J.Bocheński Zarys historii filozofii.pdf

Józef BOCHEŃSKI

ZARYS

HISTORII

FILOZOFII

Spis rzeczy

Wstęp

1. Historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

2. Historia filozofii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

2a. Pojęcie filozofii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

I. Starożytność

3. Wstęp do filozofii starożytnej . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

4. Presokratycy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

5. Sokrates i Platon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

6. Arystoteles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

7. Stoicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

8. Epikureizm i sceptycyzm; synkretyzm . . . . . . . . . . . . 76

9. Neoplatonizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

II. Średniowiecze

10. Wstęp do historii filozofii średniowiecznej . . . . . . . . . . 93

11. Wczesne chrześcijaństwo; Św. Augustyn . . . . . . . . . . . 98

12. Filozofia we wczesnym średniowieczu . . . . . . . . . . . 107

13. Filozofia w XIII wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115

14. Św. Tomasz z Akwinu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124

15. Św. Tomasz z Akwinu (c.d.) . . . . . . . . . . . . . . . . . 131

16. Walka o tomizm; Duns Szkot . . . . . . . . . . . . . . . . 139

17. Ockham i upadek scholastyki . . . . . . . . . . . . . . . . 144

III. Czasy nowożytne

18. Wstęp do historii filozofii nowożytnej . . . . . . . . . . . 153

19. Filozofia renesansu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159

20. Racjonaliści XVII wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165

21. Empiryści brytyjscy; encyklopedyści . . . . . . . . . . . . 173

22. Immanuel Kant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179

23. Niemiecka filozofia idealistyczna . . . . . . . . . . . . . . 191

24. Pozytywizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200

25. Wnioski z historii filozofii . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207

26. Najważniejsze wyrażenia filozoficzne . . . . . . . . . . . 212

Posłowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217

ISBN 83-86238-07-0

PRINTEDINPOLAND

Wydawnictwo Philed sp. z o.o.

Skład i opracowanie: Studio FALL

Druk: Oficyna Wydawnicza “Dajwór"

Kraków 1993

1. Historia

1. Etymologicznie słowo “historia" pochodzi z greckiego historia

(latopia), które znaczy pierwotnie badanie, dociekanie, wtórnie opisywanie,

opis, a u autorów bizantyjskich nawet obraz, malowidło. Stąd w jeżyku

francuskim i angielskim mówi się dotąd o histoirenaturelle i naturalhistory

(rozumiejąc przez to opis przyrody, tj. nauki przyrodnicze); w języku

polskim ten użytek słowa był także znany, dzisiaj jednak znaczenie słowa

zostałozacieśnione do opisu tego, co się stało. Historia jest więc dyscypliną

naukową, zajmującą się wypadkami przeszłymi, zjawiskami, które

występowały względnie wystąpiły w czasie przeszłym.

2. Dość ważne jest rozróżnienie przedmiotowego i podmiotowego zna

czenia słowa “historia" w tym nowoczesnym, ciaśniejszym rozumieniu. A

mianowicie mówi się niekiedy, że coś stało się “w toku historii", że

“historia się nie powtarza" itp. W tego rodzaju zwrotach nie chodzi nam o

naukę, czyli opis wypadków, lecz o same wypadki; jest to znaczenie

przedmiotowe słowa “historia". Kiedy indziej natomiast mówimy że ktoś

“pisze historię", albo że kto inny “ma u siebie historię", mając na myśli, że

pisze, względnie przechowuje w swoim mieszkaniu książkę zawierającą

opis wypadków przeszłych. Jest to znaczenie podmiotowe słowa historia.

Chcąc być ścisłym należałoby zamiast “historia" w drugim znaczeniu (pod

miotowym) używać słowa “historiografia", albo podobnego.

3. W nowszych czasach przyjęte jest dalsze jeszcze zacieśnienie

znaczenia słowa “historia" do dziedziny zjawisk humanistycznych, tj. zwią

zanych z życiem człowieka. Niektórzy definiują nawet historię jako naukę

o zjawiskach przeszłych występujących w społeczeństwie, ale definicja ta.

choć nie pozbawiona uzasadnienia, jest może zbytecznie skomplikowana,

jako że człowiek jest istotą społeczną i wszystko, co go dotyczy ma

charakter mniej lub więcej społeczny.

5. Pod jednym względem jednak niewątpliwie wyszliśmy poza etap

czysto pragmatycznej historii, a mianowicie rozumiemy dziś jedność

historii ludzkiej. Stanowi ona zwartą całość (a) poniekąd już w prze

strzeni, wskutek wzajemnego oddziaływania na siebie grup ludzkich osiadłych

w różnych częściach świata; znacznie bardziej (b) w czasie, gdzie nic, co się

dziś dzieje nie jest niezależne od tego, co się działo przed dalekimi nawet

wiekami, ale głównie (c) jeśli chodzi o współzależność różnych dziedzin

życia społecznego, a więc politycznego, gospodarczego, intelektualnego,

religijnego i estetycznego. Pod tym względem jest dzisiaj jasnym, że jeśli

istnieje np. historia religii, historia gospodarcza, albo historia doktryn

politycznych, to nie w tym znaczeniu, jakoby to były różne i niezależne od

siebie nauki, ale że te dyscypliny są tylko działami jednej wielkiej historii

ludzkości, że żadnej z nich nie można zrozumieć bez znajomości innych.

4. Jes'li chodzi o metodę historiografii, a więc i o jej przedmiot

formalny, można odróżnić w dziejach tej nauki trzy stopnie rozwoju.

a) W pierwszym okresie historiografia występuje jako proste kronikar

stwo, tj. stanowi zwykłe zbieranie i opisywanie zjawisk. Jest, w świetle

dzisiejszych pojęć, tylko magazynowaniem materiałów do historii tak

pojętej, jak ją rozumie szczebel drugi.

b) W tym drugim okresie powstaje tzw. historia pragmatyczna, nie

zadawalająca się zbieraniem i opisywaniem faktów, ale starająca się

wykryć i opisać zachodzące między faktami związki przyczynowe.

Tak np., podczas gdy kronikarz zadowoli się opisem wyruszenia Batorego

pod Smoleńsk i przebiegu kampanii, historyk pragmatyczny będzie się

starał wykryć wszystkie przyczyny, które spowodowały ten fakt:

będzie więc dociekał, jakie było wówczas ogólne położenie polityczne,

gospodarcze i kulturalne, jaki był charakter samego Batorego, jego

doradców, jego przewidywania i plany. Historia w opracowaniu pragma

tycznym jest już kunsztowną siecią współzależności przyczynowych,

stanowi nie luźny zbiór materiałów, lecz zwartą jedność, system

podobny do aksjomatycznego.

c) Wreszcie, w miarę postępu socjologii staje się coraz jaśniejszym, że

historia, nawet pragmatyczna, nie może być nazwana nauką w ścisłym

słowa znaczeń iu, że jest ty l ko krokiem wstępnym do prawdziwej nauki, a

mianowicie do nauki o społeczeństwie, zwanej socjologią. Albowiem

wydaje się, że każda nauka ma na celu ustalanie praw ogólnych, a drogą do

ustalenia tych praw w socjologii jest indukcyjne badanie rozwoju

społeczeństw, który opisuje właśnie historia. Istnieje już dzisiaj dość

powszechnie świadomość tego stanu rzeczy, ale fakt, że socjologia jest

ciągle jeszcze w powijakach i że przedmiot jej jest tak niesłychanie

trudny, sprawił, iż mało zaważył on na metodzie historiografii.

6. Na szczególną uwagę zasługuje druga z poruszonych jedności - jedność

rozwoju ludzkości w czasie. Henryk Bergson, jeden z największych

filozofów naszej epoki, przedstawił tę jedność, swoim zwyczajem, w obrazie

poetyckim, który pozwolę sobie tutaj państwu powtórzyć, jako że jest

niezmiernie uderzający i może posłużyć do zapamiętania doktryny. Nasz

bieg w przyszłość bliżej nam nieznaną (Bergsonowi chodzi w tym miejscu o

śmierć indywidualną) nie jest samotnym biegiem przez pustynną okolicę.

Trzeba go sobie wyobrażać jak wielką szarżę mas kawalerii. Człowiek

współczesny biegnie na przedzie, ale za nim tłoczą się miliony jego

poprzedników na spienionych koniach, prące w tym samym kierunku, nie

pozwalające mu upaść, ani się zatrzymać. Pod uderzeniem tej olbrzymiej

masy padają przeszkody, których nie potrafilibyśmy przełamać sami. Być

może, że pęd potrafi nas przenieść nawet poza śmierć. Nie o to jednak nam w

tej chwili chodzi. Obraz Bergsonowski jest o tyle trafny, że wszystko

niemal czym jesteśmy, cała treść naszego życia psychicznego, naszych

poglądów, ideałów, popędów, jest uwarunkowana przez przeszłość. Tkwimy w

historii i żaden bunt z naszej strony nie potrafi tej prawdy przekreślić.

Możemy pochodowi ku przyszłości nadać trochę zmieniony kierunek, ale na

ogół, w wielkim zarysie, dzieje się i dziać będzie to, ku czemu pchnęła ludzkość

jej własna historia.

Nic dziwnego, że zrozumienie tej prawdy stanowi dla wszystkich myślą

cych ludzi wszystkich czasów wielką pobudkę do uczenia się historii, o której

stare łacińskie podanie mówi, że jest magistra vitae - mistrzynią życia.

9. Zarazem historia doktryn jest bardzo ważną częścią historii, którą

każdy pragnący znać dzieje winien poznać dokładnie. Na to twierdzenie

zgadzają się wszyscy, od Carlysle'a do Bucharina, choć niejednakowo

oceniają rolę doktryn w życiu społeczeństwa. Jedni, hołdujący skrajnemu

spirytualizmowi. skłonni są widzieć w doktrynach główny najważniejszy

czynnik rozwoju; inni. przesadzając w kierunku materializmu sądzą, że

doktryny są zjawiskiem wtórnym, wynikłym wyłącznie, jako rodzaj dziejo

wego epifenomenu, czy dopisku, na marginesie innych zjawisk, głównie

ekonomicznych. Dla nich wszelkie doktryny ekonomiczne, pedagogiczne,

filozoficzne itp. są, używając wyrażenia socjologa włoskiego Pareto, dywa

gacjami: teoriami, dorobionymi post factum, ku zadowoleniu pewnych

potrzeb instynktownych i pozbawionymi wpływu na życie.

Z tym ostatnim stanowiskiem, często reprezentowanym przez mark

sistów współczesnych, trudno się zgodzić.

a) Najpierw, jest to pogląd na dynamikę rozwoju społecznego, na który

obecna nasza znajomość praw rządzących społeczeństwem w żaden

sposób logicznie nie pozwala: nie zapominajmy, że społeczeństwo jest

przedmiotem, o którym wiemy stosunkowo najmniej, i niezmiernie

trudno mówić już dzisiaj o jedynej sile determinującej jego rozwój itp.

b) Następnie, wiadomo nam z psychologii, zwłaszcza nowszej, że człowiek

jest istotą niezmiernie złożoną i a priori wszelkie usiłowanie sprowa

dzeń ia wszystkich motywów jego działalności do jakiegoś jednego czynnika

jest na pewno nieuzasadnioną symplifikacją.

c) Co więcej, w jednym przynajmniej wypadku wiadomo nam o zupełnym

fiasku tego rodzaju usiłowań, choć na znacznie ciaśniejszym gruncie: a

mianowicie dzisiejsza ekonomika uznaje za nieudałą próbę przyjęcia

aksjomatu metodycznego, zgodnie z którym człowiek w dziedzinie

gospodarczej powoduje się wyłącznie pobudkami gospodarczymi (tzw.

teoria człowieka ekonomicznego).

d) Wreszcie, jeśli o doktryny chodzi, zdaje się nie ulegać wątpliwości, że

niektórzy wielcy myśliciele wybiegali swoimi koncepcjami daleko poza

współczesny stan i nawet możność zrozumienia u współczesnych, że

byli istotną siłą twórczą w rozwoju. Wystarczy przypomnieć tylko

“Sąd ostateczny" Michała Anioła z dziedziny estetyki i koncepcje

7. Historia dzieli się tak, jak dzieli się cywilizacja ludzka w najszer

szym słowa znaczeniu: mamy więc historię gospodarczą, polityczną, ustro

jową, historię religii, historię wychowania, historię sztuki itd. Każdy z tych

działów historii rozpada się znowu na poddziały: historię faktów i historię

doktryn. Tak np. jes'li chodzi o wychowanie, możemy badać z jednej strony, jak

w danym kraju i danej epoce wychowywano młodzież, z drugiej, jakie

panowały wówczas na sprawę wychowania poglądy. Dociekanie w drugiej

dziedzinie będzie historią doktryn (zwaną w naszej dziedzinie historią

pedagogiki). Historia filozofii jest typową historią doktryn i dlatego musimy

się nią zająć bliżej.

8. Historia doktryn natrafia na specyficzne trudności, (a) Podczas gdy

fakty większego znaczenia zapisują się zazwyczaj dość trwale w pamięci

następnych pokoleń, a fakty powszechne mają przynajmniej szansę zostać w

pomnikach - np. sposób w jaki w danej epoce urządzano szkoły albo żęto

zboże - doktryny wywierające wielki wpływ na życie bywają nieraz dziełem

ciasnego koła myślicieli, nie zauważonych przez współczesnych i łatwo

zapomnianych, nawet wówczas, gdy ich poglądy żyją i działają szeroko.

Kto np. z współczesnych inteligentów polskich wie coś bliższego o dwóch

myślicielach, którzy w tak decydujący sposób zaciążyli na naszym życiu i

pojęciach, mam na myśli św. Augustyna i Spinozę? Niech jakiś kataklizm

zniszczy ich dzieła, a doszukanie się źródła panujących doktryn i poglądów

będzie zadaniem niesłychanie trudnym, (b) Druga trudność historii doktryn to

jej pozorna przynajmniej, jak mawiał Kant, rapsodyczność. Podczas gdy życie

gospodarcze np. kształtuje się powoli, wysiłkiem wielkich mas, w

dziedzinie doktryn powierzchowny obserwator widzi na płaskiej nizinie same

tylko niebotyczne szczyty, które trudno mu powiązać w prawo rozwoju, (c) A

wreszcie ci sami wielcy myśliciele, których spotykamy w historii doktryn, są

zwykle tak trudni do zrozumienia, tak niezrozumiałym językiem mówią i

myśl swoją podają tak fragmentarycznie, że historia doktryn wymaga z

reguły więcej wysiłku twórczego niż jakakolwiek inna.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: