

w pałacu królewskim. Posągi gigantów do dziś stoją przed Guildhall (ratuszem

londyńskiego City - z lewej Gog, z prawej Magog). W 1666 roku zniszczył je pożar (ten

sam, który strawił szekspirowski Globe ), a w 1940 r. - naloty niemieckie.

Z kolei inna legenda mówi, że dwaj odźwierni Guildhallu to Gogmagog i Koryneusz.

Gogmagog miał być przywódcą olbrzymów angielskich, a Koryfeusz - rycerzem z

drużyny Bruta i pogromcą giganta. Wrzucił go do morza (w miejscu, które nosi nazwę

Skok Olbrzyma), za co otrzymał Kornwalię.

Wedle historyka Geoffreya z Monmouth, dziełem olbrzymów (tym razem irlandzkich) jest

Stonehenge. Za dawnych dni miały przenieść go z Afryki i ustawić na górze Killaraus. Na

prośbę Merlina przeniosły go na dzisiejsze miejsce, by król Artur miał pomnik godny

swoich czynów.

Brytyjczycy znają także legendę o Gwidonie z Warwick. Dokonał on wielu niezwykłych

czynów; najsłynniejszych miało być pokonanie duńskiego olbrzyma Kolbranda, który

żądał on Anglików haraczu.

Legenda baskijska wspomina tylko o jednym olbrzymie: cyklop Tartano miał ofiarować

swej narzeczonej pierścień. Gdy dziewczyna włożyła go na palec, ten ciągle śpiewał: „Ty

tam, a ja tu!” i nie dał się zdjąć. Zrozpaczona dziewica… odcięła sobie palec i wrzuciła go

do stawu razem z feralnym podarunkiem.

Byliny rosyjskie często mają za bohaterów olbrzymów: są zazwyczaj silni, złowrodzy,

pyszni; są idealnymi przeciwnikami w pojedynku dla bohaterów. Takim złowrogim

olbrzymem jest Tuharyn Żmijewicz, ciemiężca Kijowa, który został pokonany przez

Aloszę Popowicza. Z kolei bylina z okolic Nowogrodu mówi o Światogorze, słowiańskim

tytanie; był tak silny, że nie mógł znaleźć godnego siebie przeciwnika. Rozmyśla:

„Gdybym ja dobry uchwyt znalazł, dźwignąłbym w górę ziemię całą”. Bóg postawił na

jego drodze sakiewkę, w której był ciężar całego wszechświata. Światogor nie może jej

podnieść, zapada się w glebę po kolana i umiera.

***

Od XIII wieku rozwija się w Europie sztuka kaznodziejska. Kapłani chrześcijańscy

zaczynają naśladować Chrystusa, który w celu zainteresowania słuchaczy operował

przypowieściami. Księża czerpią swoje exempla z wielu źródeł, m.in. z żywotów świętych

i legend. Jedną z nich jest ta o świętym Krzysztofie.

Miał on być pustelnikiem syryjskim i przewoźnikiem przez rzekę. Pewnego razu przenosił

przez rzekę dziecko i rzekł do niego: „Dziecię, wystawiłoś mnie na wielkie

niebezpieczeństwo, nigdy jeszcze nie dźwigał cięższego brzemienia”; na co dziecko

odparło: „Nie dziw się, boś nosił na sobie cały świat i grzechy jego”, po czym objawiło się

jako Chrystus. Legenda ta ma zapewne na celu wyjaśnienie etymologii imienia (łac.

Christophorus - niosący Chrystusa). Tą przypowieść i jej przedstawienia malarskie tak

ocenił ksiądz Skarga: „Co malują i powiadają, iż Święty ten Krzysztof za pokutę u jednej

rzeki siedząc, ludzie przenosił, wielkiego a olbrzymskiego wzrostu będąc, a iż raz Pana

Jezusa w osobie dzieciątka przenosił; o tem nic się takiego u pisarzów kościelnych

znaleźć nie może. Malowanie owo jego, które starodawne jest od głupich malarzy

ponawiane, duchownie się rozumieć ma (…) Zabobony malarskie szkody wierze św.

czynić nie mają”.

Najsłynniejszym dziełem Dantego jest Boska komedia ( La Divina Commedia ). Umieścił

on w Piekle kilku olbrzymów. W siódmym kręgu piekielnym - tam, gdzie przebywają

samobójcy, mordercy i lichwiarze - Dante i jego przewodnik napotykają olbrzyma Kakusa:

„« To Kakus, co granitów łono, / pod Apeninów drążone posadą, / Niejednokrotnie krwią

zbluzgał czerwoną, / (…) on to podstępem Herkulesa pożył, / Gdy z bliskich pastwisk

ukradł wielkie stado »”. Na końcu kręgu podróżnicy spotykają giganta Geriona: „Twarz

jego, niby twarz zacnego męża ,/ Ufność budziła składając się szczerze ,/ Lecz resztą

cielska przypominał węża”. Przenosi ich do ósmego kręgu- miejsca kaźni świętokupców,

magów, wróżbitów i oszustów. Na granicy ósmego i dziewiątego kręgu Wergiliusz i Dante

zaglądają do Studni Gigantów. „Była ogromna głowa wielkoluda; / W równym stosunku

do niej inne kości. / Brzeg, co mu służył opaską na uda, / Osłaniał cały wierzch strasznej

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: