Piela A., Od frazeologizmu do derywatu(1).pdf

„LingVaria”

Rok II (2007) nr 1 (3)

Agnieszka Piela

Uniwersytet Śląski

Katowice

OD FRAZEOLOGIZMU DO DERYWATU

W literaturze słowotwórczej zazwyczaj rozpatruje się derywaty oparte na jednym

leksemie bądź na dwóch (trzech) wyrazach motywujących (kompozycje). Rzadziej

omawia się relacje między utartymi połączeniami składniowymi a derywatami; mowa

m.in. o uniwerbizacji zestawień typu woda sodowa → sodówka, złodziej kieszonko-

wy → kieszonkowiec czy dom akademicki → akademik . Jeszcze rzadziej porusza się

derywację odfrazeologiczną, tj. tworzenie nowych leksemów od podstaw wielowy-

razowych, stanowiących związki frazeologiczne (Buttler 1981). Na ogół zagadnienie

to jest pomijane, jedynie wzmiankuje się o nim przy okazji studiów poświęconych

słowotwórstwu poszczególnych części mowy lub przy analizie pewnych struktur

słowotwórczych, np. złożeń (Kurkowska 1954; Grzegorczykowa 1969; Kurzowa

1976; Miodek 1976; GWJP 1998: 575, także Buttler 1981).

W polszczyźnie istnieje wiele różnego typu derywatów opartych na frazeologi-

zmach, np. wodolejstwo od lać wodę ; wodzirej od wodzić rej ; mąciwoda od mącić

wodę ‘powodować niesnaski’; strzępigęba od strzępić sobie gębę ; gotówka (dawne

gotowizna ) od gotowe pieniądze; jednomyślny od być jednej myśli ; szarogęsić się

od rządzić się jak szara gęś; pietruszkować ‘nie mieć powodzenia na balu, nie być

proszoną do tańca’, także: ‘nie mieć wielbicieli, nie wychodzić za mąż’ od siać//

skrobać// sprzedawać pietruszkę ; bzikować od mieć bzika ; głowić się od zachodzić

w głowę lub łamać sobie głowę ; drałować od dać drała ; zamanić od zażyć z mańki 1 .

Widać, że w zakresie formacji rzeczownikowych i przymiotnikowych dominują

kompozycje (z interfiksem -i- lub -o- ), natomiast wśród czasowników defrazeo-

logicznych przeważają derywaty proste. Wydaje się, że derywaty złożone są dość

1 Warto w tym miejscu przywołać jeszcze inne historyczne formacje rzeczownikowe pochodne od frazeologizmów:

ruchomizna od ruchome imienie czy leżyzna od leżące imienie . Przykłady pochodzą z książki A. Zajdy (2001). Zob.

też dawne formacje złożone typu: szczędzimucha ‘skąpiec’, dusikufel, dybidzban ‘pijak’, dławipacierz ‘pobożniś’,

przytoczone przez D. Buttler (1981: 236).

AGNIESZKA PIELA

jasne w interpretacji, z łatwością można odnaleźć w nich motywujący frazeologizm.

O wiele bardziej skomplikowane są derywaty proste. Motywują je utrwalone połą-

czenia wielowyrazowe o wysokim stopniu nieregularności znaczeniowej – czasami

idiomatyczne, czasami zawierające jakiś archaizm leksykalny, a czasami w ogóle

niejasne.

W artykule poświęcę uwagę właśnie takim ukrytym w derywatach czasowni-

kowych frazeologizmom, a także zwrotom przysłowiowym – wszak wiele fraze-

ologizmów ma swoje źródło właśnie w przysłowiach. Warto dodać, że „ściągnię-

te”, „zwinięte” do postaci jednowyrazowej związki frazeologiczne nie są nowe

w polszczyźnie. Już w wiekach minionych odnajdujemy ślady ich obecności (zob.

materiał w: Janowska 2000: 191-196). Przykładem jest notowany w dobie staropol-

skiej czasownik chlebić i pochlebować ‘chwalić przesadnie albo bezpodstawnie dla

przypodobania się’, którego znaczenie nawiązuje do dawnego przysłowia Czyj chleb

jem, tego piosnkę śpiewam (Grzegorczykowa 1969: 86). Współcześnie, mimo że nie

odczuwamy już związku z dawnym przysłowiem, wciąż schlebiamy , pochlebiamy ,

przypochlebiamy się . Trzeba podkreślić, że niezwykle trudno dotrzeć do dawnych

derywatów, które kryją w sobie przysłowie czy frazeologizm. Kłopot sprawia przede

wszystkim ustalenie, które z dawnych połączeń wyrazów można z całą pewnością

uznać za jednostkę frazeologiczną, a które z nich stanowią luźne związki składniowe

(Kleszczowa 2001: 337). Odwołanie się do polszczyzny historycznej w niniejszym

artykule jest nieuniknione choćby z tego względu, że pewna część ekscerpowanych

derywatów powstała od jednostek frazeologicznych, których nie rejestrują już współ-

czesne słowniki. Dokumentuje je jedynie dawny materiał leksykalny.

1. Na początku pokazane zostaną formacje, które pojawiły się w języku stosunko-

wo niedawno. Większość z nich to okazjonalizmy, które – jak zauważa D. Buttler

– rzadko są utrwalone na piśmie i z reguły mają charakter pozanormatywny (Buttler

1981: 233). Tylko niektóre z nich stabilizują się w użyciu. Proces przekształcenia

połączeń wyrazowych w derywat polega na umieszczeniu w temacie słowotwórczym

formacji odfrazeologicznej najczęściej rzeczownika, pozostałe części mowy (np.

czasownik) są zastępowane przez formant (GWJP 1998: 575). W taki sposób powstał

zupełnie nowy czasownik nabigosić ‘poplątać, pogmatwać, pokręcić, pomieszać’.

Potocznie mówi się, że ktoś nieźle nabigosił . Co ciekawe, nie ma w polszczyźnie

wyrazu bigosić , który ufundowałby omawianą formację prefiksalną. Jest natomiast

frazeologizm narobić bigosu ‘narobić zamieszania’, zatem nabigosić to skrócona

postać tego związku.

We współczesnej polszczyźnie są też formacje: sfajczyć ‘zrobić coś źle’ – chy-

ba od połączenia zrobić coś na faję ; dębić ‘powodować, że komuś włosy stają

dęba ’; nogować od dawać nogę ; zaskórzyć od zajść komuś za skórę ; barować się

od brać się , chwytać się z kimś za bary ‘mocować się, zmagać się’; ptaszkować

od być rannym ptaszkiem ; pietrać się // pietrować od mieć pietra (przykłady za:

Grzegorczykowa 1969: 86; Miodek 1976: 35, 97, 135). Całkiem niedawno poja-

wił się też w języku czasownik wydudkować ( kogoś na strychu ), który powstał

w wyniku żartobliwej zamiany leksemów potocznego zwrotu wystrychnąć kogo

OD FRAZEOLOGIZMU DO DERYWATU

na dudka ( wydudk(ow)ać kogoś na strychu ) ‘zakpić z kogoś, ośmieszyć kogoś’

(SGSt. 1994: 92).

2. Są również w polszczyźnie formacje, które kontynuują stan z przeszłości. Nie

budzą one większych wątpliwości, bo frazeologiczne bazy słowotwórcze przetrwały

do naszych czasów w prawie niezmienionej formie i znaczeniu. Wystarczy zestawić

notowane przez Lindego czasowniki, np. tumanić ( komu oczy ) od tuman komu w oczy

puścić , tj. ‘mgłę w oczy puścić, oczy zmydlić’; koziołkować od koziołki przewracać ;

kozłować od skakać jak kozieł ; kłusać, kłosać ‘kłusem chodzić, jeździć’; figlować od

figle stroić lub figielki ( komu płatać ) z funkcjonującymi współcześnie derywatami

odfrazeologicznymi: tumanić ‘mącić komu w głowie, wprowadzać w błąd, bałamu-

cić, mamić’ od dawnego związku tuman komu puszczać ( w oczy ) 2 ; koziołkować praw-

dopodobnie od fiknąć kozła, koziołka // fikać kozły, koziołki ‘wywracać kozła, kozioł-

ka’; kłusować od biec, lecieć, pędzić kłusem, kłusa ‘o ludziach: biec bardzo szybko’;

figlować ‘bawić się, dokazywać, swawolić’ od stroić figle (też kpiny, drwinki, żarty ).

