Formy i normy Formy i normy, czyli poprawna polszczyzna w praktyce Praca zbiorowa pod redakcj� naukow� Katarzyny K�osi�skiej FE�BERG STA WYDAWNICTWO Warszawa 2004 � Copyright by Wydawnictwo FELBERG SJA, Warszawa 2001, 2004 Recenzenci naukowi: prof. dr hab. Andrzej Markowski prof. dr hab. Jan Miodek Redaktor prowadz�cy: Adam Wola�ski Redaktor merytoryczny: Anna Koz�owska Redaktor techniczny: Barbara Gluza Korekta: Joanna Cierko�ska (wydanie I), Teresa Kruszona (wydanie II) Projekt graficzny ok�adki: Andrzej-Ludwik W�oszczy�ski DTP: A.L.W. GRAFIK Wszystkie nazwy handlowe i towar�w wyst�puj�ce w niniejszej publikacji s� znakami towarowymi zastrze�onymi lub nazwami zastrze�onymi odpowiednich firm odno�nych w�a�cicieli. Wydawca do�o�y� wszelkich stara�, aby zapewni� najwy�sz� jako�� tej ksi��ce. Jednak�e wydawca nie jest w �adnym przypadku odpowiedzialny za jak�kolwiek szkod� b�d�c� nast�pstwem korzystania z tre�ci zawartych w niniejszej publikacji. Cytaty z wydawnictw zwartych i wydawnictw ci�g�ych zosta�y przytoczone w niniejszej ksi��ce wy��cznie w zakresie uzasadnionym wyja�nianiem, analiz� krytyczn� i nauczaniem. Wszelkie prawa zastrze�one. �adna cz�� niniejszej ksi��ki, zar�wno w ca�o�ci, jak i we fragmentach, nie mo�e by� reprodukowana ani przetwarzana w spos�b elektroniczny, mechaniczny, fotograficzny i inny oraz nie mo�e by� przechowywana w �adnej bazie danych bez pisemnej zgody wydawcy. Wydanie II poprawione i uzupe�nione Printed in Poland ISBN 83-88667-06-8 J Spis tre�ci Przedmowa do drugiego wydania 7 1. Podstawowe poj�cia kultury j�zyka El�bieta Grabska-Moyle 9 2. Poprawno�� fonetyczna Katarzyna K�osi�ska 12 3. Poprawno�� ortograficzna Katarzyna K�osi�ska 16 4. Poprawno�� interpunkcyjna Dorota Zdunkiewicz-Jedynak 18 5. Poprawno�� fleksyjna - nazwy w�asne Zesp� 20 6. Poprawno�� s�owotw�rcza - nazwy w�asne El�bieta Grabska-Moyle 30 7. Poprawno�� fleksyjna - nazwy pospolite - rzeczownik Katarzyna K�osi�ska 33 8. Poprawno�� fleksyjna - nazwy pospolite - przymiotnik i zaimek Katarzyna K�osi�ska 38 9. Poprawno�� fleksyjna - nazwy pospolite - czasownik Dorota Zdunkiewicz-Jedynak 40 10. Poprawno�� fleksyjna i sk�adniowa - liczebnik Katarzyna K�osi�ska 44 11. Poprawno�� sk�adniowa - zwi�zek zgody Magdalena Bondkowska, Iwona Burkacka 49 12. Poprawno�� sk�adniowa - zwi�zek rz�du Magdalena Bondkowska, Iwona Burkacka 52 13. Poprawno�� sk�adniowa - skr�ty Magdalena Bondkowska, Iwona Burkacka 57 14. Poprawno�� sk�adniowa - wyrazy funkcyjne Magdalena Bondkowska, Iwona Burkacka, Ewa Rudnicka 59 15. Poprawno�� sk�adniowa - szyk wyraz�w w zdaniu Magdalena Bondkowska, Iwona Burkacka 64 16. Poprawno�� sk�adniowa - imies�owowe r�wnowa�niki zda� Magdalena Bondkowska, Iwona Burkacka 66 17. Poprawno�� sk�adniowa - budowa zdania z�o�onego Magdalena Bondkowska, Iwona Burkacka, Ewa Rudnicka 69 18. Wst�p do poprawno�ci leksykalnej Katarzyna K�osi�ska 73 19. Poprawno�� s�owotw�rcza - nazwy pospolite El�bieta Grabska-Moyle 75 20. Poprawno�� leksykalna - zapo�yczenia El�bieta Grabska-Moyle, Adam Wola�ski 79 21. Poprawno�� leksykalna - ��czliwo�� Katarzyna K�osi�ska 86 22. Poprawno�� frazeologiczna Katarzyna K�osi�ska 90 23. Poprawno�� leksykalno-stylistyczna - metafory Katarzyna K�osi�ska 96 24. Poprawno�� leksykalno-stylistyczna - konstrukcje redundantne Anna Ciesielska 99 25. Redundancja a ��czliwo�� leksykalna Agata H�cia 102 26. Poprawno�� leksykalno-stylistyczna - szablon j�zykowy, wyrazy modne, poprawno�� semantyczna Anna Ciesielska 107 27. Poprawno�� stylistyczna - �rodki stylistyczne w tekstach u�ytkowych Adam Wola�ski 114 28. Poprawno�� stylistyczna - stylistyczne zr�nicowanie wsp�czesnej polszczyzny Adam Wola�ski, Dorota Zdunkiewicz-Jedynak 120 29. Redagowanie tekstu Dorota Zdunkiewicz-Jedynak 131 30. Remanenty gramatyczne Ewa Rudnicka 136 31. Pisa� ka�dy mo�e... Katarzyna K�osi�ska 143 32. Podstawy leksykologii Katarzyna K�osi�ska 148 Odpowiedzi i om�wienia wybranych zagadnie� (klucz) 153 Gor�co dzi�kujemy Panom Profesorom Andrzejowi Markowskiemu i Janowi Miodkowi za cenne uwagi, kt�re pomog�y w przygotowaniu ostatecznej wersji ksi��ki Zesp� Przedmowa do drugiego wydania Ksi��ka �Formy i normy, czyli poprawna polszczyzna w praktyce" jest przeznaczona dla wszystkich, kt�rzy pragn� rozwija� praktyczn� umiej�tno�� pos�ugiwania si� j�zykiem ojczystym i pog��bia� o nim wiedz�. Zawiera �wiczenia z kultury j�zyka polskiego wraz z ich rozwi�zaniami. S� w niej om�wione najbardziej typowe i najcz�stsze b��dy j�zykowe pope�niane przez Polak�w, dzi�ki temu - z jednej strony - jest wyk�adni� normy j�zykowej (wszystkie rozstrzygni�cia normatywne s� zgodne z przyj�tymi w �Nowym s�owniku poprawnej polszczyzny PWN" pod redakcj� A. Markowskiego, Warszawa 1999), z drugiej za� � zdaje spraw� z najwa�niejszych tendencji rozwojowych wsp�czesnej polszczyzny. Mamy nadziej�, �e korzystanie z niej nie tylko przyczyni si� do wyrobienia sprawno�ci j�zykowej, lecz tak�e pozwoli na pobudzenie refleksji nad j�zykiem, na pog��bienie �wiadomo�ci j�zykowej. Koncepcja tomu jest wynikiem przemy�le� zespo�u (opr�cz obecnych autor�w w pracach brali udzia�, w pocz�tkowym etapie, dr Anna Cegie�a i dr Tomasz Karpowicz), os�b prowadz�cych zaj�cia z kultury j�zyka polskiego w Instytucie J�zyka Polskiego Uniwersytetu Warszawskiego, w zak�adzie kiero- wanym przez profesora Andrzeja Markowskiego. Wszystkie �wiczenia, kt�re znalaz�y si� w tomie, by�y przez kilka lat stosowane na zaj�ciach ze studentami. Pozwoli�o to na takie ich zmodyfikowanie, by sta�y si� jak najbardziej funkcjonalne. Drugie wydanie jest w stosunku do pierwszego poprawione oraz uzupe�nione. Dzi�kujemy wszystkim, kt�rzy przyczynili si� do usuni�cia niedoskona�o�ci ksi��ki. �adnego zdania wykorzystanego w zbiorze (a jest ich ponad 1700) nie wymy�lili�my sami. Wszystkie s� autentyczne - pochodz� g��wnie z prasy. Starali�my si� nie ingerowa� w ich form� - s� wi�c takie, jakimi stworzyli je ich autorzy (dziennikarze, politycy, urz�dnicy). Nie nale�y si� zatem dziwi� temu, �e zawieraj� b��dy j�zykowe, nielogiczne sformu�owania czy wywo�uj� komiczny efekt. Ich nieporadno�� mo�e stanowi� pewnego rodzaju ostrze�enie - mo�e uzmys�owi� Czytelnikom, jakie s� konsekwencje niesprawnego pos�ugiwania si� j�zykiem. Wierzymy, �e ta ksi��ka pomo�e wszystkim w wyrabianiu tej sprawno�ci. Katarzyna K�osi�ska 1. PODSTAWOWE POJ�CIA KULTURY J�ZYKA El�bieta Grabska-Moyle I. Prosz� okre�li�, kt�re z wymienionych �rodk�w j�zyko wych nale�� do systemu j�zykowego, kt�re do normy j� zykowej, a kt�re do uzusu. Cz�� z nich nale�y jednocze �nie do dw�ch lub trzech grup.1 przyjacieli (D. Im.), przyjaci� (D. Im.), bratowi (C. lp.), bratu (C. lp.), koniami (N. Im.), ko�mi (N. Im.), ga��ziami (N. Im.), ga��mi (N. Im.), zacz��em (1. os. r.m. lp. cz. przesz�ego), zacz��em (1. os. r.m. lp. cz. przesz�ego). II. Na podstawie w�asnego poczucia j�zykowego prosz� oce ni�, na jakim poziomie normy j�zykowej sytuuj� si� na st�puj�ce sposoby u�ycia j�zyka. 1. Dlaczego nie po�cieli�e� ��ka? 2. Gdzie�e� ty bywa�, czarny baranie? We m�ynie, we m�y nie, m�j mo�ci panie. C�e� tam robi�, czarny baranie? Me�� m�k�, me�� m�k�, m�j mo�ci panie. 3. Zjad�em ten kotlet z prawdziw� przyjemno�ci�, by� do skonale przyprawiony. 4. Codziennie podlewam wszystkie kwiaty, ale kaktusa pod lewam rzadziej. 5. Najbardziej lubi� scen�, w kt�rej Kmicic jedzie z Ole�k� sa�mi. 6. Kiedy zobaczy�am ta. dziewczyn� w telewizji, mia�am wra �enie, �e j� znam. 7. W oparciu o wcze�niejsze uzgodnienia podj�li�my decy zj� o zamkni�ciu firmy. 8. Listy wysy�aj na m�j nowy adres. 9. Prosz�, siadajcie pa�stwo. 10. Niepotrzebnie nag�o�niono t� spraw�. III. Prosz� wyja�ni�, czy mo�na uzna� za poprawne. 1. Podkre�lone formy: a. Przyszed� wujciu J�ziu, �eby ogl�dn�� kurcz�ta na polu. b. Trzas�o. b�ys�o, a ona nie wr�ci�a si�. c. W studio go�cili�my wybitnego pisarza. d. St�pni�wna. prosz� do tablicy! 2. Wymow� typu gienera�. IV. Prosz� po��czy� nazwy kryteri�w poprawno�ci j�zy kowej z odpowiednimi wyja�nieniami. (Uwaga: do nie kt�rych typ�w kryteri�w odnosi si� kilka wyja�nie�). Na st�pnie do kryterium wystarczalno�ci j�zykowej oraz kry terium ekonomiczno�ci prosz� odnie�� typy innowacji j� zykowych, przy kt�rych ocenie dane kryterium jest przy datne. 1. Kryterium wystarczalno�ci j�zykowej; 2. Kryterium ekonomiczno�ci; 3. Kryterium uzualne; 4. Kryterium autorytetu kulturalnego; 5. Kryterium narodowe; 6. Kryterium estetyczne. a. Dobre to, co kr�tsze. b. Dobre to, co nie budzi niepo��danych skojarze�. c. Dobre to, co polskie. d. Dobre to, co powszechnie u�ywane. e. Dobre to, co precyzyjne. f. Dobre to, co regularne. g. Dobre to, co u�ywane przez wielopokoleniow� inteli gencj� humanistyczn�. h. Dobre to, co wype�nia luk� w j�zyku. - innowacje precyzuj�ce; � innowacje reguluj�ce; � innowacje skracaj�ce; - innowacje uzupe�niaj�ce. V. Podkre�lone wyrazy i formy w poni�szych zdaniach s� (lub by�y do niedawna) innowacjami j�zykowymi. Prosz� okre�li� typ ka�dej innowacji (uzupe�niaj�ca, re guluj�ca, rozszerzaj�ca, alternatywna, nawi�zuj�ca, skracaj�ca, precyzuj�ca) oraz sprawdzi� w �Nowym s�owniku poprawnej polszczyzny PWN" pod red. A. Mar- kowskiego, kt�re z tych wyraz�w i form zosta�y uznane za b��dne. 1. Pani Wanda mieli�a kaw�. 2. Nie przywi�zywali uwagi do wygl�du. 3. Komisja zdecydowa�a si� uhonorowa� medalem te z ja gni�t, kt�re osi�gn�o najwy�sz� wag�. 4. Lubi� promocje, bo zawsze mo�na co� wygra�, taniej ku pi� albo spr�bowa� czego� dobrego. 5. Kupi�em dwa dobre przewodniki po Warszawie. 6. Nasi pi�karze przegrali pi�� ostatnich meczy. 7. Badany enzym odgrywa du�e znaczenie w procesie tra wienia. 8. Specjalne sygna�y b�d� nadawane przed i po reklamach. 9. Kicia urodzi�a cztery koci�ta. VI. Prosz� po��c...
igogo