INSTRUKCJE PRACY OPERACYJNEJ APARATU BEZPIECZEŃSTWA (1945–1989).pdf

INSTRUKCJE

PRACY

OPERACYJNEJ

APARATU

BEZPIECZE¡STWA

(1945–1989)

Opracowa∏ i wst´pem opatrzy∏

Tadeusz Ruzikowski

WARSZAWA 2004

Projekt ok∏adki

Krzysztof Findziƒski

Redakcja

Tadeusz Ruzikowski

Redakcja techniczna

Andrzej Broniak

Korekta

Marta Danielik, Tadeusz Ruzikowski, Anna Zawadzka

Na ok∏adce:

pierwsza stona instrukcji nr 03/55

Sk∏ad i ∏amanie

Katarzyna Szubka

Druk i oprawa

Instytut Technologii Eksploatacji

ul. Pi∏askiego 6/10, 26-600 Radom

Komisja Âcigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu

Seria „Materia∏y pomocnicze Biura Edukacji Publicznej IPN”: tom 1

SPIS TREÂCI

Wst´p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Instrukcja (tymczasowa) [o] pozyskaniu, pracy i ewidencji agenturalno-informacyjnej sieci . . . . . . . 23

Rozkaz nr 025/53 o pracy aparatu bezpieczeƒstwa publicznego z siecià agenturalnà . . . . . . . . . . . . . 29

Instrukcja nr 012/53 o pracy aparatu bezpieczeƒstwa z siecià agenturalnà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

Instrukcja nr 03/55 o zasadach prowadzenia rozpracowania agenturalnego

i ewidencji operacyjnej w organach bezpieczeƒstwa publicznego PRL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

Instrukcja nr 04/55 o zasadach pracy z agenturà w organach bezpieczeƒstwa publicznego PRL . . . . 69

Zarzàdzenie nr 0121/60 Ministra Spraw Wewn´trznych z dnia 2 lipca 1960 r. w sprawie nowych

przepisów o podstawowych Êrodkach i formach pracy operacyjnej s∏u˝by bezpieczeƒstwa . . . . . . . . 93

Instrukcja nr 03/60 z dnia 2 lipca 1960 r. o podstawowych Êrodkach i formach pracy operacyjnej

S∏u˝by Bezpieczeƒstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94

Zarzàdzenie nr 006/70 Ministra Spraw Wewn´trznych z dnia 1 lutego 1970 r. w sprawie

pracy operacyjnej s∏u˝by bezpieczeƒstwa resortu spraw wewn´trznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121

Instrukcja o pracy operacyjnej S∏u˝by Bezpieczeƒstwa resortu spraw wewn´trznych

(Za∏àcznik do Zarzàdzenia nr 006/70 Ministra Spraw Wewn´trznych z dnia 1 lutego 1970 r.) . . . . . 123

Zarzàdzenie nr 00102 Ministra Spraw Wewn´trznych z dnia 09 grudnia 1989 r. w sprawie zasad

dzia∏alnoÊci operacyjnej S∏u˝by Bezpieczeƒstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140

Instrukcja w sprawie szczegó∏owych zasad dzia∏alnoÊci operacyjnej S∏u˝by Bezpieczeƒstwa

(Za∏àcznik do Zarzàdzenia nr 00102 Ministra Spraw Wewn´trznych z dnia 09 grudnia 1989 r.) . . . . 142

WST¢P

Do koƒca lat osiemdziesiàtych badania nad historià aparatu bezpieczeƒstwa stanowi∏y monopol ba-

dawczy historyków resortowych 1 . Dopiero po prze∏omie 1989 r. zaistnia∏y warunki do prowadzenia nieza-

le˝nych badaƒ. W ciàgu ostatnich lat ukaza∏o si´ kilka nowych, znaczàcych publikacji êród∏owych, rozsze-

rzajàcych wiedz´ na temat formalnych uwarunkowaƒ dzia∏alnoÊci aparatu bezpieczeƒstwa, szczególnie

s∏u˝b pe∏niàcych rol´ policji politycznej 2 . Warto wspomnieç niektóre z tych prac. W latach 1993–1996 uka-

zywa∏a si´ pionierska seria wydawnicza „Ze zbiorów Centralnego Archiwum MSW”, zawierajàca biulety-

ny informacyjne MBP z lat 1946–1948 3 . Wydana zosta∏a te˝ seria „Dokumenty” pod redakcjà Andrzeja

Paczkowskiego. Zawiera∏a ona zbiory protoko∏ów, wystàpieƒ na naradach i odprawach Ministerstwa Bez-

pieczeƒstwa Publicznego oraz nieliczne dokumenty normatywne 4 . Prze∏omem w dost´pie i mo˝liwoÊciach

badaƒ naukowych nad aktami normatywnymi regulujàcymi dzia∏alnoÊç aparatu bezpieczeƒstwa sta∏o si´

powstanie Instytutu Pami´ci Narodowej w 2000 r. Warto w tym kontekÊcie wspomnieç m.in. publikacje

Tomasza Balbusa i Grzegorza Majchrzaka. Pierwszy z nich opublikowa∏ instrukcj´ o pracy operacyjnej

z lutego 1945 r. oraz jest wspó∏autorem wyboru dokumentów dotyczàcych likwidacji przez UB rzeszow-

skiego wydzia∏u WiN. Drugi natomiast wyda∏ cenny zbiór dokumentów z okresu stanu wojennego (wraz

z Bogus∏awem Kopkà) 5 . Pe∏niejszà informacj´ na temat badaƒ nad komunistycznym aparatem represji

w Polsce lat 1944–1989 zawiera opracowanie przygotowane w 2002 r. przez pracowników IPN Bogus∏awa

Kopk´ i Grzegorza Majchrzaka 6 .

1. Instrukcje operacyjne

TreÊç aktów normatywnych dotyczàcych pracy z tajnymi wspó∏pracownikami (TW) oraz prowadzenia

spraw operacyjnych mia∏a charakter tajny i by∏a niedost´pna dla osób nieb´dàcych funkcjonariuszami SB.

Dokumenty te stanowi∏y podstaw´ codziennej dzia∏alnoÊci operacyjnej SB i by∏y szeroko wykorzystywane

w materia∏ach dydaktycznych przeznaczonych dla pracowników aparatu bezpieczeƒstwa 7 . W dotychczaso-

wych badaniach zagadnienia zwiàzane z instrukcjami o pracy operacyjnej SB nie doczeka∏y si´ dotàd szer-

szego potraktowania. Do wyjàtków nale˝y publikacja zbioru dokumentów Tajni wspó∏pracownicy – doku-

menty , wydanego w 1993 r. w zwiàzku ze sprawà tzw. listy Macierewicza. Znalaz∏y si´ w nim m.in. ksero-

kopie pierwszej instrukcji o pracy operacyjnej z 1945 r. (opublikowanej póêniej przez wspomnianego ju˝

Tomasza Balbusa) oraz kolejnej z 1970 r. Zbiór ten, jakkolwiek znaczàcy w swoim charakterze poznaw-

czym, nie funkcjonowa∏ do tej pory szerzej w obiegu naukowym 8 . Instrukcja z 1970 r. doczeka∏a ponow-

nej publikacji wraz z poprzedzajàcym jà wst´pem Henryka G∏´bockiego 9 . Niniejszy zbiór instrukcji po raz

pierwszy gromadzi w jednym miejscu instrukcje o pracy operacyjnej z lat 1945–1989.

Ustrój komunistyczny wprowadzany w Polsce od lipca 1944 r. od poczàtku budowany by∏ na dwóch

podstawowych filarach: aparacie represji (obejmujàcym aparat bezpieczeƒstwa, wojsko oraz wymiar spra-

wiedliwoÊci) oraz partii komunistycznej. Ich struktury rozrasta∏y si´ równolegle w szybkim tempie. WÊród

organów strzegàcych „bezpieczeƒstwa”, tworzonych przez nowe w∏adze powojennej Polski, kluczowà ro-

l´ odgrywa∏a policja polityczna, czyli Urzàd Bezpieczeƒstwa, a nast´pnie S∏u˝ba Bezpieczeƒstwa. Jak ju˝

wspomniano, policja polityczna zmienia∏a kilkakrotnie swoje formalne usytuowanie w strukturach w∏adzy

paƒstwowej PRL. Zawsze jednak by∏a wa˝nym narz´dziem zarówno w r´kach kierownictwa resortu, jak

i w∏adz partyjnych. Szeroko poj´ta agentura sta∏a si´ natomiast istotnym Êrodkiem s∏u˝àcym terroryzowa-

niu spo∏eczeƒstwa 10 . Dostarcza∏a informacji (najcz´Êciej w postaci donosów) wykorzystywanych nast´pnie

przy represjonowaniu osób i Êrodowisk prowadzàcych, zdaniem UB (SB), „wrogà dzia∏alnoÊç” lub te˝

o takowà jedynie podejrzewanych 11 . Prac´ policji politycznej z agenturà regulowa∏y instrukcje o pracy ope-

racyjnej wydawane przez kierownictwo MBP, KdsBP, MSW. Wed∏ug szefa resortu spraw wewn´trznych

z poczàtku lat siedemdziesiàtych Franciszka Szlachcica instrukcja o pracy operacyjnej by∏a „kodeksem po-

st´powania operacyjnego” oraz „obrazem naszej [resortu spraw wewn´trznych – T.R.] wiedzy o pracy bez-

pieczeƒstwa, o zadaniach, zamiarach, metodach, Êrodkach i celach” 12 . Przepisy zawarte w instrukcjach by-

∏y wskazówkami dla pracowników aparatu bezpieczeƒstwa, w jaki sposób majà oni pozyskiwaç (werbowaç)

agentur´ (tajnych wspó∏pracowników) oraz pracowaç z nià 13 .

Instrukcja o pracy operacyjnej jako dokument o charakterze normatywnym 14 porusza∏a szerokie spek-

trum zagadnieƒ zwiàzanych z codziennà pracà operacyjnà SB. JednoczeÊnie, co chyba charakterystyczne,

nigdy nie opisywa∏a ich w sposób wyczerpujàcy. Stàd wiele zagadnieƒ szerzej omawiano w rozlicznych ob-

szernych opracowaniach o charakterze szkoleniowym. Do g∏ównych problemów poruszanych w instruk-

cjach nale˝a∏y: wybór kandydatów na tajnych wspó∏pracowników, zbieranie informacji na temat kandyda-

ta (opracowywanie), pozyskanie tajnego wspó∏pracownika (werbunek), praca z tajnymi wspó∏pracownika-

mi (spotkania) i ich kontrola. Wspomniane g∏ówne tematy sk∏ada∏y si´ z kolei z szeregu problemów szcze-

gó∏owych. Wiele miejsca w instrukcji poÊwi´cano równie˝ tzw. sprawom operacyjnym wszczynanym naj-

cz´Êciej w∏aÊnie dzi´ki informacjom tajnych wspó∏pracowników. Oni równie˝ cz´sto odgrywali kluczowà

rol´ w prowadzonych przez SB sprawach operacyjnych.

Instrukcja wyznacza∏a ramy post´powania pracowników SB w pracy operacyjnej. Od wspomnianych

norm niekiedy jednak odst´powano. Powodem tego mog∏a byç zarówno nieznajomoÊç instrukcji wÊród

pracowników SB, jak i zwyk∏e wygodnictwo lub po prostu lenistwo. Warto w tym miejscu zaznaczyç, ˝e

prac´ resortu spraw wewn´trznych regulowa∏y setki szczegó∏owych aktów normatywnych ró˝nej rangi.

Formalnie pracownicy SB powinni byli znaç ich treÊç w wymaganym dla danego pracownika zakresie,

niezb´dnym do wykonywania codziennych obowiàzków. W tym kontekÊcie Êwieciç przyk∏adem winni

zapewne prze∏o˝eni szeregowych pracowników operacyjnych. Jednak˝e, jak wskazujà dokumenty, licz-

ba normatywów przerasta∏a mo˝liwoÊci poznawcze tak˝e kierownictwa wy˝szego szczebla. Przyk∏ado-

wo w 1972 r. a˝ 1183 dokumenty okreÊla∏y uprawnienia i obowiàzki kierowników jednostek w centra-

li MSW i z tego wzgl´du wi´kszoÊç z normatywów „nie by∏a znana”. Istniejàce dokumenty cz´sto by∏y

uzupe∏niane o nowe przepisy bàdê te˝ wykreÊlano z nich niepotrzebne fragmenty. W takiej sytuacji je-

dynym rozwiàzaniem pozostawa∏o, jak pisano w materiale z jednej z narad, poleganie na „doÊwiadcze-

niu i zdrowym rozumie” kierowników poszczególnych jednostek organizacyjnych SB 15 . Z powy˝szych

wzgl´dów zdarza∏y si´ przypadki „b∏´dnej interpretacji instrukcji”. Mia∏y one miejsce np. w zastoso-

waniu przepisu o pomocy obywatelskiej jako êródle informacji (zach´cano do korzystania z niej w in-

strukcji nr 03/60 i póêniejszych). W efekcie zach´ta ta, jak zauwa˝ono na naradzie w MSW w latach

siedemdziesiàtych, spowodowa∏a „deprecjacj´ tajnych wspó∏pracowników na korzyÊç tzw. kontaktów

obywatelskich”, to zaÊ z kolei doprowadzi∏o do zmniejszenia si´ wiedzy funkcjonariuszy SB na temat

sytuacji w rozpracowywanych Êrodowiskach 16 . Jak si´ okaza∏o, mimo – a mo˝e w∏aÊnie dzi´ki – wielo-

Êci przepisów regulujàcych prac´ oficerów operacyjnych tzw. zdrowy rozsàdek w praktycznej pracy

funkcjonariuszy SB musia∏ odgrywaç znaczàcà rol´ (i zapewne odgrywa∏). Pozwala∏ na podejmowanie

decyzji, które zapewnia∏y skutecznoÊç dzia∏ania nawet w niejasnych prawnie okolicznoÊciach, co mia-

∏o miejsce np. w takich przypadkach, gdy praktyka wyprzedza∏a uregulowania prawne. Cz´sto si´ to

zapewne zdarza∏o, skoro prace nad instrukcjami trwa∏y latami 17 . Wprowadzanie nowych instrukcji wy-

nika∏o ze zmieniajàcych si´ w czasie celów strategicznych aparatu bezpieczeƒstwa, doÊwiadczeƒ do-

tychczasowej pracy operacyjnej, a tak˝e, co nie mniej wa˝ne, zwiàzane by∏o ze zmieniajàcym si´ kie-

rownictwem MSW 18 .

Jak ju˝ wspomniano, pierwsza, tymczasowa, instrukcja zosta∏a opublikowana przez MBP ju˝ w lutym

1945 r., kolejne w latach 1953, 1955, 1960, 1970, a ostatnia przed rozwiàzaniem SB, w grudniu 1989 r.

Szczegó∏owe dane dotyczàce poszczególnych instrukcji zamieszczone sà poni˝ej w porzàdku chronolo-

gicznym:

Rok

Nazwa instrukcji

Data na

Rozkaz/zarzàdzenie/

dokumencie

osoba zatwierdzajàca

1945 Instrukcja (tymczasowa) [o] pozyskaniu, pracy

12 II 1945 r.

minister bezpieczeƒstwa

i ewidencji agenturalno-informacyjnej sieci

publicznego

Stanis∏aw Radkiewicz

1953 Instrukcja nr 012/53 o pracy aparatu bezpieczeƒstwa

15 VIII 1953 r.*

Rozkaz nr 025/53

z siecià agenturalnà

z 15 VIII 1953 r.*,

minister bezpieczeƒstwa

publicznego

Stanis∏aw Radkiewicz

1955 Instrukcja nr 03/55 o zasadach prowadzenia

11 III 1955 r.

Rozkaz**

rozpracowania agenturalnego i ewidencji operacyjnej

przewodniczàcego KdsBP

w organach bezpieczeƒstwa publicznego PRL

W∏adys∏awa

Dworakowskiego

24 III 1955 r.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: