Kosmiczny pchacz.pdf

Kos m i c z n y

Russell L. Schweickart, Edward T. Lu, Piet Hut i Clark R. Chapman

Ka˝dej nocy do atmosfery ziemskiej wpada przeci´tnie 100 mln

kawa∏ków materii mi´dzyplanetarnej. Na szcz´Êcie te pozosta∏oÊci

planetoid i komet sà na ogó∏ nie wi´ksze od drobnych kamyków – ich

∏àczna waga nie przekracza kilku ton – a warstwa atmosfery jest na

tyle gruba, ˝e znakomita wi´kszoÊç tych intruzów ca∏kowicie wypa-

rowuje, nim dotrze do powierzchni Ziemi. To dlatego te kosmiczne

od∏amki zwykle przemykajà nad naszymi g∏owami, nie wyrzàdzajàc

˝adnych szkód, a jedynie zostawiajàc Êwietliste smugi na niebosk∏o-

nie, zwane potocznie spadajàcymi gwiazdami.

Gdy jednak do atmosfery wpadnie cia∏o wi´kszych rozmiarów, to nie

zdà˝y wyparowaç i wówczas ulega rozerwaniu. Na przyk∏ad w stycz-

niu 2000 roku nad kanadyjskim terytorium autonomicznym Jukon

48 ÂWIAT NAUKI GRUDZIE¡ 2003

Jednym ze sposobów unikni´cia

zderzenia planetoidy z Ziemià

jest budowa kosmicznego holownika

o nap´dzie plazmowym,

który po wylàdowaniu na niej zdo∏a

zepchnàç jà z kolizyjnego kursu

p c h a c z

KOSMICZNY PCHACZ przedstawiony w tej Êmia∏ej wizji artystycznej dokonuje

zmiany trajektorii planetoidy. Jego silniki plazmowe s∏u˝à do powolnego,

d∏ugotrwa∏ego popychania planetoidy w po˝àdanym kierunku, system radiatorów

pozwala efektywnie odprowadzaç ciep∏o wydzielane przez reaktor jàdrowy w cz´Êci

najbli˝szej powierzchni, a rozk∏adane ramiona zapewniajà trwa∏e umocowanie statku.

eksplodowa∏ g∏az Êrednicy 2–3 m, wy-

zwalajàc energi´ równowa˝nà wybu-

chowi 4–5 kt trotylu (TNT). Do takich

zdarzeƒ dochodzi Êrednio raz do roku.

Znacznie rzadziej mamy do czynienia z

jeszcze wi´kszymi cia∏ami, powodujà-

cymi silniejsze eksplozje. W czerwcu

1908 roku nad syberyjskim rejonem

Tunguska dostrze˝ono przelatujàcà

olbrzymià kul´ ognistà. W chwil´ póê-

niej nastàpi∏ pot´˝ny wybuch, który po-

∏o˝y∏ pokotem tajg´ na obszarze ponad

2000 km 2 . DziÊ naukowcy zgodnie uzna-

jà, ˝e by∏a to kamienna planetoida

o Êrednicy oko∏o 60 m, która rozerwa∏a

ch∏aniajàc miliony istnieƒ ludzkich.

Zderzenia o takiej skali zachodzà mniej

wi´cej raz na 40 tys. lat. Natomiast plane-

toida o Êrednicy powy˝ej 1 km uderzy∏a-

by w Ziemi´ z energià równowa˝nà de-

tonacji 100 000 Mt TNT, a wi´c o wiele

wi´kszà ni˝ ∏àczna energia wszystkich ist-

niejàcych obecnie na Êwiecie ∏adunków

jàdrowych, unicestwiajàc ca∏à naszà cy-

wilizacj´. Prawdopodobieƒstwo takiej ka-

tastrofy w bie˝àcym stuleciu szacowane

jest na 1 do 5000.

Czy ludzkoÊç jest w stanie zapobiec

tak pot´˝nym kataklizmom? W ciàgu

ostatnich 10 lat naukowcy i in˝ynie-

daƒ wynika zresztà, ˝e komety stanowià

zaledwie oko∏o 1% wszystkich zagra˝ajà-

cych Ziemi cia∏). Taki kosmiczny pchacz

wyposa˝ony by∏by w jàdrowe silniki plaz-

mowe, wyrzucajàce strumienie plazmy,

czyli wysokotemperaturowej mieszani-

ny jonów i elektronów. JesteÊmy przeko-

nani, ˝e ca∏kiem realne jest zorganizo-

wanie do 2015 roku misji, która wyka˝e

efektywnoÊç tego pomys∏u.