W Słowniku języka polskiego pod red. M. Szymczaka (dalej SJPSz) występuje jesz-

cze zwrot napłatać figlów ‘wyrządzić wiele złego; nabroić’ oraz płatać figle ‘robić

komuś to, czego się nie spodziewa; wyrządzić, wyprawiać, wyczyniać’. Czasownik

płatać we współczesnym leksykonie opatrzony jest kwalifikatorem przestarzały . Jego

dawne znaczenie ‘wyrządzać co komu’ podtrzymują w polszczyźnie jedynie przy-

toczone jednostki frazeologiczne, por. cytaty z Lindego: „Kto komu krzywdę czyni,

kto nieszczęście płata, takaż go od drugiego potyka zapłata” ( Min. Ryt. 4, 90), „Nie

zaprzestaniesz co dzień nowych mi płatać sztuczek?” ( Teat. 29, 94) 3 .

Dość jasny w interpretacji jest poświadczony w Słowniku Lindego czasownik

słupieć ‘drętwieć, trupieć’ od słup – ‘rzecz nieruchoma, pal, kół, kij, strętwiałość’,

por. dawne cytaty: „Stał jak słup wryty’ ( Przyb. Milt. 290); „Żona Lotowa słupem się

soli stała” ( Sk. Żyw. 1, 250); „Zsłupiały ze strachu, zapomniał o swej pysze” ( Zab. 10,

165); „Zsłupiałe oczy” ( Przyb. Ab. 192) (tj. w słup poszłe). Ślady dawnej formacji bez

trudu odnajdujemy we współczesnym czasowniku osłupieć . Wciąż zresztą używany

jest frazeologizm stanąć jak słup, stanąć jak słup soli .

Dawna polszczyzna dokumentuje również odnotowaną współcześnie formację

grzybieć , zgrzybieć ‘zgrzybiałym się stawać, stać się takim jak stary grzyb , starzeć’.

Już u Lindego grzyb to m.in. ‘zgrzybialec, starzec, strych 4 ’; zatem w przeszłości

tym samym co dzisiaj mianem określano człowieka starego, por. dawne cytaty:

„Tedyż rówien grzybu, ja starzec będę siedział bezczynny” ( Pot. Arg. 805), „Ze trzy

dni wytrwaj stary grzybie, A sama cię śmierć bez mej pomocy przydybie” ( Morszt.

116). Pierwszy cytat zawiera archaiczny już dziś sposób tworzenia konstrukcji po-

równawczych zbudowanych na bazie tematu równ- ; można więc między dawnym

sformułowaniem rówien grzybu a dzisiejszym jak grzyb postawić znak równości

2 Warto wspomnieć, że we współczesnej polszczyźnie funkcjonuje jeszcze czasownik tumanieć (w SJPSz z kwali-

fikatorem rzadki ) ‘stawać się tumanem; głupieć, tępieć’, od tuman ‘człowiek tępy, ciężko myślący; matoł’ (trzeba

dodać, że w tym znaczeniu nie jest to derywat odfrazeologiczny).

3 W artykule po każdym cytacie ilustrującym ze Słownika Lindego podawane jest źródło (zgodnie z przyjętymi

w tym leksykonie skrótami i oznaczeniami).

4 U Lindego strych to m.in. ‘dziad, grzyb, zgrzybiały’, por. określenie stary strych .

AGNIESZKA PIELA

(zob. Greszczuk 1988: 125-126). Drugi cytat zwiera określenie stary grzyb , które bez

wątpienia można odnieść do analogicznych pod względem struktury i znaczenia po-

łączeń: stary grzyb, stary piernik, stare próchno, stary gruchot (por. też czasowniki:

pierniczeć, próchnieć ).

Blisko wyżej omówionych formacji sytuuje się czasownik dziadzieć ‘stawać

się coraz starszym, starzeć się’ i ‘stawać się coraz biedniejszym, biednieć’. Lin-

de nie poświadcza go w swoim Słowniku , rejestruje natomiast rzeczownik dziad

w znaczeniach: ‘mego ojca abo matki ociec, dziadek, starek’, ‘stary ociec, tata’,

‘dziad względem lat, tj. stary, zgrzybiały’, ‘strych, żebrak stary’ oraz zamieszcza

zwrot na dziady pójść ‘żebrać, z torbą pójść’ (por. współczesny frazeologizm zejść

na dziady ‘stać się nędzarzem, zubożeć’). Istnieją przesłanki, by charakteryzowany

derywat z jednej strony wiązać z podstawą rzeczownikową, z drugiej natomiast

z frazeologizmem. Można mówić tu o podwójnej motywacji. Jedno ze znaczeń po-

chodzi od rzeczownika dziad , drugie od jednostki frazeologicznej zejść na dziady .

Podobnie można zinterpretować współczesny derywat zepsieć, który – jak się wydaje

– pochodzi od zwrotu zejść na psy 5 . Już w polszczyźnie historycznej analizowana

jednostka języka funkcjonowała w podobnym znaczeniu: zepsieć ‘psem się stać, na

psa się godzić (kundleć), spodleć, wyrodzić się’, por. „Świat na koniec tak zepsieje,

że trzeba sądnego dnia będzie” ( Opal. Sat. 133) (L).

3. Materiał egzemplifikacyjny poświadcza ponadto formacje niejasne, mało oczywi-

ste w interpretacji. Zdarza się, że czasownik motywowany przez frazeologizm lub

zwrot przysłowiowy utracił na przestrzeni wieków związki semantyczne z bazą fraze-

ologiczną. Wspomniano już we wstępie o zleksykalizowanym czasowniku schlebiać.

Podobny los spotkał nurkować ‘skoczyć do wody, zanurzyć się w wodzie’, ‘biegnąc,

schronić się nagle gdzieś; uciec, umknąć’, formację powstałą od rzeczownika nurek

‘człowiek lub ptak nazwany od nurzania głowy w wodzie’ lub od wyrażenia dać

nura, nurka (Grzegorczykowa 1969: 41). A. Brückner w Słowniku etymologicznym

języka polskiego pisze, że w wieku XVI i XVII nurkami zwano arian od zanurzania

podczas chrztu dorosłych ludzi w wodzie. Przytacza też przymiotnik ponury ‘ten, co

nurkiem chodzi, głowy, oczu nie podnosi’, który utrwala jedno z dawnych znaczeń

leksemu nurek (SEJP 1970: 365-366). Linde podaje, że miano nurka przypisywano

kiedyś człowiekowi posępnemu: nurek to ‘nurkowaty człowiek, ponury’, por. też

dawne nurkiem patrzyć ‘oczy w ziemię wlepić, ponuro patrzyć’ (L).

Leksykalizacja widoczna jest też w derywacie markować ‘nie spać w nocy’,

który prawdopodobnie pochodzi od wyrazu marek – przekształconego wyrazu mara

(Grzegorczykowa 1969: 41) . Za tą interpretacją przemawia fakt, że markiem okre-

śla się człowieka, który ‘siedzi długo w nocy’, por. też frazeologizm nocny ma-

rek . Dawniej marek ‘to dusza pokutująca, potępieniec’ (SJPSz). Czasownik ten

interpretuje się w jeszcze inny sposób. Można przyjąć, że powstał on na bazie na-

zwy własnej, od imienia Marek , które występuje w wyrażeniu przysłowiowym tłuc

5 Potoczny czasownik zepsieć ‘zejść na psy; zbiednieć, zdziadzieć, zmarnieć’ (por. kontekst: Trzeba mu pomóc, bo

zepsieje do reszty ) notowany jest w elektronicznej wersji SJPSz.

OD FRAZEOLOGIZMU DO DERYWATU

się jak Marek po piekle ‘chodzić, poruszać się bez celu pod wpływem niepokoju,

podniecenia’(SP 2004: 164).

4. Zgromadzony materiał leksykalny mieści ponadto czasowniki oparte na bazie fra-

zeologizmów, których próżno już szukać we współczesnej polszczyźnie, np. drałować

‘o szybkiej ucieczce’ od dać drała ; pałaszować ‘jeść z apetytem’ od wywijać pałaszem ,

pałaszem robić ; baraszkować od stroić baraszki ; pytlować ‘mówić wiele i szybko;

gadać, trajkotać, paplać, mleć językiem’ od rozpuścić język jak pytel , język lata jak

pytel ; płazować od bić płazem . Warto zaznaczyć, że wciąż w języku funkcjonują fra-

zeologizmy z leksemem płaz ‘płaska, szeroka strona szabli siecznej’, por. coś komuś

nie ujdzie płazem , puścić komu co płazem . Nie ma natomiast w polszczyźnie formy

drał , słowniki nie notują też leksemu baraszki , a dawne połączenie pytlować językiem

dokumentują jedynie cytaty z historii języka polskiego: „Słowa u niej latają jak z pytla”

( Opal. Sat. 40); „U nich to gęba jako kołowrot, a słowa sypią się jak z pytla” ( Pilch.

Sen. list. 304) 6 . Również dawne znaczenie czasownika pałaszować potwierdzają tylko

słowniki historyczne, por. określenie pałaszować pieczenią ‘zjadać smaczno’ (L).

Na tym tle nieco inaczej przedstawia się derywat pomstować ‘przeklinać, wymyślać

głośno; złorzeczyć’, pochodzący od frazeologizmu wołać o pomstę do nieba . Wyraz

pomsta ‘odwet, zemsta, pomszczenie się’ wychodzi powoli z użycia i we współczes-

nych słownikach występuje z kwalifikatorem przestarzały (SJPSz). Podobnie jest z for-

macją zamanić od zażyć z mańki („zamanić go i ściągnąć trzeba”) (Miodek 1976: 97).

Związek frazeologiczny z mańki kogo zażyć ‘podstępnie, chytrze’ notował już Linde:

„Zażyjemyż my go z mańki, ani pozna nieborak, skąd na niego nieszczęście padnie”

( Teat. 15, 70), „Diabelnie go z mańki zażyto” ( Teat. 23. d , 60). Odnotował również

rzeczownik mańka ‘lewa ręka’. W SJPSz wyraz mańka notowany jest z kwalifikatorem

dawny ; funkcjonuje współcześnie jedynie w przytoczonym frazeologizmie 7 .

5. Interesujące w materiale są formacje, których nie ma w dzisiejszej polszczyźnie,

np. piekłować od robić piekło, awanturę ; klimkować od rzucać klimkiem , tj. ‘fałszo-

wać, kłamać’ 8 . Wyszedł też z użycia notowany u Lindego czasownik forować ‘fora, to

jest precz wyganiać’ i forować się ‘wieźć się precz, prowadzić się precz’: „Niechaj mi

ten nie będzie przyjacielem, niech się foruje wen” ( Weresz. Reg. 118), który pozostaje

zapewne w związku z fora ze dwora 9 .

Ciekawa jest jednostka krupić się . W SJPSz notowana jest już tylko w dosłownym

znaczeniu ‘zamieniać się w krupki, tworzyć krupki’ (por. też zwrot coś krupi się na

kimś ‘ktoś ponosi konsekwencje za czyn, którego nie popełnił’) (Grzegorczykowa

1969: 86–87). Derywat ten najprawdopodobniej kryje w sobie pogłos dawnego

6 A. Brückner podaje, że pytel jest dziś tylko nazwą ‘worka młyńskiego’, przez który się mąkę przesiewa.

7 Frazeologizm zażyć kogoś z mańki jest motywowany kulturowo, przechowuje realia dawnych czasów. Nawiązuje

on do sztuczki szermierczej, polegającej na niespodziewanym przerzuceniu szpady lub szabli z prawej ręki do lewej

( mańki ) i zadaniu ciosu (Pajdzińska 1988: 481).

8 A. Brückner tłumaczy, że frazeologizm rzucać klimkiem ma swoje źródło w imieniu Klemens, bo pochodzi od

listów papieża Klemensa I, które różnowiercy w XVI i XVII w. za podrzucone uważali.

9 W dzisiejszej polszczyźnie czasownik forować funkcjonuje w innym niż dawniej znaczeniu: znaczy ‘dawać komu

fory, pierwszeństwo; wysuwać na pierwsze miejsce, uprzywilejowywać’.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: