grosse.pdf

Studia Regionalne i Lokalne

Nr 1(8)/2002

ISSN 1509-4995

Tomasz Grzegorz Grosse

Przegl¹d koncepcji teoretycznych

rozwoju regionalnego

Niniejszy artykuł przedstawia wybrane koncepcje teoretyczne dotycza˛ce rozwoju regional-

nego. Autor dokonuje analizy najwa˙niejszych czynnik´ w decyduja˛cych o rozwoju kon-

kurencyjno´ci gospodarki regionalnej. W´r´ d nich na uwag˛ zasługuja˛ m.in. warunki

instytucjonalne i prawne, w szczeg´ lno´ci sieci wsp´ łpracuja˛cych ze soba˛ instytucji eko-

nomicznych i społecznych. Obok tego wa˙nym elementem sa˛ normy ˙ycia społecznego,

kt´re cenia˛ innowacyjno´´iprzedsi˛biorczo´´orazzach˛caja˛ do wsp´ łpracy. Autor analizuje

r´wnie˙ badania dotycza˛ce znaczenia kapitału społecznego dla rozwoju regionalnego.

Wa˙nym czynnikiem dynamiki gospodarczej jest tak˙e dojrzało´´ strategii politycznej oraz

jako´´ funkcjonowania władz publicznych. Dlatego autor przedstawił rekomendacje dla

działa´ podejmowanych przez administracj ˛ publiczna ˛ , wspieraja ˛ cych wzrost gospodarczy

irozw´ j społeczny w regionach.

Koncepcje naukowe dotycza ˛ ce rozwoju regionalnego wywieraja ˛ znacza ˛ cy

wpływ na działania społeczne. Na ich podstawie formułowane sa˛ r´˙norodne

zalecenia dla elit politycznych i prowadzone konkretne przedsi˛wzi˛cia gos-

podarcze władz publicznych. Wraz ze zmieniaja˛cymi si˛ „modami” teoretycz-

nymi mo˙na wi˛c obserwowa´ zmian˛ zachowania administracji publicznej.

Wcze´niejsze teorie rozwoju gospodarczego, wyrosłe na gruncie neoliberal-

nym, nie przewidywały interwencjonizmu władz publicznych. Uznawały, ˙e

działania administracyjne niosa˛ ze soba˛ wi˛cej szkody ni˙ po˙ytku. Zadaniem

władz było jedynie tworzenie odpowiednich regulacji prawnych dla wolnego

rozwoju działalno´ci gospodarczej. Po˙a ˛ danym instrumentem regulacyjnym

w okresach dekoniunktury mogły by´ tak˙e działania fiskalne, zmniejszaja ˛ ce

poziom opodatkowania, lub monetarne, np. obni˙aja˛ce poziom podstawowych

st´ p procentowych.

W ostatnich dziesi˛cioleciach pojawiaja˛ si˛ jednak coraz cz˛´ciej koncepcje,

kt´ re odchodza ˛ od czystych zało˙e´ neoliberalnych i nawia ˛ zuja ˛ w coraz

wi˛kszym stopniu do doktryny Johna Keynesa. Odwołuja˛ si˛ one do szerszej

gamy czynnik´ w wpływaja˛cych na rozw´ j gospodarczy region´ w, m.in. pod-

kre´laja˛ znaczenie instytucji otoczenia biznesu, o´rodk´ w naukowych, zjawisk

społecznych i norm kulturowych. Zakładaja˛ r´ wnie˙ konieczno´´ interwen-

cjonizmu władz publicznych. Jest to spowodowane zało˙eniem o kumulowaniu

si˛ r´˙nic mi˛dzyregionalnych. Regiony wysoko rozwini˛te staja˛ si˛ wmy´l

TOMASZ GRZEGORZ GROSSE

tych zało˙e´ coraz bardziej gospodarczo dominuja ˛ ce, a na obszarach zacofa-

nych pogł˛biaja˛ si˛ zjawiska problemowe. Dlatego teorie, o kt´ rych mowa,

postuluja˛ r´ ˙norodne działania administracyjne, pocza˛wszy od podwy˙szania

kwalifikacji siły roboczej, przez inwestycje w infrastruktur˛, promowanie

eksportu, a sko´ czywszy na budowaniu instytucji wspieraja˛cych rozw´ j przed-

si˛biorczo´ci, upowszechniaja˛cych nowatorskie metody zarza˛dzania i techno-

logie oraz kreuja˛cych innowacyjno´´. Działania administracji publicznej powin-

ny by´ zatem szczeg´ lnie intensywne na terenach słabego wzrostu gospodar-

czego (Malizia, Feser 1999, s. 123–137).

Warto zauwa˙y´,˙ewi ˛ kszo´´ koncepcji naukowych powstałych po drugiej

wojnie ´wiatowej, a˙ do pocza˛tku lat osiemdziesia˛tych, zakładała „odg´ rna˛”

pomoc władz pa´ stwowych dla słabiej rozwijaja˛cych si˛ region´ w. Wsp´ł-

czesne koncepcje kłada˛ raczej nacisk na mobilizacj˛ wewn˛trznego potencjału

tych obszar´ w i traktuja˛ interwencj˛ władz publicznych jako wspieraja˛ca˛

rozw´ j oddolnych czynnik´ w instytucjonalnych, politycznych i społecznych,

zapewniaja˛cych konkurencyjno´´ i rozw´ j gospodarczy (Amin 1999).

Jedna˛ z najbardziej popularnych koncepcji wyja´niaja˛cych rozw´ jregionalny

jest teoria bazy ekonomicznej ( economic base theory ). Jej podstawowym

zało˙eniem jest oparcie rozwoju regionalnego na działalno´ci eksportowej.

Najistotniejszym elementem stymuluja˛cym wzrost gospodarczy jest bowiem

wła´nie zewn˛trzny popyt na towary lub usługi wytwarzane na obszarze

regionu. Firmy i sektory gospodarcze produkuja˛ce na eksport tworza˛ tzw. baz˛

ekonomiczna ˛ regionu. Rozw´ j tej bazy zapewnia efekty mno˙nikowe w postaci

rozwini˛cia si˛ pokrewnych sektor´ w, podwykonawc´ w oraz rynku usług

lokalnych i regionalnych.

Na podstawie teorii bazy ekonomicznej formułowane sa˛ rozliczne rekomendac-

je dla działa´ publicznych. Najcz˛´ciej sugeruje si˛ przedsi˛wzi˛cia, kt´ re

przycia ˛ gaja ˛ do regionu inwestor´ w produkuja ˛ cych na eksport. Władze publiczne

powinny wi˛c poszukiwa´ takich korporacji, kt´re wytwarzaja˛ wysoko konkuren-

cyjnetowarynarynkach´wiatowych. Za najbardziej korzystne uznaje si˛ gał˛zie

przemysłu oparte na wysokich technologiach oraz niekt´ re usługi, zwłaszcza

wspieraja ˛ ce zmiany technologiczne i producent´ w wysoko konkurencyjnych

(Malecki 1997, s. 31). Ponadto zalecane sa ˛ poszukiwania przedsi ˛ biorstw, kt´ re

moga˛ by´ szczeg´lnie korzystne dla dalszego rozwoju regionu. W opinii jednych

specjalist´ w oznacza to zach˛canie inwestor´ w z bran˙y, kt´ ra jest ju˙ mocna˛

strona˛ gospodarki regionalnej, a wi˛c pogł˛bia specjalizacj˛ regionu. Takie

zało˙enie przy´wieca np. autorom teorii produktu podstawowego, kt´ ra zostanie

om´ wiona w nast˛pnej kolejno´ci. Według innych ekspert´ wwładze publiczne

powinny raczej dywersyfikowa´ baz˛ eksportowa˛ i przycia˛ga´ przedstawicieli

nowych sektor´ w produkcyjnych. Ponadto władze publiczne powinny wspiera´

działalno´´ eksportowa˛ przedsi˛biorstw regionalnych (Malizia, Feser 1999, s. 54).

Najwi ˛ kszym zagro˙eniem dla rozwoju wynikaja ˛ cego z teorii bazy ekono-

micznej mo˙e by´ schyłek dominuja˛cej bran˙y. Podobnie jest w przypadku

PRZEGLA˛D KONCEPCJI TEORETYCZNYCH ROZWOJU REGIONALNEGO

wycofania si ˛ inwestora, na kt´ rym opiera si ˛ rozw´ j gospodarczy regionu.

Wła´nie dlatego specjali´ci zalecaja˛ dywersyfikacj˛ bazy ekonomicznej (Male-

cki 1997, s. 24). Ponadto działania publiczne wspieraja˛ce du˙ych inwestor´ w

moga˛ zaniedbywa´ przedsi˛biorstwa lokalne, zwłaszcza za´ małei´rednie

firmy, kt´ re pozostaja˛ poza niejednokrotnie arbitralnie wyznaczonymi grani-

cami bazy ekonomicznej. W konsekwencji mo˙e to zachwia´ endogenicznym

rozwojem całego regionu, a wi˛c rozwojem opartym na jego wewn˛trznym

potencjale wzrostu (Malizia, Feser 1999, 60–63).

Na koncepcji bazy ekonomicznej opiera si˛ teoria produktu podstawowego

( staple theory ). R´ wnie˙ ona upatruje ´r´ dła rozwoju w działalno´ci ekspor-

towej. Koncepcja ta przypomina tak˙e powszechnie znana˛ teori˛ korzy´ci

komparatywnych Davida Ricarda, kt´ ra uzasadnia mi˛dzynarodowy podział

pracy. Teoria wybitnego klasyka ekonomii jest jednak z zasady statyczna i nie

wyja´nia przyczyn rozwoju gospodarczego. Natomiast teoria produktu pod-

stawowego, kt´ rej autorem był Harold Innes, wyja´nia długookresowe zmiany

strukturalne oraz przyczyny wzrostu ekonomicznego. Droga˛ do rozwoju re-

gionalnego jest przede wszystkim stopniowa specjalizacja produkcyjna, a zwła-

szcza skupienie si˛ na wybranej grupie towar´ w, kt´ ra mo˙e by´ najbardziej

konkurencyjna na rynkach zewn˛trznych. Przyczyna˛ rosna˛cych korzy´ci wy-

nikaja ˛ cych ze specjalizacji produkcyjnej jest przede wszystkim obni˙anie

koszt´ w transakcyjnych, w tym doskonalenie organizacji procesu produkcji

oraz jako´ci wytwarzanych towar´ w (Landes 2000, s. 332).

Władze publiczne w my´l omawianej teorii powinny wspiera´ proces spe-

cjalizacji oraz zmniejsza´ koszty transakcyjne produkcji. Podstawowym zada-

niem administracji sa˛ inwestycje infrastrukturalne, zwłaszcza komunikacyjne

(lub telekomunikacyjne). Ponadto władze moga˛ zmniejsza´ koszty działalno´ci

badawczej i innowacyjnej, wspiera´ działania szkoleniowe oraz rozwija´

usługi otoczenia biznesu (np. doradcze i ksi˛gowe). Moga˛ r´ wnie˙ sprzyja´

rozwojowi instytucji finansowych, kt´ re wzmocnia ˛ trend specjalizacji produk-

cyjnej. Władze publiczne powinny tak˙e stymulowa´ działalno´´ eksportowa˛

(Malizia, Feser 1999, s. 81–84).

Inna˛ koncepcja˛ upatruja˛ca˛ przyczyny rozwoju regionalnego w działalno´ci

eksportowej jest tzw. nowa teoria handlu ( new trade theory ). Wyja´nia ona,

dlaczego w gospodarce globalnej korzy´ci z handlu moga ˛ odnosi´ kraje b ˛ da ˛ ce

na r´ ˙nym poziomie rozwoju cywilizacyjnego. Przyczyna˛ jest mianowicie

daleko posuni˛ta specjalizacja produkcyjna, a zwłaszcza skoncentrowanie si˛

na działalno´ci kapitałochłonnej albo pracochłonnej. Regiony posiadaja˛ce

du˙e zasoby taniej siły roboczej moga ˛ wi ˛ c specjalizowa´ si ˛ w pracochłonnej

produkcji. Natomiast regiony bogate w kapitał eksportuja˛ towary wymagaja˛ce

wysokich nakład´ w kapitałowych. Jednocze´nie teoria zakłada, i˙ wdłu˙szej

perspektywie czasowej taka wymiana mi˛dzy oboma typami region´ wprzynosi

wi˛ksze korzy´ci regionom bogatym w kapitał. Zgodnie z omawiana˛ teoria˛ od

władz publicznych wymagane jest zaanga˙owanie na rzecz inwestycji infra-

strukturalnych, wspierania instytucji finansowych, działalno´ci szkoleniowej

TOMASZ GRZEGORZ GROSSE

i innych inicjatyw pogł ˛ biaja ˛ cych specjalizacj ˛ produkcyjna ˛ . Ponadto władze

powinny wspiera´ działalno´´ eksportowa˛ oraz popiera´ na arenie mi˛dzy-

narodowej zasady swobodnego handlu (Malizia, Feser 1999, s. 156–163).

Kolejna grupa teorii ekonomicznych wskazuje na koncentracj˛ przestrzenna˛

rozwoju regionalnego i wynikaja˛ce z tego faktu konsekwencje natury ekonomi-

cznej i politycznej. Bodaj najbardziej rozpowszechniona jest koncepcja biegu-

n´w wzrostu ( growth poles ) autorstwa Francois Perroux. Pocza˛tkowo nie

odnosiła si˛ ona do wymiaru przestrzennego, ale do dominuja˛cych na rynku

podmiot´ w gospodarczych. W jej rozumieniu rozw´ j gospodarczy jest skoncen-

trowany w najbardziej rozwini ˛ tych przedsi ˛ biorstwach, gał ˛ ziach przemysłu

isektorach,kt´ re stanowia˛ tzw. bieguny wzrostu dla całej gospodarki. Wymie-

nione podmioty charakteryzuja˛ si˛ najsilniejsza˛ pozycja˛ na rynku, szybkim

tempem wzrostu działalno´ci gospodarczej i wieloma powia˛zaniami koopera-

cyjnymi. Stanowia˛ sił˛ nap˛dzaja˛ca˛ rozw´ j gospodarki, ale jednocze´nie podpo-

rza ˛ dkowuja ˛ i uzale˙niaja ˛ od swojej polityki inne, słabsze podmioty rynkowe.

P´ ´niej teoria biegun´ w wzrostu znalazła odniesienie do najbardziej roz-

wini˛tych region´ w. Na ich obszarze lokuja˛ bowiem swoja˛ działalno´´ zaawan-

sowane technologicznie gał˛zie przemysłu, kt´ re sa˛ r´ wnie˙ wysoko kon-

kurencyjne na arenie mi˛dzynarodowej. W ten spos´ b obszary metropolitalne,

stanowia ˛ ce ja ˛ dro takiego regionu, dominuja ˛ nad mniejszymi miastami oraz

okolicznymi obszarami. Natomiast najbardziej rozwini˛te regiony wygrywaja˛

konkurencj˛ gospodarcza˛ z regionami peryferyjnymi i uzale˙niaja˛ je od własnej

polityki przemysłowej i handlowej. Najwa˙niejsza˛ rekomendacja˛ Perroux dla

działa´ publicznych jest wzmacnianie dotychczasowych lub tworzenie nowych

biegun´ w wzrostu. Ponadto nale˙y rozwija´ sie´ komunikacyjna˛ mi˛dzy do-

minuja˛cymi metropoliami i ich otoczeniem, aby przyspiesza´ proces rozprze-

strzeniania si˛ wzrostu gospodarczego (Malizia, Feser 1999, s. 104–106).

Zbli˙ona˛ koncepcj˛ rozwoju przestrzennego przedstawił w latach pi˛´dziesia˛-

tych Albert Hirschman. Według niego rozw´ j gospodarczy dokonuje si ˛ nier´ w-

nomiernie i jest skoncentrowany w tzw. geograficznych centrach wzrostu

( geographical growth centers ). P´ ´niej jednak nast˛puje naturalne rozprzestrze-

nianie si˛ rozwoju z centr´ w na obszary sa˛siaduja˛ce. Dlatego podobnie jak

w teorii biegun´ w wzrostu, Hirschman zaleca wzmacnianie rozwoju region´ w

centralnych i wspieranie p´ ´niejszej dyfuzji rozwojowej przez budowanie np.

infrastruktury komunikacyjnej (Malizia, Feser 1999, s. 106–108).

Szwedzki ekonomista Gunnar Myrdal r´ wnie˙ opisywał nier´ wnomierny

przestrzennie rozw´ j gospodarczy. Jest to według uczonego długi proces

historyczny, uwarunkowany nie tylko czynnikami ekonomicznymi, ale r´ wnie˙

społecznymi i kulturowymi. Zr´ ˙nicowanie regionalne rozwoju pogł˛bia si˛

wraz z upływem czasu. Jest to spowodowane kumulowaniem si˛ i wzajemnym

oddziaływaniem przyczyn ekonomicznych, politycznych i kulturowych ( cu-

mulative causation ). W ten spos´ b obszary bogate rozwijaja˛ si˛ coraz szybciej,

natomiast biedne pogra ˛ ˙aja ˛ si ˛ w stagnacji. Jest to wi ˛ c mechanizm bł˛dnego

koła ,kt´ ry jest samopowtarzalny i kt´ rego nie mo˙na przerwa´, odwołuja˛c

PRZEGLA˛D KONCEPCJI TEORETYCZNYCH ROZWOJU REGIONALNEGO

si ˛ jedynie do samoregulacji rynkowej. Wprawdzie zdaniem Myrdala mo˙na

zaobserwowa´ efekt rozprzestrzeniania si˛ rozwoju poza centra gospodarcze,

ale jednocze´nie towarzysza˛ temu procesy uzale˙nienia gospodarczego ob-

szar´ w peryferyjnych i drenowania ich wa˛tłego potencjału wzrostu. Ponadto

migracja siły roboczej, przepływy ´rodk´ w kapitałowych i wolny handel

pogł˛biaja˛ zr´ ˙nicowanie gospodarcze i dodatkowo wzmacniaja˛ zar´ wno po-

zytywne, jak i negatywne tendencje rozwojowe. Niezb˛dna jest wi˛c inter-

wencja publiczna, zwłaszcza na terenach zaniedbanych, kt´ ra mogłaby prze-

rwa´ działanie mechanizm´ wbł˛dnego koła (Malizia, Feser 1999, s. 108–109,

163; Morawski 2001, s. 111).

Podobna˛ koncepcja˛ rozwoju jest model rdzenia i peryferii ( core and

peripheries ) Friedmanna. Stanowi on bodaj najbardziej znana˛ metafor˛ spoty-

kana˛ w literaturze dotycza˛cej rozwoju regionalnego. Zdaniem Friedmanna

działalno´´ wytw´ rcza i usługowa najbardziej konkurencyjnych przedsi˛biorstw

jest lokowana w najsilniej rozwini ˛ tych regionach, gł´ wnie du˙ych o´rodkach

metropolitalnych. Jednocze´nie centra gospodarcze dominuja˛ nad swoimi

peryferiami. Wprawdzie przyczyniaja˛ si˛ do zainicjowania trajektorii rozwoju

tych teren´ w, ale jest on podporza˛dkowany i usługowy wobec obszar´ w

centralnych. Ponadto centra da˛˙a˛ do dominacji nie tylko w sferze gospodarczej,

ale r´ wnie˙ politycznej i kulturowej. Najcz ˛ ´ciej spotykana ˛ rekomendacja ˛ dla

władz publicznych, wynikaja˛ca˛ z omawianego modelu, jest stymulowanie

rozwoju regionalnego wła´nie opartego na regionalnych centrach wzrostu.

Dotyczy to zar´ wno wspierania, np. budowy infrastruktury ´wiatowych me-

tropolii, jak r´ wnie˙ stymulowania rozwoju obszar´ w centralnych w regionach

słabiej rozwini˛tych, peryferyjnych z punktu widzenia gospodarki globalnej

(Malizia, Feser 1999, s. 109–117).

Według niekt´ rych kontynuator´ wmy´li Friedmanna proces formowania

si˛ centr´ w jest dynamiczny, uzale˙niony od pojawiaja˛cych si˛ nowych tech-

nologii, bran˙ przemysłowych itp. Dlatego obszary b ˛ da ˛ ce dota ˛ d peryferiami

moga˛ dzi˛ki korzystnym warunkom rozwojowym awansowa´ do grupy regio-

n´ w centralnych. Według innych specjalist´ wzr´ ˙nicowanie przestrzenne jest

znacznie bardziej statyczne i utrzymuja˛ce si˛ wdługim okresie historycznym.

Dla niekt´ rych region´ w peryferyjnych podporza ˛ dkowanie wobec centr´ w

rozwojowych mo˙na liczy´ nawet od okresu kolonialnego (Malecki 1997,

s. 3–5). Jeszcze inni podwa˙aja˛ powia˛zania wyst˛puja˛ce mi˛dzy terenami

centralnymi i ich peryferiami, uwa˙aja˛c, i˙ wsp´łczesne metropolie sa˛ raczej

poła˛czone gospodarczo z innymi ´wiatowymi centrami metropolitalnymi,

ani˙eli ze swoim bezpo´rednim otoczeniem (Castells 1996, s. 380).

Do przedstawionych dotychczas rozwa˙a´ teoretycznych wyra´nie nawia˛-

zuja˛ koncepcje wybitnego socjologa Manuela Castellsa. Podobnie jak Fried-

mann uwa˙a on, i˙ proces rozwoju gospodarczego zachodzi w zr´ ˙nicowany

przestrzennie spos´ b. Centrami wzrostu gospodarczego sa ˛ przede wszystkim

najwi˛ksze metropolie i technopolie, a w mniejszym stopniu r´ wnie˙ inne

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: