IPN-Instytut pamięta.pdf

rp. pl/smolensk

Dodatek specjalny 9 – 10 kwietnia 2011

Instytut

w IPN zostało wszcz´te

polskie Êledztwo katyƒ-

skie. Postanowienie o jego

wszcz´ciu klasyfikuje

zbrodni´ katyƒskà jako zbrodni´ wojen-

nà i zbrodni´ przeciwko ludzkoÊci i trak-

tuje jà jako niepodlegajàcà przedawnie-

niu zbrodni´ ludobójstwa.

Polskie Êledztwo zostało wszcz´te w sy-

tuacji, gdy Êledztwo rosyjskie, trwajàce

od r. 1990, we wrzeÊniu 2004 r. zostało

umorzone. Celem Êledztwa polskiego jest,

najogólniej rzecz ujmujàc, wszechstronne

wyjaÊnienie okolicznoÊci sprawy, w tym

mi´dzy innymi imienne ustalenie wszyst-

kich obywateli polskich – ofiar zbrodni ka-

tyƒskiej, ustalenie miejsc ich kaêni i po-

chówku, sporzàdzenie pełnej liczby osób,

którym przysługujà prawa pokrzywdzo-

nych (sukcesorów prawnych ofiar zbrodni),

ustalenie wszystkich osób bioràcych udział

zarówno w podj´ciu, jak i w wykonaniu de-

cyzji z 5 marca 1940 roku, oraz zgodnie

z polskimi kodeksowymi zasadami odpo-

wiedzialnoÊci karnej – okreÊlenie odpo-

wiedzialnoÊci ka˝dej z nich.

Istniejàcy stan rzeczy sprawia, ˝e z punk-

tu widzenia interesów paƒstwa polskiego,

jego obywateli b´dàcych sukcesorami ofiar

zbrodni oraz z uwagi na obowiàzki ustawo-

we prokuratorów IPN, wreszcie na potrze-

by zachowania dobra wymiaru sprawiedli-

woÊci – kontynuowanie Êledztwa katyƒ-

skiego w warunkach dotychczas przyj´tych

jest ze wszech miar uzasadnione.

Hipotetyczna rezygnacja przez stron´

polskà z klasyfikacji tej zbrodni jako ludo-

bójstwa (pomijajàc nawet ju˝ zaistniałe

uwarunkowania prawne polskiego Êledz-

twa) oznaczałaby przyj´cie rosyjskiego

punktu widzenia w niezwykle wa˝nym dla

ÊwiadomoÊci społecznej polsko-rosyjskim

sporze o ocen´ historii i miałaby niezwykły

rezonans społeczny. Zbrodnia katyƒska

jest nadal jednym z kluczowych punktów

współczesnej polskiej to˝samoÊci histo-

rycznej – pami´ç o niej w czasach dyktatu-

ry komunistycznej pomagała t´ to˝samoÊç

podtrzymywaç przeciwko wszechobecne-

mu kłamstwu. Pami´ç o niej obecnie słu˝y

budowaniu społecznego przekonania, i˝

słu˝ba ojczyênie ma niekiedy swojà wielkà

cen´, obowiàzkiem paƒstwa zaÊ jest pa-

mi´taç o tych, którzy w imi´ tej słu˝by od-

dali ˝ycie.

—Janusz Kurtyka

Fragment wprowadzenia do ksià˝ki IPN pod red.

S. Kalbarczyka „Zbrodnia katyƒska. W kr´gu prawdy

i kłamstwa”, Warszawa 2010

pami´ta

W dniu 30 listopada 2004 r.

Instytut

9 – 10 kwietnia 2011

rp.pl/ smolensk

pami´ta

Zamknàç

rozdział

ÂLEDZTWO IPN | 70. rocznica mordu oficerów miała

przypomnieç Êwiatu o Katyniu. Przypomniała,

ale nie tak, jak wyobra˝ali to sobie jej organizatorzy

EWA ŁOSI¡SKA

na winnego zbrodni. Niemcy

wybrało 25 proc., a a˝ 26 pro-

cent stwierdziło, ˝e ta kwestia

nie jest dotàd wyjaÊniona.

grobów Polaków w komplek-

sie leÊnym miasta. W czerwcu

1990 roku w Twerze (miasto na-

zywało si´ wówczas Kalinin)

rozpocz´to kolejne post´po-

wanie dotyczàce „zagini´cia”

w 1940 roku polskich jeƒców

wojennych przetrzymywanych

przez NKWD w obozie w Ostasz-

kowie. W sierpniu 1990 roku

prokuratura z Charkowa zaj´ła

si´ w zwiàzku z pierwszym z tych

Êledztw Ławrentijem Berià,

Wsiewołodem Merkułowem,

Piotrem Soprunienkà i innymi

funkcjonariuszami NKWD, po-

dejrzewanymi o sprawstwo tej

zbrodni. Poniewa˝ byli ˝ołnie-

rzami, oba Êledztwa zostały we

wrzeÊniu 1990 r. przej´te przez

rosyjskà prokuratur´ wojskowà

i połàczone w jedno post´po-

wanie nr 159.

Prowadzàcy je prokurator

Anatolij Jabłokow domagał si´

w czerwcu 1994 r. m.in. uznania

mordu katyƒskiego za ludobój-

stwo, zbrodni´ przeciwko ludz-

koÊci i zbrodni´ wojennà. Głów-

na Prokuratura Wojskowa prze-

kazała wówczas Êledztwo innym

prokuratorom. Jabłokow prac´

stracił, dziÊ jest adwokatem.

Prokuratura rosyjska umorzy-

ła post´powanie dopiero we

wrzeÊniu 2004 roku. Nikomu nie

postawiła zarzutów i uznała, ˝e

była to pospolita zbrodnia, która

uległa przedawnieniu. Utajnio-

na została w dodatku sama decy-

zja o umorzeniu Êledztwa i jej

uzasadnienie. Do dziÊ dokumen-

tów tych nie dostał ani IPN pro-

wadzàcy polskie Êledztwo katyƒ-

skie, ani Trybunał w Strasburgu,

który zwrócił si´ o nie do władz

rosyjskich. Moskwa si´ upiera, ˝e

ich odtajnienie mogłoby zaszko-

dziç bezpieczeƒstwu Rosji.

71 lat temu niemal 22 tysiàce Po-

laków wywieziono z sowieckich

obozów oraz wi´zieƒ i zamor-

dowano strzałem w tył głowy.

Rok temu 96 wybitnych przed-

stawicieli polskiego paƒstwa,

na czele z prezydentem, zgin´ło,

jadàc oddaç im hołd. Katastrofa

z 10 kwietnia 2010 roku

pod Smoleƒskiem przypomnia-

ła Êwiatu o Katyniu.

Âledztwo

w Rosji i Polsce

– Zbrodnia katyƒska zawsze

była uwikłana w polityk´

i do chwili obecnej od tego fa-

tum uwolniç si´ nie mo˝e. To, co

o niej wiemy, jest efektem nie tyl-

ko wysiłków historyków, ale tak-

˝e działaƒ polityków, którzy nie-

rzadko potrafià skutecznie za-

blokowaç wysiłki tych pierw-

szych – twierdzi Sławomir Kal-

barczyk, redaktor wydanej

przez IPN ksià˝ki „Zbrodnia ka-

tyƒska. W kr´gu prawdy i kłam-

stwa”. To politycy jednak mogà

si´ przyczyniç do ostatecznego

rozliczenia tej zbrodni.

Starania o uznanie przez orga-

ny wymiaru sprawiedliwoÊci Ro-

sji zamordowanych w Katyniu

i innych miejscach za ofiary ludo-

bójstwa, zbrodni wojennej

i zbrodni przeciwko ludzkoÊci,

a tak˝e do przyznania zamordo-

wanym statusu ofiar represji po-

litycznych trwajà od lat.

Od listopada 2004 roku Insty-

tut Pami´ci Narodowej – Komi-

sja Âcigania Zbrodni przeciwko

Narodowi Polskiemu w Warsza-

wie prowadzi polskie Êledztwo

katyƒskie. Oficjalny wniosek o je-

go wszcz´cie zło˝ył Stefan Me-

lak, prezes Komitetu Katyƒskie-

go, wspierany przez wielu krew-

nych ofiar NKWD. Sam prezes

jednak finału tego Êledztwa nie

doczekał. Zginàł 10 kwiet-

nia 2010 r.

Poczàtek polskiego Êledztwa

był konsekwencjà umorzenia

post´powania rosyjskiego, któ-

re trwało 14 lat. Faktycznym po-

czàtkiem rosyjskich badaƒ było

post´powanie rozpocz´te

w marcu 1990 roku (jeszcze

za czasów ZSRR) w Charkowie,

dotyczàce odkrycia masowych

Ocaliç pami´ç

„Katyƒ to przede wszystkim

obowiàzek pami´ci o ludziach,

którzy za wiernoÊç Polsce zapła-

cili ˝yciem” – czytamy na po-

Êwi´conym sowieckiej zbrodni

portalu IPN. – „To nakaz ustale-

nia nazwisk 3870 ofiar barba-

rzyƒskiego mordu, które pozo-

stajà bezimienne”. Chodzi o tzw.

list´ białoruskà, której nigdy nie

odnaleziono ani w moskiew-

skich, ani w białoruskich archi-

wach. To tak˝e dà˝enie do wy-

Êwietlenia całej prawdy o me-

chanizmach zbrodni i jej spraw-

cach. Bo bezimienne nie mogà

pozostaç nie tylko ofiary, ale

i kaci.

Celem instytutu jest nie tylko

ustalenie odpowiedzialnych

za t´ zbrodni´, ale tak˝e utrwa-

lenie pami´ci o niej. Bo z tà pa-

mi´cià jeszcze do niedawna by-

ło krucho. W kwietniu 2007 r.

94 procent badanych przez

TNS OBOP twierdziło wpraw-

dzie, ˝e wie o zbrodni katyƒ-

skiej, ale gdy pytano o winnych

mordu, na Zwiàzek Sowiecki

wskazało 61 procent bada-

nych. 11 procent uznało, ˝e win-

ni sà Niemcy, a 19 procent utrzy-

mywało, i˝ sprawa zbrodni ka-

tyƒskiej jest nierozstrzygni´ta.

Jeszcze gorzej wypadły wyniki

w grupie osób majàcych 18 – 29

lat. Tu tylko 40 proc. ankietowa-

nych wskazało na ZSRR jako

³ 10 kwietnia 2010 r. w Lesie Katyƒskim miały si´ odbyç uroczystoÊci upamietniajàce 70. rocznic´ mordu

wià˝e ze skargami katyƒskimi

przeciwko Rosji, które rozpatru-

je Europejski Trybunał Praw

Człowieka w Strasburgu. To

do niego zwrócili si´ krewni ofiar

NKWD, gdy rosyjska prokuratu-

ra i sàdy odmówiły im dost´pu

do wszystkich akt trwajàcego 14

lat Êledztwa katyƒskiego. Nie

zgodziły si´ tak˝e na rehabilita-

cj´ pomordowanych Polaków.

– Najwy˝szy czas nazwaç lu-

dobójstwo po imieniu – mówi

Witomiła Wołk-Jezierska z War-

szawy, córka zamordowanego

przez NKWD porucznika artyle-

rii, która wraz z 12 innymi bliski-

mi ofiar zło˝yła w maju 2009 ro-

ku skarg´ do Trybunału. Zarzu-

ciła władzom Rosji m.in. brak

skutecznego post´powania wy-

jaÊniajàcego Êmierç Polaków

oraz poni˝ajàce traktowanie

krewnych ofiar zbrodni. Rosyj-

ski rzàd w pismach do Trybuna-

łu nadal zresztà mówi o „wyda-

rzeniach katyƒskich”, a nie

o zbrodni. Twierdzi te˝, ˝e nie

ma obowiàzku wyjaÊniania lo-

su 22 tysi´cy Polaków, którzy

„zagin´li” na terytorium ZSRR.

Smoleƒska tragedia niczego tu

nie zmieniła.

– Gdyby nawet Polacy dostali

wreszcie całoÊç akt rosyjskiego

Êledztwa katyƒskiego, to sprawa

nie b´dzie zakoƒczona – mówi

dr Ireneusz Kamiƒski z Instytutu

Nauk Prawnych PAN, współau-

tor skargi krewnych ofiar NKWD

do Strasburga. – Choç Federacja

Rosyjska przekazuje stronie pol-

skiej kolejne tomy akt dotyczàce

Êledztwa katyƒskiego, sà to tylko

materiały z tzw. post´powania

nr 159. Rosyjscy Êledczy nie zaj-

mowali si´ polskimi ofiarami,

których nazwiska sà na listach

ukraiƒskiej i białoruskiej. To łàcz-

nie ponad siedem tysi´cy osób.

Z tego, co wiemy, wynika, ˝e po-

st´powania dotyczàcego losów

Polaków przetrzymywanych

w wi´zieniach zachodniej Ukra-

iny i Białorusi prokuratura rosyj-

ska nie prowadziła. A krewni tych

ofiar tak˝e domagajà si´ wyja-

Ênienia zbrodni – mówi prawnik.

Sprawà tych Polaków zajmie

si´ równie˝ Europejski Trybu-

nał Praw Człowieka, bo w Stras-

burgu jest od marca 2010 r. skar-

ga dwójki bliskich ofiar NKWD

właÊnie z listy ukraiƒskiej. Na ra-

zie krewni takich ofiar majà

ogromne problemy w uzyska-

niu jakichkolwiek dokumentów

od rosyjskiej prokuratury. Do-

stajà z Moskwy odpowiedzi, ˝e

„na temat ich krewnych nie ma

informacji w post´powaniu

nr 159”. Umorzone w 2004 roku

Êledztwo dotyczyło jedynie

wi´êniów Kozielska, Ostaszko-

wa i Starobielska.

Czekajà na katyƒskie

„przyspieszenie”

– Istnieje cieƒ szansy, ˝e uda

si´ komuÊ postawiç zarzuty

w Êledztwie katyƒskim, o ile ta

osoba ˝yje. Na tym etapie post´-

powania jest jednak na takie

przewidywania za wczeÊnie

– mówi kierujàca polskim po-

st´powaniem prokurator Mał-

gorzata Kuêniar-Plota z IPN.

– Zapoznajemy si´ z przekaza-

nymi niedawno przez Rosj´

50 tomami akt Êledztwa katyƒ-

skiego. Czekamy tak˝e na obie-

cane przez USA materiały Ko-

misji Maddena – dodaje. Ta spe-

cjalna komisja Êledcza, powoła-

na w latach 50. przez Kongres

zajmowała si´ wyjaÊnieniem

zbrodni katyƒskiej. W raporcie

Skarga do Strasburga

Wielu bliskich pomordowa-

nych Polaków nadzieje na spra-

wiedliwy rezultat post´powania

bolesny

9 – 10 kwietnia 2011

Instytut

III

rp.pl/ smolensk

pami´ta

³ Jeszcze niedawno 25 proc. młodych Polaków twierdziło, ˝e zbrodni w Katyniu dokonali Niemcy

kapitanie Mieczysławie Uzarowi-

czu z 80. Pułku Piechoty, zamor-

dowanym w Miednoje.

Choç artysta urodził si´ w Chi-

cago, a tematyka historycz-

na wczeÊniej go nie zajmowała, li-

czy, ˝e dzi´ki jego fabularyzowa-

nemu dokumentowi o Katyniu

Amerykanie i Anglicy dowiedzà

si´ o wi´cej o tej zbrodni. Jego

znajomi ju˝ pytajà, dlaczego do-

piero teraz słyszà o tych wyda-

rzeniach.

„˚ona oficera”, do której mu-

zyk´ napisał znany kompozytor

Jan A. P. Kaczmarek, zostanie po-

kazana w Warszawie 15 kwietnia,

tydzieƒ po oficjalnych obcho-

dach pierwszej rocznicy smoleƒ-

skiej katastrofy.

przez Instytut warsztaty „Katyƒ

– Golgota Wschodu” dla mło-

dzie˝y gimnazjalnej i starszej.

– Zainteresowanie młodzie˝y tà

inicjatywà przeszło najÊmielsze

oczekiwania, zabrakło miejsc

– informował po jej rozpocz´ciu

rzecznik IPN Andrzej Arseniuk.

Do Katynia ruszyła te˝

w kwietniu 2010 roku wyprawa,

zorganizowana przez krakowski

oddział IPN i Stowarzyszenie

Bratnia Pomoc Akademicka.

Wzi´ło w niej udział 47 osób,

w tym studenci, uczniowie i har-

cerze, nauczyciele oraz pracow-

nicy naukowi krakowskich

uczelni. Nie takich obchodów

spodziewali si´ jednak uczestni-

cy wyjazdu – przyznaje Mateusz

akcji sadzenia d´bów katyƒ-

skich. W marcu rosło ich

ju˝ 3762, w myÊl zasady – jedno

drzewo – jedno nazwisko za-

mordowanego Polaka. I w tym

wypadku do lasu katyƒskich

d´bów historia dopisała smo-

leƒski rozdział. W katastrofie

Tu-154 zginàł bowiem ojciec Jó-

zef Joniec, prezes Stowarzysze-

nia Parafiada, pomysłodawca

tej akcji, rozpocz´tej ju˝ w 2008

roku. Miał nadziej´, ˝e ju˝ na 70.

rocznic´ zbrodni uda si´ zasa-

dziç ponad 21 tysi´cy takich

drzew. Na taki rezultat przyj-

dzie jeszcze poczekaç, ale d´by

nadal wyrastajà w całym kraju.

Historycy Instytutu czujà si´

szczególnie zobowiàzani do pra-

cy na rzecz upami´tnienia Katy-

nia nie tylko z racji samej misji tej

instytucji. To tak˝e kwestia pa-

mi´ci o prezesie IPN Januszu

Kurtyce, który równie˝ poleciał

z prezydentem na obchody

w Katyniu. Był promotorem wie-

lu rocznicowych przedsi´wzi´ç

Instytutu.

W pierwszà rocznic´ narodo-

wej tragedii, katastrofy rzàdo-

wego Tu-154M, wiele osób, któ-

re osobiÊcie znały pasa˝erów

samolotu, wspominaç b´dzie

raczej ich ni˝ wymordowanych

przez NKWD oficerów. Dla nich

te˝ ulicami polskich miast prze-

maszeruje tysiàce osób, upomi-

najàc si´ o wyjaÊnienie wszyst-

kich przyczyn katastrofy. Ale

tak˝e dzi´ki tej podwójnie ju˝

dramatycznej dla Polaków rocz-

nicy uda si´ po raz kolejny przy-

pomnieç, ˝e niebywała zbrod-

nia popełniona w 1940 roku nie

została do dziÊ rozliczona ani

nazwana po imieniu. Okazjà

do zamkni´cia tego bolesnego

rozdziału i spełnienia polskich

postulatów mo˝e byç te˝ zapo-

wiadane w rocznic´ katastrofy

smoleƒskiej spotkanie prezy-

dentów Polski i Rosji. Czy tak si´

jednak stanie? ·

z 1952 r. wezwała do powołania

mi´dzynarodowego trybunału

dla jej osàdzenia.

Jak podkreÊla prokurator

Kuêniar-Plota, dla przebiegu

polskiego post´powania nie ma

pod wzgl´dem prawnym zna-

czenia ewentualne wznowienie

rosyjskiego Êledztwa. O takiej

koniecznoÊci mówià bowiem

polscy prawnicy i historycy,

wÊród nich prof. Wojciech Ma-

terski z Polskiej Akademii Nauk.

– W naszym post´powaniu mo-

głyby jedynie zostaç wykorzy-

stane ewentualne nowe mate-

riały, gdyby takie odnalazły si´

w Rosji i posłu˝yły do wznowie-

nia tamtejszego Êledztwa – mó-

wi prawnik.

Czy krewni ofiar uzyskajà do-

st´p do całoÊci dokumentacji ro-

syjskiego post´powania? – Na

szczeblu politycznym zapadła

decyzja o rehabilitacji ofiar

zbrodni katyƒskiej i pełnym od-

tajnieniu akt tej sprawy. Pozosta-

ły do rozwiàzania tylko aspekty

prawne – oÊwiadczył w lutym

ambasador Rosji w Warszawie

Aleksander Aleksiejew. Na razie

to tylko słowa, ale krewni ofiar

słuchajà ich uwa˝nie.

– Wypowiedê ambasadora

uznaj´ za pozytywny sygnał. To

mo˝e byç pierwszy krok na dro-

dze do spełnienia naszych ˝à-

daƒ – komentowała Witomiła

Wołk-Jezierska. – Najwy˝szy

czas, by po przeszło 70 latach

krewni zamordowanych przez

NKWD Polaków tego doczekali.

Moja ponad 90-letnia mama, Oj-

cumiła, jedna z zaledwie kilku

˝yjàcych katyƒskich wdów, o ni-

czym innym nie marzy. Jednak

same słowa nie wystarczà. Cze-

kamy na czyny. Bo dla wszyst-

kich, którzy zwrócili si´ do Euro-

pejskiego Trybunału Praw Czło-

wieka, jasne jest, ˝e to nasza

skarga „przyspieszyła” reakcj´

Rosji na formułowane przez nas

od lat ˝àdania.

O tym, ˝e rehabilitacja pol-

skich ofiar jest mo˝liwa, przypo-

mina walczàca o prawa człowie-

ka rosyjska organizacja Memo-

riał. Takà szans´ daje rosyjska

ustawa z 1991 roku o rehabilitacji

ofiar represji politycznych. Jak

mówił jednak ambasador Rosji,

ustaw´ trzeba by nowelizowaç,

aby obj´ła zamordowanych

w Katyniu. Nie zachowały si´ bo-

wiem teczki osobowe oficerów

rozstrzelanych przez NKWD, nie

ma te˝ wyroków sowieckich sà-

dów skazujàcych Polaków

na rozstrzelanie. Tymczasem

właÊnie uchylenie wyroku ska-

zujàcego przewiduje rosyjska

ustawa o rehabilitacji. Polscy ofi-

cerowie byli zaÊ rozstrzelani

na podstawie decyzji tzw. trójek

specjalnych NKWD, które nie

przeprowadzały procesów.

– Sprawa katyƒska to jeden

z istotnych wàtków, które zawsze

poruszamy i my, i poruszali nasi

poprzednicy w relacjach z Rosjà.

Przez ostatnie trzy lata mo˝-

na mówiç o post´pie, choç

w tempie nas niezadowalajàcym

– mówił Donald Tusk, proszony

przez „Rz” o komentarz do opisa-

nego przez nas stanowiska rzàdu

rosyjskiego w sprawie zbrodni

katyƒskiej, przesłanego do Try-

bunału. Polski rzàd przystàpił

do skargi, wniesionej do Stras-

burga przez krewnych ofiar.

Nadal przyst´pujà do niej tak-

˝e osoby mieszkajàce nawet bar-

dzo daleko od Polski. Jak amery-

kaƒski re˝yser Piotr Uzarowicz,

który nakr´cił właÊnie film „˚o-

na oficera”. To historia poszuki-

waƒ informacji o jego dziadku,

Przekazaç pami´ç

Zbrodnia

popełniona

w 1940 r.

do dziÊ nie została

rozliczona

Przez pokolenia w Polsce nie

wolno było mówiç o Katyniu.

Wolał te˝ o tym milczeç wolny

Êwiat. Wielkie obchody 70. rocz-

nicy tej zbrodni miały to zmieniç

raz na zawsze. Zmieniły, choç

nie tak, jak wyobra˝ali to sobie

organizatorzy uroczystoÊci.

Ale obchody w Katyniu miały

byç tylko cz´Êcià upami´tnienia.

IPN kontynuuje programy edu-

kacyjne dla młodego pokolenia,

podobnie jak publikacje czy spo-

tkania z rodzinami katyƒskimi.

Instytut stara si´ nie tylko poka-

zywaç prawd´ o sowieckiej

zbrodni, lecz tak˝e edukowaç

uczniów i nauczycieli, np. rozsyła-

jàc do wszystkich szkół darmowe

teki katyƒskie, a w nich m.in. obo-

zowe zapiski samych ofiar NKWD

i scenariusze lekcji poÊwi´conych

tej tragedii dla pedagogów.

W wi´kszoÊci miast, gdzie

działajà oddziały IPN, zorgani-

zowano dla uczczenia pomor-

dowanych Polaków marsze ka-

tyƒskie i wystawy plenerowe

w 70. rocznic´ zbrodni. Nadal

odbywajà si´ organizowane

Szpytma, historyk Instytutu,

który dotarł do Katynia z wy-

prawà. – To było nie do uwierze-

nia. JechaliÊmy uczciç ofiary

NKWD razem z tymi, którzy byli

na pokładzie prezydenckiego

samolotu. Ostatecznie tak˝e im

oddawaliÊmy na miejscu hołd

– mówi. – Dla mnie Katyƒ i Smo-

leƒsk ju˝ na zawsze b´dà połà-

czone. Uczestnicy wyprawy mó-

wili nawet o „Katyniu 2”. Nie

z powodu porównania tej trage-

dii do tamtej strasznej zbrodni,

ale z racji ofiary, jakà zło˝yli tak-

˝e ci, którzy zamierzali uczciç

pomordowanych Polaków.

O poległych w Katyniu pa-

mi´tajà równie˝ organizatorzy

Instytut

9 – 10 kwietnia 2011

rp.pl/ smolensk

pami´ta

Wolny i niezawisły mediewista

JANUSZ KURTYKA | Jako szef IPN za priorytet w Instytucie

przyjàł Êciganie zbrodniarzy z lat 70. i 80.

CEZARY GMYZ

W nowohuckim liceum

uczył si´ w klasie matematycz-

no-fizycznej i spodziewano si´,

˝e pójdzie raczej w Êlady ojca

zostajàc in˝ynierem. Jednak to

historia stała si´ jego pasjà.

W 1978 r. zdobywa pierwsze

miejsce w konkursie wiedzy

o Nowej Hucie i w tym samym

roku zostaje finalistà Ogólno-

polskiej Olimpiady

historycznej. Sukces ten daje

mu wolny wst´p na ka˝dy wy-

dział historii, ale w nast´pnym

roku po raz kolejny startuje

w olimpiadzie. – Nie chodziło

nam jednak o zaj´cie lepszych

miejsc czy nawet wygranie

konkursu, po prostu chcieli-

Êmy si´ znów sprawdziç

– wspomina kolega-olimpij-

czyk Kurtyki Janusz Pezda.

W 1979 r. 19-letni Kurtyka

jeszcze jako uczeƒ liceum ma

pierwszy kontakt z opozyjà

antykomunistycznà, tzw. dru-

gim Studenckim Komitetem

SolidarnoÊci. W swoim liceum

kolportuje bezdebitowy „Mer-

kuriusz Krakowski

i Âwiatowy”.

Jako olimpijczyk dostaje in-

deks Uniwersytetu

Jagielloƒskiego i zaczyna stu-

diowaç w Instytucie Historii.

Mocniej anga˝uje si´ w anty-

komunistycznà opozycj´.

W marcu 1980 r. bierze udział

w akcji ulotkowej wzywajàcej

do bojkotu wyborow do Sej-

mu PRL. Po wybuchu

solidarnoÊciowej rewolucji an-

ga˝uje si´ w powstanie

Niezale˝nego Zrzeszenia Stu-

dentów. Razem ze swoim

przyjecielem Andrzejem No-

wakiem zostajà

reperezentantami wydziału

w Konwencie NSZ UJ. W tym

czasie młodym studentem za-

czyna si´ interesowaç Słu˝ba

Bezpieczeƒstwa, która dwu-

krotnie nachodzi jego

mieszkanie, co sprawia, ˝e

Kurtyka musi je na pewien

czas opuÊciç.

W lutym 1981 r. wysporto-

wany student (uprawiał

siatkówk´ i karate) zostaje

członkiem grupy ochraniajàcej

strajk NZS, który ma wymusiç

na komunistach rejestracj´

zrzeszenia. Strajkujàcy zajmu-

jà Collegium Witkowskiego.

Jako wiceprzewodniczàcy Ko-

ła Naukowego Historyków

Janusz organizuje wykłady dla

strajkujàcych. – Była to nasza

reakcja na pojawiajàce si´

w gazetach informacje, ˝e stu-

denci robià sobie wolne

i siedzà w akademikach, pijàc

alkohol, a strajk ich nie intere-

suje – wspomina Janusz

Pezda.

Po strajku Kurtyka inicjuje

wyjazd delegacji krakowskie-

go NZS i koła hisoryków

na odsłoni´cie pomnika Pole-

głych Stoczniców w Gdaƒsku.

– Zdà˝yłem poznaç pana pre-

zesa, zdà˝yłem dotknàç jego

wra˝liwoÊci, nienagannych ma-

nier, kultury osobistej. I mog´

powiedzieç, ˝e nie ma to nic

wspólnego z obrazem, który

próbowano mu zbudowaç

– mówił minister kultury Bog-

dan Zdrojewski na pogrzebie

prof. Janusza Kurtyki. – Wiem

dobrze te˝, ˝e w tej tragedii,

w tym momencie, doÊç konse-

kwentnie powinno si´ pojawiç

wiele słów – zwłaszcza wobec

prezesa – słów „przepraszam”.

Od czasu do czasu jest tak, ˝e

dochodzenie do prawdy spra-

wia ból. Ten ból od czasu

do czasu dotyczy tak˝e tych,

którzy t´ prawd´ głoszà.

Okazał si´ jednym z nie-

licznych, którzy potrafili

wznieÊç si´ ponad uprzedze-

nia własnego Êrodowiska

i oddaç hołd „stra˝nikowi pa-

mi´ci”.

Janusz Kurtyka był przede

wszystkim naukowcem. Jego

aktywnoÊci na tym polu nie

przerwała ani nominacja

na szefa oddziału IPN w Kra-

kowie, ani póêniejszy wybór

na prezesa całego Instytutu,

choç aktywnoÊç t´ mocno

ogrniczyła. Mało kto pami´ta,

˝e Kurtyka to nie tylko specja-

lista od dziejów polskiego

podziemia niepodlegloÊcio-

wego, ale równie˝ uznany

na Êwiecie mediewista.

Ostatnia jego obcoj´zycz-

na publikacja to hasła w The

Oxford Dictionary of Middle

Ages z 2010. Jedno z nich

dotyczyło tematu, którym zaj-

mował si´ całe naukowe ˝ycie

– rodu T´czyƒskich.

„W obliczu Boga

wszechmogàcego”

Po internowaniu starszych

działaczy krakowskiego NZS

jest jednym z tych, którzy kon-

tynuujà działalnoÊç

Zrzeszenia w warunkach kon-

spiracyjnych. Wchodzi w skład

tzw. grupy eksperckiej NZS.

Tworzà grupy samokształce-

niowe. W oparciu

o doÊwiadczenie Armii Krajo-

wej pisze „ABC konspiratora”

– jednà z najpopularniej-

szych lektur w podziemiu.

W 1982 r. Janusz Kurtyka

odnalazł w dokumentach tekst

przysi´gi, jakà na wiernoÊç oj-

czyênie składali ˝ołnierze

niepodległoÊciowego podzie-

mia. „W obliczu Boga

wszechmogàcego i NajÊwi´t-

szej Marii Panny, Królowej

Korony Polskiej, przysi´gam

byç wiernym Ojczyênie mej,

Polsce, staç nieugi´cie na stra-

˝y Jej honoru i o wyzwolenie

Jej z niewoli walczyç ze

wszystkich sił, a˝ do ofiary ˝y-

cia” – brzmiał tekst roty.

– PowtrzaliÊmy go z wielkim

przej´ciem razem z Krzysiem

Grubà, logikiem z Instytutu Fi-

lozofii, tworzàc maleƒkie

ogniwo wielkiego ruchu pod-

ziemnej „SolidarnoÊci”.

Pami´tam ten patos podziem-

nej przysi´gi. Wydawał si´

i był zapewne przesadny. Te-

raz ten patos nie jest ju˝ wcale

Êmieszny. Janusz potwierdził,

nie tylko swojà Êmiercià, ale

i swoim ˝yciem, ˝e to wielkie

zobowiàzanie wypełnił

do koƒca – wspomina prof.

Andrzej Nowak, przyjaciel

Kurtyki ze studiów, dziÊ re-

daktor naczelny wydawnictwa

Arcana i pracownik UJ.

Niezale˝nie od działanoÊci

w NZS Kurtyka tworzy grupy

konspiracyjne w Nowej Hucie

skupiajàce nie tylko studen-

tów. Przydaje si´ jego zmysl

techniczny. To właÊnie jego

grupa wytwarza specjalne kol-

ce, które rzucane pod koła

milicyjnych suk skutecznie

ograniczajà u˝ycie pojazdów

mechanicznych do tłumienia

słynnych nowohuckich zadym.

Radłów, Nowa Huta,

Kraków

Rodzina przyszłego prezesa

IPN wywodziła si´ z podtar-

nowskiego Radłowa. Jego

ojciec – Stanisław był in˝ynie-

rem, absolwentem Akademi

Górniczo-Hutniczej w Krako-

wie. Zarówno ojciec, jak

i matka – Stanisława zd. Jasek

znaleêli prac´ w jednej z naj-

wi´kszch inwestycji czasów

komunistycznych – Nowej Hu-

cie. Janusz Kurtyka urodził

si´ w 1960 r. w Krakowie. Do-

rastał w robotniczej Nowej

Hucie. Jego ojciec zmarł, kie-

dy Janusz miał zaledwie

siedem lat.

³ Janusz Kurtyka był prezesem IPN od grudnia 2005 r.

9 – 10 kwietnia 2011

Instytut

rp.pl/ smolensk

pami´ta

Mój mà˝ kierował si´

dobrem paƒstwa

Wpada te˝ na pomysł, by pod-

słuchiwaç resortowe

radiostacje. Konstruktorem

odbiorników zostaje Marek

Podlecki.

W drugiej połowie 1982 r.

Kurtyka współtworzy Pod-

ziemnà Agencj´ Prasowà

Studentów i SolidarnoÊci.

– Skuteczne działanie wyma-

gało dobrej konspiracji. O to

bardzo dbaliÊmy. Nie robili-

Êmy niczego, co nara˝ałoby

nas i naszych informatrów.

Szczególnie chroniliÊmy ostat-

ni etap, czyli przekazanie

biuletynu do przepisania

na matryce i oddania do dru-

ku. Efekt był taki, ˝e choç

Słu˝ba Bezpieczeƒstwa bar-

dzo starała si´ wykryç grup´

przygotowujàcà PAPSS, to ni-

gdy jej si´ to nie udało

– wpomina Krzysztof Gruba,

który wspólnie z Kurtykà ko-

ordynował dzialanoÊç agencji.

Potwierdza to dokument prze-

chowywany w IPN. Czytamy

wnim: „Wydział III-1 prowadzi

spraw´ operacyjnego rozpra-

cowania kryp. Wa˝ny,

w ramach której rozpracowa-

no całà siatk´ kolporta˝owà

PAPSS, nie docierajàc jednak

do struktur zajmujàcych si´

tworzeniem i drukowaniem

Serwisu Informacyjnego ze

wzgl´du na stosowanà tam

gł´bokà konspiracj´”.

W 1983 r. SB podejmuje

prób´ zwerbowania Kurtyki

straszàc go wyrzuceniem ze

studiów i wcieleniem do woj-

ska oraz kuszàc pomocà

w karierze. Kategoryczna od-

mowa sprawia, ˝e zostaje

obj´ty rozpracowywaniem

w ramach sprawy o kryptoni-

mie „Mieszko” wymierzonej

w osoby zwiàzane z podziem-

nym Radiem „SolidarnoÊç”.

ju˝ prof. Ryszard Kiersnowski,

członek tej komisji, ostrzegał

potem prof. WiÊniewskiego

i dr. Sikor´, ˝e „Kurtyka to

człowiek o tak niezwykłej

umysłowoÊci, ˝e nie zagrzeje

długo miejsca w pracowni,

gdy˝ nie wytrzyma obowiàzu-

jàcego tu rygoru”.

Âwie˝o upieczony dokto-

rant trafia do Zakładu

Słownika Historyczno-Geo-

graficznego Ziem Polskich

w Âredniowieczu, jednej

z najbardziej presti˝owych

placówek mediewistycznych.

Prac´ naukowà przerywa

wcielenie do armii. Słu˝y

w K´dzierzynie-Koêlu, ˚arach

i ˚aganiu. W wojsku te˝ daje

znaç jego niepokorny charak-

ter, buntuje kilkunastu

poborowych przeciwko udzia-

łowi w referendum

dotyczàcym tzw. II etapu re-

formy.

Po powrocie do Krakowa

zostaje starszym asystentem

w Instytucie Historii PAN. Co-

raz bardziej daje si´ uwieÊç

historii ˝ołnierzy wykl´tych.

Jeszcze w podziemiu wydaje

pierwszà krajowà biografi´

gen. Leopolda Okulickiego

„Niedêwiadka”.

W 1995 r. broni doktoratu

o T´czyƒskich. „Jego praca sta-

nowiç b´dzie odtàd wzorzec

gruntownej monografii gene-

alogicznej, wzorzec zresztà

niełatwy do naÊladowania i do-

równania. Historiografia polska

dysponuje ju˝ wieloma mono-

grafiami, ˝adna z nich nie

mo˝e si´ równaç z pracà Kur-

tyki” – pisał prof. Antoni

Gàsiorowski. Pi´ç lat póêniej

podobnych pochwał doczeka

si´ jego rozprawa habilitacyjna.

Równolegle z mediewistykà

Kurtyka kontynuuje badania

nad podziemiem niepodległo-

Êciowym ze szczególnym

uwzgl´dnieniem Zreszenia

WolnoÊç i NiezawisłoÊç. Docie-

ra do starych ludzi, z których

wi´kszoÊç ma za sobà pobyt

w komunistycznych katow-

niach. Spisuje ich relacje,

publikuje opracowania w „Ze-

szytach Historycznych WiN”.

Kombatanci zaÊ coraz cz´Êciej

zaczynajà go traktowaç nie ja-

ko historyka, lecz człowieka

ich Êrodowiska. W 2003 r. WiN

powierza mu prezesur´ swojej

organizacji.

Gdy zostaje powołany In-

stytut Pami´ci Narodowej,

w 2000 r. Kurtyka staje na cze-

le oddziału krakowskiego.

Za punkt honoru przyjmuje

sobie jak najszybsze przej´cie

archiwaliów komunistycznych

słu˝b specjalnych. Kraków nie

przydziela jednak oddziałowi

odpowiednich pomieszczeƒ.

Kurtyka decyduje, ˝e przewie-

zie archiwalia do oddziału IPN

w Rzeszowie. – Ustawiano si´

w szereg i setki kartonów

z teczkami ładowano na po-

t´˝nego jelcza z przyczepà.

Czasami transporty odbywały

si´ wieczorem lub nawet nocà,

w scenerii jak z filmu „Psy”,

tylko ˝e tym razem ratowano

to, co nie trafiło do ognisk

– wspominajà współpracowni-

cy Kurtyki z tamtego okresu

Ryszard Terlecki i Jarosław

Szarek.

ZUZANNA KURTYKA | Prac´ w IPN traktował jako

kontynuacj´ opozycyjnej działalnoÊci z czasów PRL

– mówi wdowa po Januszu Kurtyce

× : Co sprawiło, ˝e ceniony

mediewista zaanga˝ował si´

w porzàdkowanie najnowszej

historii?

Zuzanna Kurtyka, wdowa

po Januszu Kurtyce: Prac´

w IPN Janusz traktował jako

logicznà kontynuacj´ swojej

opozycyjnej działalnoÊci

z czasów PRL. W latach lice-

alnych współpracował ze

Studenckim Komitetem So-

lidarnoÊci, który powstał

w Krakowie po Êmierci Sta-

nisława Pyjasa. Był

współtwórcà NZS, w czasie

stanu wojennego zaanga˝o-

wał si´ w działalnoÊç

„latajàcego uniwersytetu”.

Opowiadał wtedy m.in.

o gen. Leopoldzie Okulickim

i Armii Krajowej. Gdy

w 1989 r. odzyskaliÊmy nie-

podległoÊç, Janusz doszedł

do wniosku, ˝e nasza naj-

nowsza historia wcià˝ nie

jest przedstawiana rzetelnie,

a PRL nie został rozliczony.

Wiedział, ˝e po transformacji

ustrojowej ludzie dawnego

systemu, zwłaszcza funkcjo-

nariusze Słu˝by

Bezpieczeƒstwa, zachowali

wpływy i uprzywilejowanà

pozycj´. Wierzył, ˝e mo˝-

na i nale˝y zmieniç t´

sytuacj´. Pomóc w tym miał

IPN. Mojemu m´˝owi zale˝a-

ło, by pracujàcy tam

historycy ujawnili prawd´

o PRL, by mówili, ˝e struktu-

ry władzy w tym paƒstwie

były od poczàtku do koƒca

kontrolowane przez Sowie-

tów. Przeciwstawiał si´

próbom manipulacji Êwia-

domoÊcià i pami´cià

społeczeƒstwa.

dziç i chyba osiàgn´li swój

cel. Bo mimo ˝e ta kwestia

została dokładnie wyjaÊnio-

na, zarzuty wcià˝ sà

powtarzane. Janusz dosko-

nale zdawał sobie spraw´,

jak wyglàda procedura wyło-

nienia prezesa IPN. Wiedział,

˝e kandydat na szefa nie mo-

˝e byç ani oficerem, ani

agentem słu˝b PRL. Dlatego

zostanie gruntownie spraw-

dzony przez kolegium.

Teczka pana Przewoênika

i tak zostałaby otwarta. Po co

dalsze zakàtki Polski. Lubił

spotkania z uczniami i stu-

dentami, rozmowy

o wydarzeniach ostatnich

dziesi´cioleci.

Czy ˝ył pracà równie˝ po po-

wrocie do domu?

Tak, mówiliÊmy o niej go-

dzinami. Jestem osobà

o wyrazistych poglàdach, ni-

gdy si´ z nimi nie kryj´.

MyÊl´, ˝e opinia człowieka,

który zawsze powie to, co

myÊli, była dla niego istotna.

Historia była nami´tnoÊcià

Janusza. W czasach, gdy zaj-

mował si´ Êredniowieczem,

mogliÊmy przez kilka dni

rozmawiaç o nadaniu praw

miejskich którejÊ ze wsi. Czy-

tałam wszystkie artykuły

m´˝a, zanim je opublikował.

Nie majàc wystarczajàcej

wiedzy historycznej, ocenia-

łam te teksty pod kàtem

jasnoÊci wywodu i klarowno-

Êci stylu. Póêniej, gdy Janusz

został szefem IPN, dyskuto-

waliÊmy o historii

najnowszej. Uwa˝ał, ˝e trze-

ba udost´pniaç materiały

archiwalne, tak aby ka˝dy

mógł si´ nad nimi zastanowiç

i samemu wyciàgnàç wnioski.

Takie podejÊcie pozostało

mu z czasów zajmowania si´

mediewistykà, która bazuje

na odwoływaniu si´ do êró-

deł.

Nagonka na prezesa

Janusz Kurtyka został preze-

sem IPN w grudniu 2005 r. Jego

wybór poprzedziło zamiesza-

nie z kandydaturà Andrzeja

Przewoênika. Pojawiła si´ infor-

macja o dokumencie, który

obcià˝a Przewoênika jako êró-

dło informacji SB. Kurtyk´

do koƒca ˝ycia bolały podjerze-

nia, ˝e notatka wypłyn´ła

za jego sprawà. DziÊ wiadomo

z całà pewnoÊcià, ˝e nie po-

chdziła z archiwum IPN.

Przewoênik zginàł z Kurty-

kà w Smoleƒsku.

Kandydatur´ Kurtyki

na stanowisko prezesa IPN

wylansowali Jan Rokita i Jaro-

sław Gowin z PO.

Prof. Kurtyka zupełnie

przeorientował działanoÊç

IPN. Nie rezygnujàc z bada-

nia wczesnego okresu

komunizmu w PRL, priorytety

ustawił na zgł´bianie dziejów

najnowszych i Êciganie zbrod-

niarzy komunistycznych

z lat 70. i 80. Przedstawiciele

elit nigdy mu tego nie darowa-

li.

Szczególnie

dumny był

z działania

Biura Edukacji

Publicznej IPN

Apogeum ataków przynio-

sło wydanie ksià˝ki „SB a Lech

Wał´sa” Sławomira Cenkciewi-

cza i Piotra Gontarczyka.

Kurtyka wst´p do ksià˝ki obu

historyków napisał sam i nie

odstàpił od opatrzenia pozycji

logo IPN.

Wydanie tej ksià˝ki było sy-

gnałem do podprzàdkowania

Instytutu rzàdzàcej wi´kszo-

Êci. Przygotowanà nowelizacj´

nazywano po cichu „lex Kur-

tyka”. Zmieniajàc prawo

decyzj´ o wyborze prezesa

IPN oddano ugrupowaniu

dysponujàcemu zwykłà wi´k-

szoÊcià głosów w Sejmie.

Modyfikujàcy prawo nie

przewidzieli, ˝e fotel prezesa

IPN opustoszeje w wyniku ka-

tastrofy. ·

Janusz miałby wczeÊniej wy-

ciàgaç te fakty na Êwiatło

dzienne?

Prezes Kurtyka spotykał si´

z zarzutami Êrodowisk liberal-

nych, ale zdarzyło mu si´

naraziç tak˝e prezydentowi

Lechowi Kaczyƒskiemu.

Janusz był człowiekiem

praworzàdnym. Nie liczyły

si´ dla niego partie ani kote-

rie. Kierował si´ dobrem

paƒstwa. Otrzymał zadanie

kierowania IPN i wiem, ˝e

spełniłby swój obowiàzek

do koƒca, nawet gdyby

oznaczało to ujawnienie

przykrych faktów dotyczà-

cych najbli˝szych osób.

Byłoby mu przykro, ale nie

wahałby si´ ani chwili.

—rozmawiał Bartosz Marzec

Zachwyt profesorów

Co uwa˝ał za swoje najwi´k-

sze osiàgni´cie jako prezesa

IPN Szczególnie dumny był

z działania Biura Edukacji

Publicznej, które na ró˝ne

sposoby i w ró˝nych Êrodo-

wiskach szerzy wiedz´

o najnowszej historii Polski.

Wiele satysfakcji czerpał

z działalnoÊci wydawniczej

Instytutu. A zwłaszcza z te-

go, ˝e ksià˝ki, jakie

publikował, trafiały w naj-

Mimo całej pozanaukowej

aktywnoÊci Kurtyka uchodzi

za studenta wybitnego. Ju˝

na drugim roku ma indywidu-

alny tok studiów. W 1983 r.

broni pracy magisterskiej

„Morawicka linia Toporczy-

ków od XIII do XV wieku”. Bez

problemów dostaje si´ na stu-

dia doktoranckie. Egzamin ten

pami´ta Waldemar Bukowski,

kolega z UJ. – Pojechał tam

z gotowym konspektem pra-

cy o rodzinie T´czyƒskich i nie

chciał si´ zgodziç na mniej

ambitny jego zdaniem temat

o drobnym rycerstwie mało-

polskim, który mu

proponowano – wspomina.

– Zrobił swoim wystàpieniem

tak du˝e wra˝enie na komisji

egzaminacyjnej, ˝e nie˝yjàcy

Janusz Kurtyka wygrał kon-

kurs na stanowisko dyrektora

IPN w 2005 r. Pojawiły si´

wtedy oskar˝enia, ˝e przeciw

swemu głównemu rywalowi,

Andrzejowi Przewoênikowi,

u˝ył materiałów z teczki SB.

To przykład manipulacji

ÊwiadomoÊcià, o jakiej wła-

Ênie mówiłam. Wrogowie

Janusza chcieli mu zaszko-

Instytut

pami´ta

15 – 16 kwietnia 2011 r. w Krakowie

odb´dzie si´ konferencja naukowa:

Janusz Kurtyka - Rzeczpospolitej

historyk i urz´dnik. Organizatorami

sà m.in. PAN, IPN, UJ

Dodatek specjalny „Rzeczpospolitej” powstał dzi´ki współpracy

z Instytutem Pami´ci Narodowej,

Redakcja Michał Szułdrzyƒski i Łukasz Zboralski

opracowanie graficzne Mariusz Skarbek

fotoedycja Monika Szewczyk

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: