POWIERNIK RODZINY, nr 5, 1998.
http://www.powiernikrodzin.pl/98/nr0598.htm#prac 2006-03-14
dr Ryszard Jedliński
WSP w Krakowie
Praca jako wartość. Analiza wypowiedzi uczniów kończących szkołę podstawową (1)
Uwagi wstępne
Podstawę materiałową niniejszego artykułu stanowią wypowiedzi 1001 uczniów kończących szkołę podstawową w różnych środowiskach. Badaniami ankietowymi objąłem 300 uczniów z 13 szkół w Krakowie, 255 uczniów z 9 szkół w miastach wojewódzkich średniej wielkości (w Krośnie, Nowym Sączu, Tarnowie, Zamościu) oraz 466 uczniów z 23 szkół wiejskich w województwach: bielsko-bialskim, katowickim, krakowskim, krośnieńskim, nowosądeckim, tarnowskim, przemyskim, rzeszowskim i sieradzkim.
Zadaniem ucznia wymienionym w anonimowej ankiecie w formie polecenia było wybranie dziesięciu najważniejszych dla niego wartości i uporządkowanie ich zgodnie z jego skalą wartości. Ponadto badany miał napisać, w miarę szczegółowo, jak rozumie słowo określające wybraną przez siebie wartość. Powinien także uzasadnić, dlaczego każdą z wybranych wartości uważa za ważną dla siebie. Miał również podać wyrazy bliskoznaczne, które określają, jego zdaniem, charakteryzowaną wartość.
Praca jako wartość w kontekście wartości preferowanych przez uczniów
Wśród dziesięciu wybranych przez młodzież wartości praca znalazła się na siódmym miejscu po takich wartościach jak: rodzina (75,12 % wyborów), miłość (74,43 %), Bóg (73,23 %), zdrowie (73,13 %), przyjaźń (61,04 %) i życie (52,95 %). Natomiast wyprzedziła następujące wartości: uczciwość (36,06 %), sprawiedliwość (34,17 %) i wolność (31,57 %). Tak więc w grupie preferowanych przez uczniów wartości dostrzec można wartości uniwersalne (Bóg), wartości społeczne (rodzina, wolność), wartości moralne (miłość, przyjaźń, uczciwość, sprawiedliwość), wartości witalne (zdrowie, życie) i wartości pragmatyczne /praca/.
Pracę jako wartość wybrało 36,86 % uczniów we wszystkich badanych środowiskach, w tym 18,48 % dziewcząt oraz 18,38 % chłopców. Ze względu na kryterium środowiskowe dane statystyczne są następujące: w wyborach dokonanych przez uczniów ze środowiska wielkomiejskiego praca znalazła się dopiero na osiemnastym miejscu - 23,33 % wyborów, w tym chłopcy 14,0 %, a dziewczęta tylko 9,33 %. Tak więc chłopcy ze szkół w Krakowie bardziej cenią pracę niż dziewczęta. Natomiast zdecydowanie większą akceptowalność wymienionej wartości dostrzega się w dwóch pozostałych środowiskach. W ośrodkach miejskich średniej wielkości praca jako wartość uplasowała się na ósmym miejscu (39,61 % wyborów, w tym dziewczęta 21,96 % i chłopcy - 17,65 %). Najwyższą, bo siódmą lokatę uzyskała praca w środowisku wiejskim (44,39 % wyborów, w tym dziewczęta 22,65 % i chłopcy - 21,75 %).
Jak można zauważyć, czynnikiem różnicującym zgłaszane przez uczniów deklaracje odnośnie do pracy jako wartości jest przede wszystkim środowisko, a w Krakowie także i płeć. Nikłe wybory tej wartości przez młodzież z dużego miasta są wymowne i zarazem niepokojące z wychowawczego punktu widzenia. Zgromadzony materiał badawczy nie pozwala jednak na dotarcie do wielu przyczyn tego zjawiska. Rozwiązanie owego problemu motywacji i uwarunkowań wyboru pracy jako wartości wymaga szerokich badań socjologicznych, a te były z założenia poza zasięgiem naszych zainteresowań.
Wydaje się, że na stosunku młodzieży środowiska wielkomiejskiego do pracy jako wartości pragmatycznej zaważyły zjawiska współczesnej kultury masowej, w której centrum zainteresowania jest rozrywka. Ponadto w wymienionym środowisku większość uczniów nie zaznała niedostatków życia, wynikających z utraty pracy przez rodziców. Jak można przypuszczać, niezłe warunki materialne owej grupy badanych usuwają poza horyzont ich preferencji aksjologicznych wartość pracy. Sądzić także należy, iż u znacznej części tych uczniów pokutuje pogląd, że praca /praca fizyczna/ jest przeznaczona dla ludu. Jednak trudno jednoznacznie stwierdzić, jaki procent młodzieży z tegoż środowiska ma tego typu pracę w pogardzie.
Natomiast, jak już zaznaczyłem, znaczny odsetek badanych uczniów z miast średniej wielkości i ze wsi aprobatywnie wyraża się o pracy. W tych środowiskach praca jest ceniona, a na wsi wręcz można mówić o kulcie tej wartości. Daje więc o sobie znać pozytywny sposób wartościowania pracy. Pozytywny stosunek do pracy u dzieci wiejskich wyrabiają rodzice i środowisko lokalne. Już od najmłodszych lat dzieci są przysposabiane do prac w gospodarstwie domowym, w tym także do prac typowo rolniczych. Znają więc one trud i smak pracy, potrafią ocenić jej niezbędność w życiu codziennym oraz przydatność w kształtowaniu cech charakterologicznych i osobowościowych. Również młodzież z rodzin górniczych z dużym szacunkiem wypowiada się o pracy, uznając ją za kluczową wartość w życiu człowieka.
Niewątpliwie na takim podejściu do pracy zaważyły uwarunkowania społeczno-historyczne oraz religijne (np. większość młodzieży z wymienionych środowisk wybiera także takie wartości transcendentne, jak Bóg, i wiara). Widoczne jest tu wierność ideom głoszonym przez Kościół, iż praca jest prawem i obowiązkiem ludzi, ma głęboki sens humanistyczny, gdyż uczłowiecza, lokalizując jednostkę ludzką w przestrzeni dobra. Ponadto praca wynika z Bożego nakazu, Bóg bowiem stworzył człowieka na swój obraz i podobieństwo, polecając mu czynić sobie ziemię poddaną.
O miejscu pracy w pierwszej dziesiątce preferowanych przez uczniów wartości zadecydowała więc przede wszystkim młodzież ze środowiska wiejskiego oraz z miast średniej wielkości. Nie zadowalają jednak procentowe wskaźniki odnoszące się do wyboru pracy jako cennej wartości, są one bowiem dwukrotnie niższe od wskaźników wyborów czterech pierwszych na liście wartości. Szkoła ma więc wiele do zrobienia, by ukształtować u uczniów pozytywny stosunek do pracy, która przy zachowaniu swoich walorów humanistycznych jest dzisiaj w okresie transformacji gospodarczej ważnym czynnikiem rozwoju ekonomicznego kraju i podstawowym źródłem zapewnienia godziwego życia każdemu człowiekowi i każdej rodzinie.
2
POWIERNIK RODZINY, nr 6, 1998.
http://www.powiernikrodzin.pl/98/nr0698.htm#prac 2006-03-14
Praca jako wartość. Analiza wypowiedzi uczniów kończących szkołę podstawową (2)
Językowa analiza wypowiedzi uczniowskich na temat pracy zmierza do wykrywania zawartej w nich konceptualizacji świata.
Praca jest czynnością, robotą
Oto typowe wypowiedzi uczniów traktujących pracę jako czynność:
"Praca jest to czynność, którą wykonuje człowiek, aby otrzymać wynagrodzenie, aby zdobyć pieniądze na utrzymanie siebie i swojej rodziny" /dz., Tarnów, szk. nr 23/.
"Praca - czynność umysłowa lub fizyczna, którą może wykonywać tylko człowiek" /dz., Kraków, szk. nr 111/.
"Przez słowo praca rozumiem to, że coś się robi. Dużo ludzi teraz nie pracuje, ponieważ dużo zakładów upadło" /chł. wieś Brzóza Stadnicka, woj. rzeszowskie/.
Większość uczniów rozumie termin '"praca" jako wykonywanie określonej czynności, która często określana jest jako "robota"'. Najczęściej tym synonimem operują uczniowie ze środowisk wiejskich. Synonim "robota" znalazł się na pierwszym miejscu listy frekwencyjnej synonimów słowa “praca”. Pojawił się 72 razy.
Praca to wysiłek fizyczny i/lub umysłowy
Oto typowe wypowiedzi:
“Praca jest to jakiś wysiłek, np. fizyczny albo umysłowy. Bez pracy nie byłoby pieniędzy na chleb” /dz. Krosno, szk. nr 6/.
“Praca to wysiłek fizyczny i umysłowy. Nic do nas samo nie przyjdzie, ale musimy na to zapracować. Pracując wykorzystujemy swoje umiejętności. Współdziałamy też w rozwoju świata. Pracując rozwijamy dzieło Stwórcy. Praca jest sprawdzianem naszej wartości" /dz., wieś Brzóza Stadnicka, woj. rzeszowskie/.
Praca w rozumieniu większości uczniów to duży wysiłek włożony w wykonanie czynności. W ujęciu młodzieży pochodzącej ze środowiska chłopskiego i robotniczego praca jest przede wszystkim wysiłkiem fizycznym. Ten wysiłek określany jest nawet jako "trud" i "znój", na przykład:
"Praca - trud, znój, aby zarobić na utrzymanie rodziny. Taka jest praca. Powinna być przyjemną czynnością, którą będziemy wykonywać nie tyle z potrzeby pieniędzy, co z ochoty" /dz., wieś Stanisławice, woj. krakowskie/.
O takiej właśnie interpretacji słowa "praca" przez wymienioną uczennicę zadecydowały jej doświadczenia rodzinne i środowiskowe /ojciec jej jest górnikiem/.
Natomiast u uczniów pochodzących ze środowisk inteligenckich, warunki społeczno - kulturowe determinują nieco inną interpretację terminu "praca"; jest ona utożsamiana głównie z wysiłkiem umysłowym, któremu towarzyszy wysiłek fizyczny.
Praca to zarabianie pieniędzy
W wypowiedziach uczniów dochodzi do głosu instrumentalny wymiar wartości pracy. Jest ona, co zgodnie podkreśla większość ankietowanych, podporządkowana zdobywaniu pieniędzy, służących zapewnieniu niezbędnych warunków egzystencjalnych.
"Praca to zarabianie pieniędzy na utrzymanie siebie i swoich bliskich" /dz. Kraków, szk. nr 27/.
"Praca jest to zarabianie pieniędzy na utrzymanie rodziny" /chł. wieś Bratkówka, woj. krośnieńskie/.
"Praca - to słowo kojarzy mi się z zarabianiem pieniędzy, aby utrzymać się przy życiu. W dzisiejszych czasach, kto nie ma pracy, umiera z głodu lub załamuje się psychicznie" /dz., wieś Paradzice, woj. sieradzkie/.
Synonim "pieniądze" uplasował się na trzecim miejscu listy frekwencyjnej synonimów słowa "praca". Pojawił się 44 razy.
Pojęcie nadrzędne: Praca to zajęcie
Słowo "zajęcie" jest rozumiane przez uczniów na ogół jako praca wykonywana przez kogoś i stanowiąca źródło utrzymania.
“Praca jest to zajęcie dla człowieka /sic!/, pozwalające uzyskać za to pewną sumę pieniędzy” /chł. Kraków, szk. nr 1/.
“Praca to wykonywanie jakiegoś zajęcia, które nas interesuje ...”. /dz. wieś Witowice Dolne, woj. nowosądeckie/.
“Praca to zajęcie, za które można otrzymać wynagrodzenie lub nie. Można pracować dla zabicia czasu i dla przyjemności” /dz., Krosno, szk. nr 6/.
Jak można zauważyć, w wypowiedziach uczniów widoczne jest zdecydowanie pozytywne nacechowanie terminu "zajęcie", nacechowanie kulturowo warunkujące potoczne aspekty znaczenia. Konotacje szkolne zadecydowały o tym, iż słowo "zajęcie" /zajęcia/, znajdując się w codziennym czynnym słownictwie ucznia, uplasowało się na wysokim, bo czwartym miejscu /pojawiło się 26 razy/ wśród synonimów słowa "praca". W szkolnych sytuacjach komunikacyjnych często mówi się przecież o zajęciach lekcyjnych, zaliczanych przez młodzież na ogół do pracy umysłowej, czasami tylko - fizycznej, np.: w czasie zajęć z biologii w ogródku szkolnym, na lekcjach wychowania fizycznego etc.
Praca to wykonywany zawód.
Wielu uczniów utożsamia proces wykonywania wyuczonego zawodu z wykonywaniem pracy. Oto typowe wypowiedzi:
"Praca to wykonywanie zawodu przynoszącego dochód" /chł. Kraków, szk. nr 5/.
"Praca jest to zawód wykonywany przez człowieka" /dz. , wieś Wrocimowice, woj. krakowskie/.
Wymieniona konceptualizacja słowa "praca" znacznie wykracza poza jego słownikowe rozumienie. 25 badanych uczniów stawia znak równości między terminami "praca" i "zawód". Natomiast Słownik języka polskiego pod red. Mieczysława Szymczaka wyjaśnia pojęcie "zawód" jako umiejętność wykonywania pracy w danej dziedzinie; fachowe, stałe wykonywanie jakiejś pracy w celach zarobkowych /. .. /
Interesująca nas tu uczniowska interpretacja pojęcia "praca" ma szerszy niż słownikowy wymiar semantyczny, gdyż jest determinowana potocznym wyrażeniem "pracować w swoim zawodzie", co w zasadzie oznacza wykonywanie zadań przypisanych danemu zawodowi.
Praca to wypełnianie obowiązków
Ta kategoryzacja służy wyeksponowaniu przez uczniów wartości pracy.
"Praca to wykonywanie obowiązków. Można pracować dla własnej przyjemności lub z przymusu /.../". /dz., wieś Trzeleśnia, woj. katowickie/.
"Praca jest to obowiązek połączony z zainteresowaniami" /chł., Kraków, szk. nr 5/.
"Praca jest obowiązkiem człowieka. Każdego. Każdy pracujący człowiek przyczynia się do rozwoju ojczyzny, wzmacnia ją, niezależnie czy ta praca to nauka, czy ciężka praca fizyczna" /dz., Tarnów, szk. nr 8/.
W wymienionej konceptualizacji perspektywę interpretacyjną stanowi zarówno czynnik religijny - nauka moralna Kościoła /praca jest obowiązkiem moralnym jednostki ludzkiej/, jak i czynnik świecki /praca jest obowiązkiem każdego obywatela/. Wartość pracy ma więc w tym przypadku charakter powinnościowy.
Praca to celowa działalność człowieka
Ta konceptualizacja jest analogiczna w swoim nacechowaniu semantycznym do podstawowego znaczenia słowa "praca" wpisanego do definicji słownikowej.
"Praca to celowa działalność człowieka w celu wytworzenia dóbr materialnych i kulturalnych" /dz., wieś Wrocimowice, woj. krakowskie/.
"Praca - celowa działalność ludzi w celu wytworzenia nowych wartości materialnych i niematerialnych.." /dz., Tarnów, szk. nr 8/.
7. Praca to wytwarzanie dóbr materialnych i duchowych
Uważna obserwacja świata skłania młodzież do wydobywania pozytywnych konotacji związanych z wartością pracy w perspektywie jej efektów, czyli wytworzonych dóbr materialnych i duchowych. Oto typowe wypowiedzi:
“Praca jest to wytwarzanie określonych dóbr lub wykonanie społecznie użytecznych usług w sposób celowy i świadomy, wykorzystując swoje zdolności i umiejętności /sic!/" /chł., Kraków, szk. nr 7/.
"Praca to wytwarzanie nowych wartości materialnych i niematerialnych, a także wszelkie usługi". /dz., Tarnów, szk. nr 8/.
Praca to świadczenie usług
Jest to ostatni składnik kategoryzujący we definicjach uczniów.
“Praca to usługa na rzecz innych ludzi. Wykonawca danej usługi otrzymuje zapłatę, warunek utrzymania rodziny" /chł., wieś Sieniawa, woj. przemyskie/.
“Praca to usługa wykonywana dla zdobycia chleba” /dz., Kraków, szk. nr 97/.
"Praca /.../ to także wszelkie usługi". / jw./.
Taką definicję pracy wybrało zaledwie kilku uczniów, których rodzice są rzemieślnikami, a więc wykonawcami rozmaitych usług. Owa konceptualizacja pracy jest więc determinowana osobistymi doświadczeniami społecznymi, wyniesionymi ze środowiska rodzinnego.
W przedstawionych definicjach młodzież zdaje sprawę z treści poznawczych utrwalonych w języku naturalnym. Owe definicje odzwierciedlają przejęty przez uczniów punkt widzenia, pewien rodzaj wiedzy o świecie, ukształtowany w toku ośmioletniego kształcenia w szkole podstawowej oraz w domu.
POWIERNIK RODZINY, nr 7, 1998.
http://www.powiernikrodzin.pl/98/nr0798.htm#prac 2006-03-14
Praca jako wartość. Analiza wypowiedzi uczniów kończących szkołę podstawową (3)
Wykonawca pracy
Jak wiadomo, każda praca zakłada istnienie wykonawcy. Uczniowie kończący szkołę podstawową, podobnie jak studenci badani przez Małgorzatę Mazurkicwicz-Brzozowską - uznali człowieka za jedynego wykonawcę pracy.
Zdaniem badanej młodzieży, człowiek jest zobligowany zarówno przez nakazy religijne, jak i świeckie normy społeczno-moralne do uczciwego wykonywania pracy. Jest ona czynnością nieuniknioną, przynoszącą wymierne korzyści społeczne i przyczyniającą się do właściwego funkcjonowania jednostki ludzkiej w społeczności. Oto typowe wypowiedzi uczniów:
"Praca jest nieunikniona. Każdy musi swoją pracę wykonywać. Musimy pracować, jeśli chcemy, aby dobrze funkcjonowało nasze społeczeństwo" /dz., Tarnów, szk. nr 8/.
„W życiu ten, kto dobrze wykonuje swoje zajęcie czy zawód, powinien mieć zapewniony byt" /chł., wieś Sieniawa, woj. przemyskie/.
Większość uczniów uważa, że wykonawcy należy się satysfakcja z wykonywanych zadań.
"Praca powinna dawać człowiekowi zadowolenie, że może ją wykonać" /chł., wieś Korzenna, woj. nowosądeckie/.
"Praca daje radość, gdy ją człowiek lubi" /dz., wieś Żyraków, woj. tarnowskie/.
"Potrzebne jest zadowolenie z wykonywanego zawodu" /chł., wieś Jadowniki, woj. tarnowskie/.
Uczniowie dowodzą, że wykonywaną pracę, mimo iż wiąże się ona z wysiłkiem fizycznym i/lub umysłowym, należy lubić. Jest to podstawowy warunek solidnego i rzetelnego traktowania jej w wymiarze realizacyjnym.
Atrybuty pracy
Praca zdaniem badanych ósmoklasistów jest niezbędna do zaspokojenia potrzeb życiowych każdego człowieka. W pełni dostrzegają trud pracy, marząc wszakże o tym, by była przyjemna i dawała satysfakcję. Instrumentalnie traktowana przez nich praca ma być podporządkowana nadrzędnej wartości witalnej, jaką jest życie ludzkie. Nie uznają pracy za zło konieczne, nie wypowiadają się też na temat zawodów społecznie uznawanych lub pogardzanych.
Cele pracy
Cele pracy w opinii uczniów mają też wyraźnie instrumentalny wymiar. Zostały one jednoznacznie zwerbalizowane w większości definicji omawianego terminu. Przyjrzyjmy się typowym wypowiedziom:
"Praca zapewnia nam utrzymanie, jest podstawą i warunkiem istnienia oraz rozwoju społeczeństwa, do którego należymy" /dz., wieś Perola Siemieńska, woj. bielsko-bialskie/.
"Praca jest środkiem utrzymania siebie i swojej rodziny" /chł., wieś Szreniawa, woj. krakowskie/.
"Praca daje pieniądze, a za pieniądze mogę kupić środki potrzebne do życia" /chł., Tarnów, szk. nr 16/.
"W dzisiejszych czasach kto nie ma pracy, umiera z głodu lub załamuje się psychicznie” /dz., wieś Parądzice, woj.. sieradzkie/.
Szczególnie interesujące dla naszych rozważań są wypowiedzi tych uczniów, którzy wyjaśniając wyżej zasygnalizowane cele pracy posługują się metaforą /przysłowiem/ - „Bez pracy nie ma kołaczy”.
"Każdy powinien pracować, bo bez pracy nie ma kołaczy. Każdy dorosły człowiek powinien pracować, aby utrzymać rodzinę" /chł., Tarnów, szk. nr 8/.
"Bez pracy nie ma kołaczy, a więc żeby coś mieć, trzeba pracować" /dz., wieś Perola Semeńska, woj. bielsko-bialskie/.
"Bez pracy nie ma kołaczy. Aby jeść, trzeba na to zapracować" /dz., wieś Żyraków, woj. tarnowskie/.
Około 12 % uczniów próbuje interpretować wartość pracy za pomocą owej metafory, podając ją albo w formie cytatu, albo też cytatu i komentarza. Metafora ta uwypukla dotychczasowe doświadczenia egzystencjalne młodzieży. Właśnie nadrzędna metafora, zdaniem George'a Lakoffa i Marka Johnsona, zakłada możliwość zidentyfikowania pracy i odróżnienia jej od zjawisk, które nie są pracą. Pomaga powiązać rodzaj czynności z jej wykonawcą oraz intelektualnym emocjonalnym stosunkiem do niej.
Cele pracy zorientowane na przynoszenie określonych korzyści materialnych są skorelowane z celami wpisanymi w sferę emocji wykonawcy. Praca powinna bowiem, na co zwracaliśmy uwagę, dostarczać człowiekowi satysfakcji. Przyjrzyjmy się typowym wypowiedziom:
"Praca to poszerzanie swej wiedzy i doskonalenie swoich umiejętności" /dz., Kraków, szk. nr 111/.
"Praca uszlachetnia, daje siłę i kształtuje charakter" /chł., Kraków, szk., nr 12/.
"Praca jest bardzo ważna w życiu człowieka, ponieważ dzięki niej wyrabiamy sobie charakter, poprawiamy sprawność fizyczną" /chł., wieś Brzóza Stadnicka, woj. nowosądeckie/.
Wypowiedzi respondentów o znaczącym wpływie pracy na rozwój osobowości człowieka są udziałem tylko uczniów dojrzałych umysłowo, umiejących przekroczyć barierę celów doraźnie pragmatycznych.
Jak można zauważyć, w obrębie celów pracy uwzględniane są sens pracy i owoce pracy.
Rozumienie przez uczniów pojęcia "praca" jest rozumieniem potocznym. Językowy obraz pracy dostrzegany przez ósmoklasistów w wymienionych na poprzednich stronach konceptualizacjach jawi się jako obraz ukształtowany w doświadczeniach rodzinnych i środowiskowych oraz częściowo tylko w toku edukacji szkolnej. Na perspektywę interpretacyjną słowa i przyjęty przez uczniów punkt widzenia znaczący wpływ miały zmiany społeczno-kulturowe w ostatnich kilku latach w Polsce /np. rola pracy w okresie transformacji gospodarczej, praca jako pieniądz w warunkach gospodarki kapitalistycznej, bezrobocie i jego konsekwencje społeczne etc./.
Wypowiedzi badanej młodzieży świadczą o tym, że szkoła w procesie instytucjonalnego kształcenia nie potrafiła wyrobić u swoich podopiecznych świadomości dostrzegania duchowych dóbr jako potencjalnego efektu pracy. Aksjologiczny wymiar słowa „praca” jest więc wyraźnie zubożony i zorientowany głównie na konceptualizacje odnoszące się do przestrzeni dóbr materialnych.
hopcia81