Archiwa wyznaniowe
Archiwa kościelne w Polsce swoim początkami
sięgają czasów tworzenia administracji kościelnej.
Wraz z rozwojem chrześcijaństwa i powstawaniem
pierwszych instytucji pojawiła się także
konieczność wytwarzania i gromadzenia dokumentów.
Przykład brano z kancelarii papieskiej oraz diecezji
i kolegiów duchownych już istniejących w części
zachodniej Europy. szybko pojawiły się dyplomy i to różnej proweniencji.
Niewątpliwie pierwsze napłynęły z Rzymu. Były to
bulle erygujące diecezje. Niestety, te pierwsze nie zachowały
się i możemy jedynie domyślać się ich treści,
korzystając z podobnych dokumentów z początku
XII w. W Archiwum Archidiecezji
Gnieźnieńskiej jest przechowywany najstarszy
zachowany dokument – bulla Innocentego II
z 1136 r., zwana złotą bullą języka polskiego. Stanowi
ona jeden z najcenniejszych zabytków piśmiennictwa
polskiego i zawiera wiele polskich nazw miejscowych
i osobowych. Mimo że w czasie drugiej wojny światowej
została zrabowana przez wojska niemieckie,
a potem radzieckie, powróciła i jest prawdziwym skarbem
polskiego Kościoła. w świątyniach
tworzono skarbce (np. weWrocławiu, w górnej
zakrystii katedralnej3), by tam umieszczać nie tylko
drogocenne precjoza i paramenty liturgiczne, ale
także pisma. Do najsłynniejszych należą gnieźnieński
i krakowski, ale także przy pozostałych kościołach
katedralnych.
Wydaje się zatem, że nie będzie nadużyciem
stwierdzenie, że pierwsze archiwa kościelne w Polsce
powstawały wraz z założeniem diecezji, a praktyka ta
stała się normą przynajmniej od końca XII w.
Co więcej, od
XIII w. zaczęły pojawiać się już pierwsze regulacje
prawne mówiące o obowiązku troski o dokumenty
zapis
traktujący wprost o archiwach kościelnych pochodzi
dopiero z 1511 r. Wówczas synod piotrkowski polecił
duchownym, by wszystkie oryginalne dokumenty
swych kościołów i beneficjów przechowywali w archiwum
katedry
Kodeks prawa kanonicznego z 1917 r.
w kanonie 375 polecił, by ordynariusze w swoich diecezjach
zakładali w stosownym i bezpiecznym miejscu
archiwum (archivum seu tabularium), w którym
mają być przechowywane dokumenty i pisma (akta)
odnoszące się do spraw „tum spiritualia tum temporalia”
(duchowych i doczesnych).
od 1983 r. odniesieniem dla archiwów kościelnych
są postanowienia Kodeksu prawa kanonicznego,
ogłoszonego przez Jana Pawła II12. Jest w nich mowa o archiwum bieżącym,
tajnym i historycznym, a także „kościołów
katedralnych, kolegiackich, parafialnych oraz innych
znajdujących się na jego [biskupa diecezjalnego]
terytorium”13.
Koncentrując się na liczbie archiwów w poszczególnych
okresach historycznych, można przyjąć, że u progu epoki nowożytnej archiwów diecezjalnych
było tyle ile biskupstw, czyli 16 (gnieźnieńskie, chełmińskie,
krakowskie, płockie, poznańskie, wileńskie,
włocławskie, wrocławskie i żmudzkie oraz lwowskie
i chełmskie, kamienieckie, kijowskie, łuckie i przemyskie,
a także z przywilejem egzempcji – warmińskie),
w tym dwa archidiecezjalno-metropolitalne –
w Gnieźnie i Lwowie.
Dla okresu międzywojennego
najważniejsze były ustalenia przyjęte
w bulli Vixdum Poloniae unitas, na mocy której od
1925 r. funkcjonowało 5metropolii (gnieźnieńsko-poznańska,
warszawska, wileńska, lwowska i krakowska),
21 archidiecezji i diecezji, nie licząc gdańskiej, utworzonej
dla Wolnego Miasta Gdańska; 10 z nich pochodziło
z okresu przedrozbiorowego, 6 z okresu niewoli,
a 5 zostało utworzonych w latach 1918–192516. Kolejne
zmiany przyniósł 1945 r. To sprawiło,
że w pierwszych latach powojennych istniały 22 diecezje
i 3 administracje, a także ok. 60 zakonów i zgromadzeń
żeńskich oraz podobna liczba męskich. Obecnie Kościół w Polsce liczy
43 archidiecezje i diecezje.
Początkowo w Polsce nie wystawiano
dokumentów erygujących, a jedynie
w sprawozdaniach i protokołach potwierdzano ich
istnienie. To dotyczy archiwów diecezjalnych, ale
także parafialnych, zakonnych czy wewnętrznych
instytucji i urzędów kościelnych. Przyjmuje się, że pierwszym
nowoczesnym archiwum kościelnym na ziemiach
polskich stało się powołane do życia 13 października
1925 r. archiwum w Poznaniu (uroczysta inauguracja
miała miejsce 27 maja 1926 r.). Dwa lata
później erygowano archiwum diecezji przemyskiej
(1927), potem dołączyły jeszcze diecezje Pelplin
i Płock (1928), Lwów (1931), Łódź (1937) i Kielce
(1939). Osobne archiwa prowadzą parafie28. Są one bardzo
zróżnicowane. Niektóre z nich sięgają początkami
XIII w. i posiadają bardzo bogate zbiory. Można w nich
napotkać dyplomy, dokumenty uposażeniowe, fundacyjne,
bractw, szpitala, brewia odpustowe, protokoły wizytacji
biskupich i dziekańskich, listy pasterskie biskupów,
akta gospodarcze itp. Jednak najważniejsze są
księgi metrykalne – ochrzczonych (libri natorum et
baptizatorum), zaślubionych (libri copulatorum),
zmarłych (libri mortuorum), zapowiedzi (libri bannorum)
czy parafian (libri status animarum lub conscriptiones
animarum). Ich prowadzenie polecił sobór
trydencki, ale w niektórych parafiach polskich zakładano
je wcześniej.
Wśród archiwów kościelnych bardzo ważną rolę
odgrywają zasoby zakonne30. Zakładano je wraz z momentem
erygowania klasztoru. W Polsce do najstarszych
należą archiwa benedyktyńskie, cysterskie,
dominikańskie, augustiańskie, kanoników regularnych,
franciszkańskie i karmelickie, zakładane w wiekach
XI–XV. przechowywano akta administracyjno-gospodarcze
i księgi protokołów posiedzeń konwentu (kapituły
zakonnej). Gromadzono także akta personalne
poszczególnych zakonników czy też libri mortuorum
(księgi zmarłych). Przechowywano dokumenty potwierdzające
działalność duszpasterską, darowizny,
prowadzenie szkół i szpitali, a czasem także aptek.
Znaczenie archiwów kościelnych jest coraz bardziej
dostrzegane przez instytucje świeckie oraz ludzi
nauki i studentów zarówno kierunku teologicznego, jak
innych nauk humanistycznych i społecznych. Natomiast w podsumowaniu
warto jeszcze raz podkreślić, że Kościół
zawsze otaczał szczególną troską spuściznę archiwalną,
dlatego też jego zasoby zachowały się do dziś
i służą celom duszpasterskim, administracyjnym,
naukowym, popularnonaukowym i ekspozycyjnym.
Noane