Zamiast krótkotrwa∏ego silnego impulsu

kosmiczny holownik b´dzie wywiera∏

∏agodny nacisk.

si´ jakieÊ 6 km nad ziemià. Eksplozja

ta, o mocy rz´du 10 Mt TNT, wywo∏a∏a

fal´ uderzeniowà, która doszcz´tnie spu-

stoszy∏a rozleg∏y obszar,odpowiadajàcy

rozmiarami nowojorskiej metropolii.

Z najnowszych obserwacji cia∏ bliskich

Ziemi – czyli planetoid i komet o trajekto-

riach mogàcych skrzy˝owaç si´ z orbità

Ziemi – wynika, ˝e prawdopodobieƒstwo

zaistnienia takiej sytuacji w obecnym stu-

leciu wynosi oko∏o 10%. Jeszcze powa˝-

niejsze zagro˝enie stwarzajà planetoidy

o Êrednicy przekraczajàcej 100 m, ponie-

wa˝ g∏´biej wnikajà w atmosfer´ ziem-

skà lub uderzajà w powierzchni´. Praw-

dopodobieƒstwo, ˝e do takiego zdarzenia

dojdzie przed rokiem 2100, ocenia si´ na

2%. Towarzyszy∏oby mu wyzwolenie ener-

gii odpowiadajàcej wybuchowi co naj-

mniej 100 Mt TNT. JeÊli du˝y meteoryt

wpadnie do oceanu, co zdarza si´ w 70%

przypadków, wywo∏uje fal´ tsunami, która

mo˝e zatopiç przybrze˝ne miasta, po-

rowie przedstawili wiele sposobów na

zmian´ kursu zmierzajàcej ku Ziemi pla-

netoidy [ ramka na stronie 52 ]. Zapro-

ponowali m.in. zdetonowanie na po-

wierzchni planetoidy lub w jej pobli˝u

∏adunku jàdrowego, co doprowadzi do

zmiany jej trajektorii lub rozpadu na

mniejsze fragmenty. Poniewa˝ jednak

skutków takiego wybuchu nie da si´ do

koƒca przewidzieç, zdaniem wielu specja-

listów koncepcj´ t´ mo˝na traktowaç co

najwy˝ej jako ostatnià desk´ ratunku.

Niedawno uwaga badaczy skupi∏a si´ na

sposobach, które zapewnià bardziej pre-

cyzyjnà modyfikacj´ trajektorii planeto-

idy. Od dwóch lat rozwa˝amy projekt

bezza∏ogowego kosmicznego statku-ho-

lownika, który polecia∏by na spotkanie

planetoidy i przyczepiwszy si´ do jej po-

wierzchni, powoli popchnà∏ jà na tyle,

by unikn´∏a zderzenia z Ziemià (nie zaj-

mujemy si´ kometami ze wzgl´du na ich

specyficzne w∏asnoÊci; z najnowszych ba-

Dlaczego jednak mielibyÊmy budo-

waç taki statek ju˝ teraz, kiedy nie zna-

my jeszcze ˝adnej planetoidy na kolizyj-

nym kursie? Odpowiedê jest prosta:

poniewa˝ niezb´dne jest przetestowa-

nie tego rozwiàzania technicznego, za-

nim faktycznie wystàpi nag∏a potrzeba

jego u˝ycia. Wypróbowujàc go zawcza-

su na planetoidzie znajdujàcej si´ na

kursie dalekim od kolizyjnego, zdob´-

dziemy doÊwiadczenie,pozwalajàce na

zbudowanie skutecznego systemu obro-

ny naszej planety.

Màdrzy zawczasu

O POTENCJALNIE ZAGRA˚AJÑCYCH nam pla-

netoidach nic bli˝szego na razie nie wie-

my – nie znamy ich sk∏adu, w∏asnoÊci

powierzchni ani struktury wewn´trznej

– nie mo˝emy mieç zatem pewnoÊci, co

si´ stanie, gdy kosmiczny holownik przy-

czepi si´ do którejÊ z nich. Najlepszy

sposób uzyskania tych danych o zasad-

niczym znaczeniu dla naszej przysz∏o-

Êci to faktyczne zbudowanie odpowied-

niego statku, wylàdowanie na którejÊ z

planetoid i podj´cie próby jej przesuni´-

cia. Niejako przy okazji takiej misji po-

szerzymy naszà wiedz´ na temat plane-

toid, przetrzemy szlak do eksploatacji

znajdujàcych si´ na nich surowców mi-

neralnych i przetestujemy rozwiàzania

techniczne przydatne w przysz∏ej eks-

ploracji Uk∏adu S∏onecznego.

NASA ju˝ obecnie prowadzi prace nad

technologiami, które mog∏yby pos∏u˝yç

do budowy takiego kosmicznego pcha-

cza. W ramach projektu Prometheus

Przeglàd / Popychanie planetoidy

n Planetoidy bliskie Ziemi stanowià zagro˝enie dla ludzkoÊci. Uderzenie cia∏a o Êrednicy

100 m zniszczy∏oby du˝e miasto. Obiekt o Êrednicy 1 km móg∏by zetrzeç z powierzchni

Ziemi ca∏à naszà cywilizacj´.

n Dotychczasowe propozycje zmiany kolizyjnej trajektorii planetoidy, jak wybuchy jàdrowe

czy staranowanie kierowanym przez cz∏owieka statkiem kosmicznym, nie sà wystarczajàco

pewne. Wyposa˝ony w silniki plazmowe kosmiczny holownik, popychajàc planetoid´

ze stosunkowo niewielkà si∏à przez d∏u˝szy czas, jest w stanie sprawiç, ˝e minie ona

bezpiecznie Ziemi´ (pod warunkiem ˝e zagro˝enie zostanie rozpoznane odpowiednio

wczeÊnie).

n Misj´, która wyka˝e realnoÊç koncepcji kosmicznego holownika, mo˝na by przeprowadziç

do 2015 roku. W NASA opracowano ju˝ konstrukcje reaktorów jàdrowych i uk∏adów

nap´dowych, które nadajà si´ do tego celu.

50 ÂWIAT NAUKI GRUDZIE¡ 2003

JAK UNIKNÑå NIECHYBNEGO ZDERZENIA

KOSMICZNY HOLOWNIK zmieni orbit´ planetoidy, popychajàc jà zgodnie z kierunkiem jej ruchu orbitalnego. Na tym diagramie przyj´to,

˝e akcja ta rozpoczyna si´ 12 lat przed przewidywanym uderzeniem planetoidy w Ziemi´ i ˝e okres orbitalny planetoidy wynosi 1.15 roku.

popycha planetoid´

przez trzy miesiàce

( zielony ∏uk ), zwi´kszajàc

jej pr´dkoÊç orbitalnà

o 1 cm/s i nieco

rozciàgajàc jej orbit´.

ORBITA

PLANETOIDY

ORBITA

ZIEMI

S¸O¡CE

2 Po mniej wi´cej

12 latach poruszania

si´ po poszerzonej orbicie

( zielona linia we wstawce

poni˝ej ) planetoida

znajdzie si´ 6720 km

za punktem, w którym

by si´ znalaz∏a, gdyby

nie podj´to ˝adnej akcji.

PLANETOIDA

PUNKT

ZDERZENIA

KOSMICZNY PCHACZ

orbicie ( czerwona strza∏ka we wstawce A ) uderzy∏aby

w Ziemi´. Planetoida poruszajàca si´ po orbicie

zmodyfikowanej przez kosmiczny holownik ( zielona

strza∏ka ) jest opóêniona o odleg∏oÊç wi´kszà ni˝ promieƒ

Ziemi. Zanim dotrze do punktu kolizyjnego ( B ), Ziemia

zdà˝y przesunàç si´ na bezpiecznà odleg∏oÊç.

ORBITA

POCZÑTKOWA

ZMIENIONA

ORBITA

opracowana zosta∏a konstrukcja reakto-

ra jàdrowego jako êród∏a energii stru-

mieniowego silnika jonowego statku mi´-

dzyplanetarnego. Agencja zamierza u˝yç

nap´du tego typu w sondzie Jupiter Icy

Moons Orbiter (JIMO), która ma w ciàgu

nast´pnego dziesi´ciolecia polecieç na

ksi´˝yce Jowisza – Ganimedesa, Kallisto

i Europ´. To samo rozwiàzanie mo˝na

by wykorzystaç do realizacji najwi´ksze-

go projektu bezpieczeƒstwa publicznego

w dziejach Êwiata – zapobie˝enia apoka-

lipsie zagra˝ajàcej ludzkoÊci ze strony

skalnej bry∏y, która pr´dzej czy póêniej

nadleci z g∏´bin kosmosu.

Dzia∏ania zmierzajàce do zmiany tra-

jektorii planetoidy trzeba podjàç z od-

powiednim wyprzedzeniem. Przede

wszystkim astronomowie muszà wykryç

zagra˝ajàce nam cia∏o przynajmniej 10

lat przed przewidywanym momentem

zderzenia. Na szcz´Êcie, bioràc pod uwa-

g´ szybki post´p w zakresie metod po-

szukiwania planetoid, spe∏nienie tego

warunku nie b´dzie zbyt trudne. Aby sku-

tecznie zapobiec zderzeniu planetoidy z

Ziemià, nale˝y bàdê to przyÊpieszyç jà

zgodnie z kierunkiem jej ruchu orbital-

nego, bàdê to spowolniç, popychajàc w

przeciwnym kierunku. Zmiana pr´d-

koÊci planetoidy zmienia jej okres orbi-

talny – czas, w którym dokonuje ona jed-

nego obiegu wokó∏ S∏oƒca. Poniewa˝

Ziemia porusza si´ po orbicie ze Êred-

nià pr´dkoÊcià 29.8 km/s, a jej Êrednica

wynosi 12 800 km, nasza planeta przeby-

wa odleg∏oÊç równà po∏owie swojej Êred-

nicy w ciàgu 215 s. A zatem w przypad-

ku planetoidy zmierzajàcej do czo∏owego

zderzenia z Ziemià zadanie polega na

takiej zmianie jej okresu orbitalnego, by

przeci´∏a orbit´ ziemskà co najmniej o

215 s wczeÊniej lub póêniej, ni˝ w tym

samym punkcie znajdzie si´ Ziemia, dzi´-

ki czemu bezpiecznie minie naszà pla-

net´ [ ilustracja powy˝ej ].

JeÊli zastosujemy ∏agodny, d∏ugotrwa-

∏y nacisk na planetoid´ ju˝ 10 lat przed

jej przewidywanym uderzeniem w Zie-

mi´, wystarczy zwi´kszyç jej pr´dkoÊç

jedynie o 1 cm/s, co rozciàgnie nieznacz-

nie orbit´ planetoidy, zwi´kszajàc czas

jej obiegu wokó∏ S∏oƒca. Na przyk∏ad w

przypadku planetoidy o okresie orbital-

nym dwóch lat taka zmiana pr´dkoÊci

zwi´kszy∏aby go o 45 s, powodujàc w

ciàgu 10 lat opóênienie równe 225 s –

wystarczajàce, by nie trafi∏a w Ziemi´.

Alternatywà jest spowolnienie ruchu pla-

netoidy i skrócenie jej okresu orbitalne-

go o 45 s, co sprawi, ˝e jej orbita zacieÊ-

ni si´ i po up∏ywie 10 lat dotrze ona do

punktu spotkania z Ziemià 225 s wczeÊ-

niej ni˝ nasza planeta. OczywiÊcie, jeÊli

statek kosmiczny doleci do planetoidy,

a do zderzenia pozostanie ju˝ mniej

GRUDZIE¡ 2003 ÂWIAT NAUKI 51

1 Kosmiczny holownik

3 Planetoida poruszajàca si´ po niezmienionej

czasu, b´dzie musia∏ oddzia∏ywaç na nià

z odpowiednio wi´kszà si∏à. Dlatego

w∏aÊnie tak wa˝ne jest jak najwczeÊniej-

sze odkrycie i precyzyjne wyznaczenie

orbity zagra˝ajàcego nam cia∏a [ ramka

na stronie 54 ].

Exupéry’ego). Masa skalnej bry∏y o Êred-

nicy 200 m wynosi mniej wi´cej 10 kt.

Zamiast zmieniaç jej kurs za pomocà

krótkotrwa∏ego silnego impulsu, który

móg∏by rozbiç jà na kawa∏ki, statek

B612 b´dzie wywiera∏ ∏agodny nacisk

rz´du zaledwie 2.5 N – jest to w przy-

bli˝eniu si∏a, z jakà podnosimy szklank´

mleka. JeÊli jednak b´dziemy utrzymy-

waç ten nacisk przez trzy miesiàce, wy-

starczy on, by pr´dkoÊç planetoidy zmie-

ni∏a si´ o 0.2 cm/s. Gdyby faktycznie

zagra˝a∏a nam planetoida o takich roz-

miarach, nale˝a∏oby albo naszà demon-

stracyjnà wersj´ statku powi´kszyç co

najmniej pi´ciokrotnie, albo rozpoczàç

ca∏à akcj´ przynajmniej 50 lat przed

przewidywanà kolizjà.

Na to, by przy∏o˝onà do planetoidy

si∏´ wywieraç nieprzerwanie przez d∏u˝-

szy czas, trzeba zu˝yç znaczne iloÊci pa-

liwa. Sporo paliwa potrzeba tak˝e na

lot statku kosmicznego na spotkanie z

intruzem. Przeci´tna ró˝nica pr´dkoÊci

mi´dzy Ziemià a planetoidà wynosi oko-

∏o 15 km/s, o jednà trzecià wi´cej ni˝

pr´dkoÊç ucieczki z Ziemi. Typowe silni-

ki rakietowe na paliwo chemiczne, któ-

rych dzia∏anie polega na spalaniu w spe-

cjalnej komorze paliwa zmieszanego

z utleniaczem, nie sà w stanie nadaç tak

znacznej pr´dkoÊci masywnemu stat-

kowi wraz z zapasem paliwa potrzebne-

go na wykonanie zadania. W gr´ wcho-

dzà tak ogromne iloÊci paliwa, ˝e misji

B612 nie da∏oby si´ zrealizowaç za po-

Misja B612

ABY ZADEMONSTROWA å naszà ide´ wraz z

niezb´dnymi do jej realizacji Êrodkami

technicznymi, opracowaliÊmy wst´pny

projekt budowy statku kosmicznego, któ-

ry by∏by w stanie popchnàç planetoid´

o Êrednicy 200 m. Uderzenie cia∏a tej

wielkoÊci w Ziemi´ mia∏oby fatalne skut-

ki. NazwaliÊmy ten projekt misjà B612

(B612 to nazwa planetoidy w Ma∏ym

Ksi´ciu , znanej ksià˝ce Antoine’a de St.

Jak okie∏znaç planetoid´?

ROZMAITE SCENARIUSZE zmiany kolizyjnego kursu podà˝ajàcej ku nam planetoidy mo˝na podzieliç na dwie kategorie: te, które zak∏ada-

jà u˝ycie du˝ej si∏y, dzia∏ajàcej przez krótki czas, i te, które przewidujà jej delikatne, lecz d∏ugotrwa∏e popychanie lub ciàgni´cie. Oto naj-

cz´Êciej proponowane strategie:

WYBUCHY JÑDROWE sà przewidywane w dwóch scenariuszach.

Mo˝na spróbowaç po prostu rozbiç planetoid´ w drobny mak. Bardziej

wyrafinowany pomys∏ zak∏ada zdetonowanie ∏adunku jàdrowego

po jednej stronie planetoidy, co spowodowa∏oby jej silne rozgrzanie

od tej strony; zwiàzane z tym parowanie ska∏ powierzchniowych

wywo∏a∏oby niewielkie jej przyÊpieszenie w kierunku przeciwnym.

Zaletà tej metody jest to, ˝e ju˝ teraz dysponujemy odpowiednimi

i mo˝liwymi do zastosowania w krótkim czasie Êrodkami technicznymi.

Teoretycznie, pot´˝na eksplozja jàdrowa zdo∏a∏aby zmieniç kurs du˝ej

planetoidy nawet na kilka miesi´cy przed zderzeniem z Ziemià,

kiedy na zastosowanie jakiejkolwiek innej metody by∏oby ju˝ za póêno.

Problem tkwi jednak w tym, ˝e jej

skutków nie sposób w pe∏ni przewidzieç

ani tym bardziej kontrolowaç.

Wybuch móg∏by jedynie rozerwaç

planetoid´ na kilka du˝ych fragmentów,

jeszcze bardziej zwi´kszajàc zagro˝enie,

zamiast je wyeliminowaç.

powierzchni, powodujàc niewielkie przyÊpieszenie planetoidy

w przeciwnym kierunku. Wyrzucenie odpowiedniej iloÊci ska∏

we w∏aÊciwym kierunku pozwoli∏oby zmieniç pr´dkoÊç planetoidy

na tyle, ˝e nie dosz∏oby do jej zderzenia z naszà planetà. Zaletà

tego rozwiàzania jest to, ˝e materia∏ wyrzucany pochodzi

z planetoidy i nie trzeba go transportowaç z Ziemi. Nadanie ska∏om

odpowiedniej pr´dkoÊci wcià˝ jednak wymaga pot´˝nego êród∏a energii.

Zaprojektowanie takiej maszyny i zainstalowanie jej na powierzchni

planetoidy wydaje si´ przedsi´wzi´ciem niemal beznadziejnym.

ABLACJA jest metodà opartà na tej samej idei, co eksplozja jàdrowa,

lecz mniej gwa∏townà. Niewielki obszar na powierzchni planetoidy

podlega∏by rozgrzewaniu pot´˝nym laserem umieszczonym w pobli˝u

albo Êwiat∏em s∏onecznym skupianym przez gigantyczne kosmiczne

zwierciad∏o. Materia planetoidy, wyparowujàc, popycha∏aby jà

nieznacznie w przeciwnym kierunku. Zaletà tej metody jest to,

˝e rotacja planetoidy nie ma w jej przypadku wi´kszego znaczenia.

Niemniej laser czy zwierciad∏o musi utrzymaç swà pozycj´ wzgl´dem

planetoidy przez d∏ugi czas, co wymaga∏oby zu˝ycia znacznych iloÊci

paliwa, a elementy optyczne takiego urzàdzenia by∏yby nara˝one

na osadzanie si´ na nich odparowanego materia∏u.

STARANOWANIE PLANETOIDY równie˝

zak∏ada u˝ycie istniejàcych Êrodków

technicznych. Nale˝y po prostu wys∏aç

najwi´kszà rakiet´, jakà dysponujemy,

i rozp´dziç jà do najwi´kszej mo˝liwej

pr´dkoÊci, by czo∏owo uderzy∏a

w planetoid´. Bioràc pod uwag´

ogromne pr´dkoÊci wzgl´dne, potrzebne

do odsuni´cia sporej planetoidy,

najpowa˝niejszy problem polega∏by

na takim pokierowaniu rakietà, by ca∏a

jej energia kinetyczna pos∏u˝y∏a do

zmiany kursu planetoidy, a nie do wywo∏ania jej rotacji albo od∏upania

niewielkiego fragmentu. Podobnie jak w przypadku eksplozji jàdrowej

istnieje obawa, ˝e planetoida po prostu rozpadnie si´ na kilka cz´Êci.

WYBUCH JÑDROWY

móg∏by rozbiç planetoid´

na mniejsze kawa∏ki,

zamiast zmieniç jej kurs.

CIÂNIENIE ÂWIAT¸A S¸ONECZNEGO to kolejna z proponowanych

metod. Statek kosmiczny mia∏by pokryç powierzchni´ planetoidy farbà

odblaskowà, co spowodowa∏oby zmian´ ciÊnienia promieniowania

s∏onecznego i bardzo powolnà, acz systematycznà zmian´ kursu

planetoidy. Trudno jednak wyobraziç sobie praktyczne wdro˝enie

tego pomys∏u ze wzgl´du na wielkà iloÊç potrzebnej farby i trudnoÊci

z jej na∏o˝eniem na powierzchni´.

WYLÑDOWANIE I POPCHNI¢CIE. Idea kosmicznego pchacza jest

bardzo prosta. Uk∏ad nap´dowy potrzebny, by dolecieç do planetoidy,

który znalaz∏by tak˝e zastosowanie we wszystkich pozosta∏ych

przypadkach, pos∏u˝y∏by do popychania samej planetoidy. Najwi´kszà

zaletà tego scenariusza jest to, ˝e pozwala on na du˝à precyzj´. Nale˝y

jedynie rozwiàzaç techniczne problemy zwiàzane z manewrowaniem

statkiem i przytwierdzeniem go do powierzchni planetoidy.

WYRZUTNIK MASY to urzàdzenie umieszczone na powierzchni

planetoidy, które raz po raz miota∏oby w przestrzeƒ ska∏y z jej

52 ÂWIAT NAUKI GRUDZIE¡ 2003

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: