Historia języka polskiego - opracowanie(1).doc

1) Przedmiot i metody badawcze hj

Historia języka jest ukoronowaniem wszelkich rozważań o procesach zachodzących w języku. Na historię języka składa się cały system języka w ujęciu diachronicznym. Punktem wyjścia języka są czasy przeszłe, a punktem dojścia czasy współczesne. Język w średniowieczu nie był zróżnicowany terytorialnie.

Metody badawcze: filologiczna-bazuje na tekście, epoka piśmienna, rekonstrukcja wewnętrzna-jak wyraz wyglądał dawniej uwzględnieniem chronologicznych zachodzących procesów. historyczno-porównawcza- badania porównawcze na osi czasoprzestrzennej, zestawienie danych historycznych, elementów jezyka i innych języków obcych. metoda strukturalna-analiza budowy, opis procesów w budowie. Metody służą ustalenie chronologii zmian historycznych.

2) Hj a gramatyka historyczna

Przeszłością języka zajmuje się gramatyka historyczna, zwana też diachroniczną, która bada i opisuje fakty językowe w przekroju historycznym. Gr. historyczna przedstawia rozwój języka ogólnego. Gramatyka hist. zajmuje się omówieniem istotnych procesów językowych. W historii języka zajmujemy się gramatyką, ale też słownictwem. Historia jęz.pol. obejmuje nie tylko zmiany fonologiczne. Fonetyczne, morfologiczne, ale też kładzie nacisk na słownictwo. Rozwój słownictwa związany jest z czynnikami zewnątrzjęzkowymi m.in. zapożyczeniami z języków obcych. Przeobrażenia w życiu społecznym, politycznym, kulturowym związane były z wpływem języków obcych na zasoby leksykalne. Oddziaływania obce nie wpływały na fonologię, fonetykę. Historia języka polskiego zajmuje się rozwojem w planach poziomych( odmiany terytorialne, regionalne, środowiskowe)i pionowych( związane z przeobrażeniem języka w postaci mówionej i pisanej). Dla hist. jęz. ważny jest też rozwój stylistyczny języka polskiego, rozwój odmian.

3) Źródła do dziejów języka polskiego

Wszystko, co zostało utrwalone na piśmie stanowi źródła do badań historyczno-językowych. Źrodła to m.in. kościoł, sądownictwo, testamenty, inwentarze dóbr ziemskich i miejskich, teksty literatury pięknej.

4) Historia zewnętrzna i wewnętrzna języka – rozumienie pojęć

Wewnętrzna historia języka zajmuje się tymi zjawiskami jego rozwoju, które nie zależą od historii bytu nosicieli tego języka, natomiast zależą od prawidłowości działających w języku jako systemie, tzn. w ustroju składników o stałych właściwościach morfologicznych, syntaktycznych, leksykalnych i fonetycznych, nadających danemu językowi swoistą jakość i niepowtarzalną odrębność. Gdy chcemy określić co jest przedmiotem języka mówimy :historii wewnętrznej języka i historii zewnętrznej języka. Historia wewnętrzna to zmiany systemu fonologicznego, morfologicznego, leksykalnego, ale uwarunkowane wewnętrznie kierunkiem zmian. Historia zewnętrzna to rozwój społeczeństwa, instytucji, zjawisk, od których zależy samo istnienie języka. Punktem wyjścia w historii zew. Jest powstanie Państwa Polskiego i przyjęcie chrześcijaństwa. To początek wielowiekowego procesu kształtowania się języka. Powstanie języka ogólnego wiąze się z odpowiednią sferą m.in. dwór królewski, kościół, duchowieństwo

5) Periodyzacje hjp

Pierwszą propozycję periodyzacji dziejów języka polskiego opracował Antoni Kalina, nie jest to periodyzacja pełna, ale niektóre elementy są aktualne do dziś. A. Kalina wyróżnia:1 epokę form pierwiastkowych( rdzenie wyrazowe, pierwiastki sylabowe, są to jednostki jednosylabowe), 2. epokę tworzenia form syntaktycznych, 3.epokę form skłaniających( dotyczy jeszcze okresu przedpiśmiennego, przedpiśmiennego tej epoce wyróżnia następujące fazy:- faza narastania różnic pomiędzy narzeczami a językiem pisanym; epokę grafii prostej, epokę grafii złożonej i epokę grafii prostej modyfikowanej). W kolejnych Aleksander Brückner podzielił polszczyznę na cztery zasadnicze okresy: 1. dobę przedhistoryczną( 600-1100)- są to te czasy kiedy język polski wyodrębnia się z prasłowiańszczyzny(przeobrażenia w dziedzinie leksyki, nie ma zabytków pisanych w j.polskim.2. pierwszą dobę hist.(1100-1500)-pojawiają się pierwsze zapiski w języku polskim tzw. glosy- pisane na marginesach ksiąg łac., ujawniają się ślady po dawnych narzeczach oraz różnice dialektalne, pojawiają się dłuższe teksty, można już mówić o innych podsystemach języka, 3. druga doba hist.(1500-1800)- obok języka ogólnego kształtują się gwary, język ludowy, nastąpiło ostateczne ustalenie pisowni i form gramatycznych, wpływy różnych języków.4. doba najnowsza(1893 do współczesności)- wpływy francuskie, powstają słowniki, podręczniki do gramatyki j.polskiego. J. Baudouin- proponuje podział języka bardzo rozczłonkowany, wyróżnił 12 epok, ale dokładniej nie określa tych epok. Stanisław Słoński wyróżnił nast. epoki:1. prasłowiańską wspólnotę językową,2. epokę piśmienną i 3. przedpiśmienną. NastępnieTadeusz Lehr –Spławiński- wyróżnił w periodyzacji nast. czasy: 1.przedpolskie oraz 2. czasy polskie. W czasach przedpolskich wyróżnia dobę rozwoju wspólnego oraz dobę wykrystalizowania się słowiańszczyzny zachodniej i jej rozwarstwienie. Natomiast czasach polskich uwzględnia: dobę staropolską, wiek złoty, dobę powolnego upadku języka lit., dobę odrodzenia języka lit. oraz dobę najnowszą. Zenon Klemensiewicz- wyróżnia 1.dobę staropolską,( od czasów najdawniejszych do początków XVIw.) 2.dobę średniopolską( od początków XVIw. do ósmego dziesięciolecia XVIII w.) oraz 3. dobę nowopolską(od ósmego dziesięciolecia XVIII w. do 1939r.). Natomiast S. Urbańczyk zaproponował podobny podział jak Z. Klemensiewicz. Podsumowując historycy języka polskiego przeprowadzają następujące podziały: A. Brückner za przełomowy uznał rok 1500 i 1763, S. Słoński przyjmuje cezury w poł. wieku XVI, XVII i pod koniec w. XVIII. T. Lehr-Spławiński uwaŜa za graniczne lata ok. 1500, poł. w. XVIII i poł. XIX.Z. Klemensiewicz przyjmuje umownie rok 1500 jako granicę między dobą staropolską i średniopolską, a trzecią część XVIII w. między średniopolską a nowopolską. Jak widać rok 1500 odgrywa rolę istotną w periodyzacji Brücknera, Lehra-Spławińskiego i Klemensiewicza. Wszyscy autorzy dość podobnie oceniają drugą cezurę, lata 1763-1780. Historyk polityczny zaleci jako zwrotne momenty poł. w. XV i poł. XVIII w.,a drugorzędnie poł. w. XVII. Zajdzie więc rozbieŜność między jego cezurą, umieszczoną ok. poł.XV w. i cezurą językoznawcy w latach 1520-1530. Jest to rozbieŜność uzasadniona. Połowa XVw. jest datą przełomową takŜe w dziejach kultury polskiej, bo rozpoczyna się wtedy oddziaływanie humanizmu, ale jego wpływ zaznacza się w literaturze polsko-łacińskiej, skoro w języku łacińskim zaspokaja się literackie potrzeby przodujących kulturalnie Polaków.

6) Język polski jako przedmiot badań naukowych (sylwetki naukowe najwybitniejszych polskich językoznawców – dwie do wyboru)

Henryk Suchecki, profesor filologii słowiańskiej na uniwersytecie krakowskim. Prace związane z polszczyzną :

- Przegląd form gramatycznych języka staropolskiego, Lwów 1857

- Budowa języka polskiego pojaśniona wykładem w zakresie indoeuropejskim, Praga 1863

- Zagadnienie z języka polskiego, Kraków 1871

Zajmował się także popularną stroną językoznawstwa, pisał podręczniki gramatyczne. Dużym powodzeniem cieszyły się jego wykłady „O błędach w polszczyźnie potocznych”. Jako pierwszy wprowadził do programu uniwersyteckiego ćwiczenia dla kandydatów na nauczycieli języka polskiego w szkole średniej.

Lucjan Malinowski ( 1839-1898), językoznawca, badacz dialektów śląskich, pierwszy badacz dialektu górnośląskiego, zbieracz i dokumentalista polskiego folkloru , ma szczególny wkład w rozwój regionalizmu [2], podróżnik , profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, członek Akademii Umiejętności . Gimnazjum ukończył z najwyższymi ocenami z wszystkich przedmiotów. Potem wstąpił do Szkoły Głównej w Warszawie i w roku 1867 skończył studia na Wydziale Historyczno−Filologicznym. Nauki uzupełniał w Berlinie, Jenie, Petersburgu, Moskwie i Lipsku, poświęcając się dialektologii i prowadząc badania językoznawcze na Śląsku oraz Spiszu.Lucjana Malinowskiego historycy nauki nazywają „ojcem polskiej dialektologii”, czego zasadność, poza publikacjami, poświadczają postaci uczniów, m.in. Jana Bystronia i Kazimierza Nitscha. od r. 1876 profesor filologii słowiańskiej i języka polskiego w Krakowie, jeden z najwybitniejszych językoznawców. Daje on początek polskim badaniom dialektologicznym, oglasza cały szereg starannie opracowanych zabytków, a –co historycznie bodaj najważniejsze – skupia w utworzonym po raz pierwszy na ziemiach polskich seminarium filologii słowiańskiej grono uczniów, których dzięki swojej wiedzy i zapałowi pedagogicznemu kształci na uczonych, zapewniających trwały rozwój polskiego językoznawstwa. Od 1870 roku Malinowski związany był do końca życia z Krakowem, poza krótką przerwą na nauczycielską pracę we wsi Ulów, w gminie Tomaszów Lubelski oraz w ówczesnej stolicy Królestwa Kongresowego, Warszawie. Po powrocie uczył języka polskiego i języków klasycznych w gimnazjum św. Anny, kontynuując studia na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie w 1876 roku uzyskał tytuł profesora nadzwyczajnego, a w 1877 r. objął Katedrę Filologii Słowiańskiej. W ciągu dwudziestu lat intensywnej pracy stworzył podwaliny pod pierwszą w Polsce szkołę lingwistyczną. Wyszło z niej później wielu wybitnych językoznawców.

Aleksander Bruckner ( 1856-1939),Urodził się w spolszczonej i od trzech pokoleń osiadłej w Brzeżanach, a wcześniej w Stryju, rodzinie urzędnika skarbowego - Aleksandra Mariana Brücknera. Studiował we Lwowie, a naukowe staże odbył w Lipsku, Berlinie i Wiedniu u znakomitych slawistów: Leskiena, Jagića, Miklosicha. Doktoryzował się w 1876, a habilitację uzyskał na uniwersytecie w Wiedniu w 1878 na podstawie pracy Die slavischen Aussiedlungen in der Altmark und im Magdeburgischen. Był docentem Uniwersytetu Lwowskiego. W 1881 powołano Brücknera na katedrę slawistyki w Berlinie jako następcę profesora Jagiča. Na berlińskim uniwersytecie wykładał aż do 1924 roku. W 1889/1890 Brückner odnalazł w Bibliotece Petersburskiej Kazania świętokrzyskie, które opracował i opublikował. Oprócz tego Brückner pod koniec XIX wieku opracował spuściznę literacką po barokowym poecie Wacławie Potockim. Po I wojnie światowej w 1924 roku władze uniwersytetu przeniosły profesora Brücknera na emeryturę. W 1933 otrzymał od społeczeństwa polskiego złoty medal zasługi.Był członkiem Akademii Umiejętności i Akademii Nauk w Petersburgu. W 1929 roku Uniwersytet Warszawski przyznał mu tytuł doktora honoris causa.

prof. Slawistyki w Berlinie, ogłosił i zbadał zabytki starej polszczyzny, wśród których na pierwszym miejscu znajdują się Kazania świętokrzyskie. Syntezę jego wieloletnich i bardzo różnorodnych studiów nad językiem polskim stanowią dwa dziela: „DZIEJE języka polskiego, bardzo popularne i niezawodne szerzące się wśród kół polskiej inteligencji,nie zawsze ścisłe i uporządkowane wiadomości o historii mowy ojczystej  oraz „Słownik etymologiczny języka polskiego’’ , który wzbudzał duzo naukowych zastrzeżeń , jednak dla wielu stanowił znakomite dzieło i źródło informacji. Ważne są również następujące prace : Cywiliazacja i język. Szkice  z dziejów obyczajności polskiej oraz Walka o język . W pracach tych autor propaguje rozsądne dążenia do zachowania czystości języka i jego odporności przeciw niepotrzebnym zapożyczeniom.

7) Historyczne słowniki języka polskiego/dokładna charakterystyka 3 wybranych słowników

- Dictionrius Johannis Murmelii variarum rerum cum germanica atque polonica interpretation pierwsze wydanie 1526. Jego układ jest tematyczny, a w zakończeniu znajduje się alfabetyczny spis objaśnionych  wyrazów.

- Farrago actionum civilium iuris Maydeburgensis – jest tam słowniczek łacińsko-polski terminów prawniczych i nazw pokrewieństwa.

- Słownik Jana Mączyńskiego z 1564 roku w Królewcu. Słownik łacińsko-polski. Zbiór nowoczesny. Mączyński dużo podróżował po Europie. Zapoznaje się ze słownikami i ludźmi, którzy je tworzą. Zamierzał wydać część polsko-łacińską, ale mu się to nie udało: materiały w większości zaginęły. Zawiera ok. 21 tyś. wyrazów. Indeks dwutomowy opracował Kuraszkiewicz w 1962-63. W 1973 wyszło fotograficzne wydanie w opracowaniu Olescha. Zamieszcza bogaty materiał frazeologiczny, wiele przysłów, ma rozbudowany wstęp.

- Słownik Grzegorza Knapskiego to słownik polsko-łacińsko-grecki. Ukazał się w 1621. Nie zawiera całego zbioru leksyki, ma aspekt normatywny, mamy 30 wydań. Pierwszy tom, liczący ponad 1500 stron, zawierał materiał polsko-łacińsko-grecki, drugi tom zawierał na 840 stronach indeks łaciński do pierwszego tomu, a trzeci tom był zbiorem ok.1300 fraz idiomatycznych i przysłów. Słownik ten był ważny dla rozwoju leksykografii polskiej ze względu na użycie nowatorskich, na gruncie polskim,

- Słownik języka polskiego pod red. Lindego, wyd. w 1807r. Linde pracował w różnych bibliotekach. To słownik historyczny, obejmuje słownictwo z XVI do XVIII w. Jest ok. 60 tyś. wyrazów. Każde hasło ilustrowane jest cytatem na podstawie tekstów źródłowych. Przy wyrazach polskich podawał wiele odpowiedników z innych języków. To wzór historycznego języka jednojęzycznego. Słownik ten jest jednocześnie słownikiem przekładowym.

- Słownik staropolski red. St. Urbańczyk. Pierwsze zeszyty ukazały się w latach 50tych. W 2007 ukazały się indeksy, które rejestrują wszelkie wykazy. Obejmuje słownictwo do końca XVw. Słownik wielotomowy składa się na szereg zeszytów. Ma ogromną wagę dla badań historycznych. Zawiera wyrazy, które pojawiły się w tym okresie w źródłach. Opracowany w sposób nowoczesny. Układ alfabetyczny, hasło rozbudowane, ma ogromną liczbę przytoczeń. Zasób leksykalny to ok. 15tyś. haseł.

- Jednym z najstarszych, prawdopodobnie z roku 1424, jest tzw. Wokabularz trydencki. Słownik dwujęzyczny łacińsko-polski, zawiera ok. 500 tys wyrazów, słownictwo dotyczące prawa, administracji, wojska, chorób. Przechowywany w Bibliotece Jagiellońskiej.

8) Słowniki i gramatyki doby nowopolskiej

1. Na początku XIXw. W latach 1807-1814 ukazał się sześciotomowy słownik, którego autorem był Samuel Bogumił Linde. Słownik ten stanowi największy przełom w całych dziejach leksykografii. Jest pierwszym słownikiem opartym na materiale wyrazowym drukowanych tekstów literackich, publicystycznych, naukowych. Zestaw źródeł słownik obejmuje ok. 800 druków od połowy XVIw. do XIX-jest to więc pierwszy słownik historyczny. Układ słownika alfabetyczno-gniazdowy. Na opracowanie wyrazu hasłowego składa się niezbędna informacja gramatyczna, liczne odpowiedniki obce wyrazu hasłowego, objaśnienie znaczenia wyrazu i liczne przykłady użycia wyrazu wypisane z przejrzanych druków. Słownik Lindego liczy ok. 60 tys. haseł. 2.W roku 1861 w Wilnie wydano podręczny słownik pod red. Zdanowicza, Szyszki, Filipowicza, Tomaszewicza, Czepielińskiego i Korotyńskiego. Za podstawę przyjeli  oni zasób haseł słownik Lindego. Słownik uwzględnia bogate słownictwo potoczne, regionalne, zapożyczenia. Zawiera ok. 110 tyś. haseł. 3. Pomysł nowego  słownika naukowego zrodził się pod koniec XIXw. Inicjatorem był Jan Karłowicz, wraz z Kryńskim i Niedźwiedzkim utworzył komitet redakcyjny, który to doprowadził do wdania Słownika języka polskiego zwanego słownikiem warszawskim. Słownik ten bazuje na całym słownictwie słownika Lindego oraz słownika wileńskiego, poszerzony o zabytki średniowieczne. Znajdują się tu wyrazy specjalistyczne z różnych dziedzin. Słownik warszawski jest ostatnim wielkim słownikiem ogolnym doby nowopolskiej. 4. Słownik Lehra- Spławińskiego, niedokończony obejmuje słownictwo ogólnopolskie i potoczne. Zawiera uwagi gramatyczne o leksyce hasłowej, uwzględnia zagadnienia chronologicznie( czas pojawienia się wyrazu), podaje synonimy, zawiera informacje etymologiczne. 5. Słownik Długosz-Kurczabowej, to słownik etymologiczny „Nowy słownik etymologiczny j. polskiego”6.Słownik synonimów polskich Krasińskiego powstał 1885, ma naukowy charakter, dot. Synonimów jęz. polskiego. 7. „Słownik gwar polskich” Karłowicza 1900-1911. 8. „Słownik etymologiczny języka polskiego”  Brucknera 1927. 8. „ Słownik frazeologiczny” pod red. Gallego i Krasnowolskiego 1898. 9. „Dobór wyrazów” –Romana Zawilińskiego, najbogatszy spośród innych słowników doby nowopolskiej. 10 „Encyklopedyczny słownik wyrazów obcych” St. Lam, ukazał się w 1939 11.” Słownik etymologiczny” Bańkowskiego, dwa tomy do litery „p”. 12. „Słownik  etymologiczny” Sławskiego, wielotomowy, ukazał się do połowy alfabetu. Spełnia wymogi nowoczesnego słownika, ma bogato rozbudowane hasła, cytaty ze źródeł. 13. „słownik prasłowiański” Sławskiego, ukazało się już wiele tomów, trwają prace nad następnymi.14. „Słownik gwar polskich” ukazało się wiele tomów,.

Gramatyki : pierwsza gramatyka pisana polsku, a przeznaczona dla Polaków, powstała w początkach doby nowopolskiej. Było to dzieło Szylarskiego „Początki nauk dla narodowej młodzieży, to jest gramatyka języka polskiego” , wyd. 1970, gramatyka ta nie zdobyła popularności., przycmiona przez podręczniki Kopczyńskiego „ Gramatyka dla szkół narodowych” , „Gramtyka języka polskiego” . Mroziński : „ Pierwsze zasady gramatyki języka polskiego”, „Rozprawy i wnioski o ortografii polskiej”, Kamiński : „ Czy nasz język jest filozoficzny?”, Jezierski : „ Przygotowanie do wiedzy mowy polskiej”, Królikowski :” Rozprawa o rytmiczności i metryczności języka polskiego” Deszkiewicz: „Rozprawy o jęzku polskim i o jego gramatykach” Morzycki : „Rys gramatyki języka polskiego”, Gruszczyński : „Nauka o zdaniu",  Rewoliński:  „ Głoskownia czyli Gramatyka polska”, Sierociński : ”Gramatyka polska”

9) Podstawowe stanowiska w dyskusji o pochodzeniu polskiego języka literackiego (m. in. czas powstania odmiany ponadregionalnej języka polskiego, odmiana pisana – odmiana mówiona, podłoże dialektalne)

Śledząc zagadnienie początków polskiego języka ogólnego i jego literackiej odmiany, dobrze jest pamiętać o jego problemach: wieku oraz dialektycznym pochodzeniu. Oba problemy muszą uwzględniać zróżnicowanie języka ogólnego na odmianę potoczną i mówioną. Zarysowały się dwa poglądy:

-          początek języka literackiego w średniowieczu

-          drugi umieszcza go dopiero w XVI wieku

odmiana mówiona wyprzedza w obu przypadkach powstanie odmiany pisanej.

Rozbieżność poglądów dotyczących wieku pozostaje w ścisłym związku z definicją języka literackiego.

Język literacki to ta odmiana języka ogólnego, która podlega nie tylko normom poprawności gramatyczno – leksykalnej, ale też stylistycznym wyznacznikom doboru środków językowych dla określonego typu wypowiedzi pisanej.

Zarówno język ogólny jak i literacki są wytworami historycznej ewolucji. Można w niej wyróżnić dwie fazy:

      - powolne stawanie się języka narodowościowego w procesie integracji na zróżnicowanej podstawie dialektycznej. Jest to zarazem faza pierwszych prób kształtowania się odmiany literackiej przez dobór środków wyrazu, które zostają zaczerpnięte z własnego uogólniającego się języka – rezultat pierwszej fazy to ukształtowanie się języka ogólnego i jego odmian

-          okres powolnego a stałego przekształcania się gotowego języka ogólnego w obu odmianach – pisanej i mówionej – z warunkami i potrzebami trwającego historycznie bytu społeczeństwa.

Z takich założeń wychodząc uważa się, że najstarsze wytwory języka literackiego należą do XIV wieku. Dostarczają one dość ograniczonego, ale obiektywnego materiału literackiego jakim są: Kazania Świętokrzyskie i Psałterz floriański, Bogurodzica. Stan rzeczy, który zastajemy w XIV wieku upoważnia do uznania w nim nie pierwszych prób ale dalszego ciągu pracy pisarskiej (Kazania mogą być odpisem starszych oryginałów, archaizmy z Bogurodzicy pochodzą z XIII czy XII wieku).

Nie należy cofać okresu kształtowania się odmiany literackiej przed XIII wiek. Przez wzgląd na rolę łaciny w administracji, w życiu umysłowym Polski, słabą organizację szkolnictwa. Ponadto u Czechów, których rozwój kulturalny jest dla nas wpływowy, piśmiennictwo rozwija się dopiero w XIII wieku.

Proces organizowania się odmiany literackiej, postępuje w XV w. Wchodzi książka drukowana i szkolnictwo, które wystąpią w funkcji czynników oragnizujących język literacki

DIALEKTYCZNE POCHODZENIE JĘZYKA LITERACKIEGO

Wypracowały się dwie koncepcje:

-          Wielkopolska- hipotezę wielkopolskiego początku sformułował A. Kalina. S. Dobrzycki podkreśla brak mazurzenia jako jeden z argumentów przemawiający za takim przypuszczeniem. Opiera się ona na wynikach dialektologii, które rekonstruują stan przedzabytkowej polszczyzny na podstawie nowszych faktów gwarowych. Wielkopolskie pochodzenie języka jest uzasadniane istnieniem w nim pewnych właściwości systemu gramatycznego, zwłaszcza fonologicznego, które są wspólne z dialektem wielkopolskim( brak wymiany –ch w –k, chw- w f-, obecność grupy śrz, źrz) Tę teorię popierają: Klemensiewicz, Łoś, Urbańczyk czy Rospond.

-          Małopolska – związki z tą hipotezą znajdujemy u Dmochowskiego, który kładzie główny nacisk na stronę historycznokulturalną, a zagadnienia i trudności językowe załatwia powierzchownie. Argumentacja językoznawcza opiera się na wynikach dialektologii historycznej. Przeprowadzona analizę zabytków ze względu na ich dialektyczne zróżnicowanie i stąd wysnuto wnioski o ich regionalnej przynależności.  W oparciu o dane lingwistyczne za tą hipotezą opowiedzieli się: Taszycki, Milewski.

Klemensiewicz przyjął za podstawę kształtowania się średniowiecznego języka dialekt wielkopolski, z tym, że nie wykluczył on ingerencji składników innych dialektów, zwłaszcza małopolskiego.

Dubisz „ Czas powstania języka literackiego”

Teorie:

Kuraszkiewicz: koniec XIV wieku to moment napędu polszczyzny – rozwój pismiennictwa. Stabilizacja języka to XV/XVI wiek

Walczak: to, co zaświadcza o stabilizacji języka to norma językowa. Istnieje ona w zabytkach z XIV wieku

Milewski: język literacki powstaje w XVI wieku

Borawski: istniał język ponadplemienny i plemienny. Od XIV wieku rozpoczęła się wymiana pism między klasztorami – to dało początek rozwojowi polskiego języka

Dubisz – język polski nie znajdował podstaw kulturalnych przed wiekiem XIII .Dopiero w XII wieku wykształciły się elity społeczne, co spowodowało zapotrzebowanie na teksty.

1 faza - W końcówce XVI wieku rozpoczyna się znaczący rozwój czynnika normatywizującego język pisany.

2 faza - to rozwój piśmiennictwa w języku polskim w wieku XV.

3 faza – złoty wiek, zmiana w kulturze, religii, cywilizacji. Pełne ustabilizowanie się języka literackiego w XVI wieku.

Polski język literacki powstał z odmiany mówionej lub pisanej – są to dwa stanowiska.

-          jeśli przyjąć, że powstał z odmian dialektalnych to najpierw był mówiony

-          jeśli przyjąć, że istniał na piśmie w społeczności, podlegał kodyfikacji i normą to był pisany

Argumenty dialektyczne są słabe i bardzo zróżnicowane. Jeśli miałby być ponadplemienny to musiałby istnieć jako sposób wzajemnego porozumiewania się, przede wszystkim na poziomie ogólnym. Dopiero w sposobie pisanym możemy mówić o kodyfikacji.

10) Istotne cechy przemawiające za wielkopolskim podłożem dialektalny

(m. in. K. Nitsch, T. Lehr-Spławiński, S. Urbańczyk)

Zwolennicy tezy o wielkopolskim pochodzeniu języka literackiego opierali się na argumentach: językowym i historycznym. Argument językowy związany jest z problemem mazurzenia, czyli zjawiskiem zaniku w pewnych dialektach polskich, szeregu spółgłosek szumiących (sz, ż, cz). Dialekty Mazowsza, Małopolski i znacznej części Śląska nie zachowały tych spółgłosek, lecz utożsamiały je z odpowiednimi spółgłoskami szeregu syczącego (s, z, c). Ponieważ mazurzenie nie było znane w Wielkopolsce i na Kujawach, a w polskim języku literackim panuje system niemazurzący, więc musiał on się uformować na podstawie dialektów wielkopolskich. Natomiast argument natury historycznej mówi, iż w czasach formowania się kolebki państwowości polskiej w IX, X w. najważniejszą rolę odgrywała Wielkopolska. Język dworu panujących książąt i zaczątków organów państwowych musiał wywodzić się z dialektów najbliższych okolic, a z biegiem czasu stawał się wzorem przyjmowanym i naśladowanym przez ludzi mających jakikolwiek związek z instytucjami i urzędami państwowymi. Zwolennicy tej hipotezy przyjmowali, że zjawisko mazurzenia jest stare, a jego pojawienie się wiązali z wpływami obcymi lub z rozwojem wewnętrznym polskim.

Cechy dialektu Wielkopolskiego:

·       Udźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa

·       Brak mazurzenia

·       Żadna zmiana nie dotyczy spółgłosek

·       Nosowe wymawiane w sposób rozłożony i podwyższony: u←ą (on, om)← a →ę (em, en)→i

·       charakterystyczne podwyższenie melodii, tzw. zaśpiew, zwykle na końcu zdania, z wydłużeniem ostatniej sylaby np. do widzeniaa, gdzie a wymawiane jest wyraźnie wyżej

·       wymowa o zamiast a np. : Kolejorz (Kolejarz), chłopok (chłopak)

·       wymowa u lub ó zamiast o np. : cóś (coś), doktór (doktor)

·       wymowa ło, łe, ły w miejscu o lub ó np. : łoko (oko), łyn (on), młost (most). Może to spowodować bardzo silne zniekształcenie: płet stołym (pod stołem) lub Łodejdź łobuzie łod łokna, bo cię łobleje bez łeb łodom łod łogórków (Odejdź łobuzie od okna, bo ci obleję głowę wodą od ogórków)

·       ...