Maria Podraza-Kwiatkowska SYMBOLIZM �� I SYMBOLIKA W POEZJI M�ODEJ POLSKI TEORIA I PRAKTYKA .049; 8 8�f(oS�) "��<&</ Wydawnictwo L,it�rackie Krak�w WST�P Zesp� skomplikowanych zagadnie� obejmowanych mianem symbolizmu znajduje si� od pewnego czasu w centrum zainteresowania nauk humanistycznych. �wiadczy o tym nie tylko ogromna ilo�� napisanych na ten temat ksi��ek i rozpraw, ale tak�e istnienie odpowiednich towarzystw (np. Societe de Sym-bolisme), konferencje i kolokwia, specjalne czasopisma (�Les Cahiers Internationaux du Symbolisme"), osobne serie wydawnicze (np. �Symboles" paryskiej firmy Flammarion), s�owniki symboli (np. J. E. Cirlot, A dictionary oj Symbols; J. Chevalier i A. Gheerbrant, Dictionnaire des Symboles) itp., itp. Na wzrost zainteresowania symbolizmem wp�yn�y rozmaite czynniki. Oto kilka z nich, wymienionych przez jednego ze wsp�czesnych badaczy �: 1) Odkrycia psychologii g��bi, kt�re wykaza�y, �e aktywno�� pod�wiadomo�ci ujawnia si� poprzez obrazy, figury, sceny, stanowi�ce jak gdyby szyfr dla sytuacji, kt�rych �wiadomo�� nie chce czy nie mo�e pozna�. 2) Do�wiadczenia abstrakcjonizmu i surrealizmu, kt�re przyzwyczai�y publiczno�� do �wiata niefiguratywnego i onirycz-nego. Znaczenie tego �wiata tylko w�wczas by�o uchwytne, kiedy si� rozszyfrowa�o jego struktur� symboliczn�. 3) Badania etnograficzne dotycz�ce spo�ecze�stw prymitywnych, zw�aszcza hipoteza Levy-Bruhla o �prelogicznej" mental- M. Eliade, Mephistoph�l&s et l'Androgyne, Paris 1962, s. 238�240. WST�P no�ci prymitywnej. Hipoteza ta wywo�a�a dyskusj�, co z kolei przyczyni�o si� do wzrostu zainteresowania mitem i symbolem. 4) Badania filozof�w, epistemolog�w, lingwist�w, wykazuj�ce symboliczny charakter nie tylko j�zyka, ale tak�e r�nych innych ga��zi ludzkiej aktywno�ci: od rytua�u i mitu, a� do sztuki i nauki. Poniewa� cz�owiek dysponuje mo�liwo�ci� tworzenia symboli, zatem wszystko, co stwarza jest symboliczne (Cassirer, Susanne K. Langer). Historyk literatury musi zwr�ci� uwag� na czynnik jeszcze jeden. Na lata powojenne przypada mianowicie nie tylko zainteresowanie rozleg�� dziedzin� symbolizmu w og�le. Wzrasta tak�e w spos�b gwa�towny zainteresowanie symbolizmem francuskim, konkretnym zatem kierunkiem literackim, wyst�puj�cym pod koniec XIX wieku, kierunkiem, kt�rego ekspansja na literatur� innych kraj�w, mi�dzy innymi Polski, nie ulega w�tpliwo�ci. Przj^czyn zwr�cenia uwagi na symbolizm francuski szuka� nale�y w nowszej poezji i w nowszych teoriach literackich, dla kt�rych pocz�tk�w poszukuje si� w�a�nie w symbolizmie. Nazwa �symbolizm" nasuwa si� badaczowi poezji okresu M�odej Polski przede wszystkim na skutek analogii do literatury francuskiej. Ta w�a�nie bowiem nazwa, pomimo pocz�tkowych opor�w i sprzeciw�w, przyjmowa�a si� we Francji coraz szerzej, tym bardziej �e utrwali�a j� powrotna fala symbolizmu spod znaku Bergsona (Tancrede de Visan). Spo�r�d dw�ch nazw, w pocz�tkowych latach ruchu symbolistycznego r�wnorz�dnie w�a�ciwie traktowanych: �dekadentyzm" i �symbolizm", zwyci�y� �symbolizm". Obecnie �symbolizm" jest dla filologa francuskiego terminem jednoznacznym: okre�la si� przy jego pomocy literatur� ko�ca XIX wieku i od�am literatury XX wieku stanowi�cy jej kontynuacj�. Pisarze okresu M�odej Polski bronili si� przed nazw� �sym-boli�ci", podobnie zreszt� jak i w innych krajach. Niepor�wnanie jednak mniej zaciekle ni� przed nazw� �dekadenci" (por. na przyk�ad wypowiedzi na �amach �Chimery"). Wiele nato- WST�P i miast pisano o symbolizmie. Kwestionowano zatem �wcze�nie istnienie jakiej� konkretnej szko�y symbolist�w (podobnie jak kwestionowano istnienie jakiejkolwiek szko�y), nie odrzucano jednak teorii symbolizmu. Nie by�o wa�niejszego krytyka owej epoki, kt�ry by symbolizmowi nie po�wi�ci� cho� kilku stronic: Antoni Lange, Zenon Przesmycki, Ignacy Matuszewski, Stanis�aw Przybyszewski, Jerzy �u�awski, Zygmunt L. Zaleski, a tak�e Marian Massonius, Antoni Mazanowski, Anna Zahorska i inni. Niekt�rzy z nich, na przyk�ad Jerzy �u�awski, przeciwstawiaj�c si� nazwom innym, takim jak �modernizm", opowiadaj� si� wyra�nie za �symbolizmem". �Symbolizm" pojawia si� r�wnie� w wypowiedziach dyskusyjnych przeciwnik�w �wczesnej �nowej" sztuki: Piotra Chmielowskiego, Aleksandra Swi�-tochowskiego, Stanis�awa Tarnowskiego, Stanis�awa Brzozowskiego 2. Natomiast historycy literatury terminu tego nie podj�li3. Do wyj�tk�w nale�y ksi��ka Jana Macha�a O symbolizmu w literatur� polske a ruske (Praha 1935) oraz par� artyku��w w prasie (J. Feldhorna, J. M. Domas�awskiego), o kt�rych informuje 13 tom Nowego Korbuta. Jak si� zdaje, przyczyn takiego w�a�nie post�powania szuka� nale�y w fakcie, �e historycy literatury starali si� � i s�usznie � nada� miano ca�ej epoce literackiej (�neoromantyzm", �M�oda Polska", �modernizm"), a ta by�a w Polsce zbyt r�norodna, aby j� okre�li� terminem przys�uguj�cym jednemu tylko kierunkowi literackiemu. Ma nie- 2 Zob. m. �n. Programy i dyskusje literackie okresu M�odej Polski. Opra�. M. Podraza-Kwiatkowska, Wroc�aw 1973, BN, S. I, nr 212. s Problemy terminologiczne szeroko om�wi� Henryk Markiewicz w rozprawie M�oda Polska i �izmy" w swojej ksi��ce: Przekroje i zbli�enia. Rozprawy i szkice historycznoliterackie, Warszawa 1967. Tam tak�e znajduj� si� liczne odsy�acze do innych pozycji z zakresu tej problematyki. � Autor fundamentalnej ksi��ki dotycz�cej omawianej tu epoki: Modernizmu polskiego, Kazimierz Wyka, zajmowa� si� spraw� terminologii przede wszystkim w dw�ch publikacjach: Zarys literatury polskiej, 1884�1925, Krak�w 1951, oraz Charakterystyka okresu M�odej Polski, w pracy zbi�r. Obraz literatury polskiej XIX i XX wieku. Literatura okresu M�odej Polski. T. I, Warszawa 1968. WST�P WST�P w�tpliwie racj� Kazimierz Wyka pisz�c: �gdyby kto� usi�owa� u nas nazwa� omawiany okres symbolizmem, uwa�aj�c, �e ju� w ten spos�b ujmie wszystkie cechy tego okresu, nazwanie b�dzie zbyt w�skie" 4. W miar� jednak�e rozwoju bada� w spos�b coraz ja�niejszy wy�ania si� konieczno�� wyodr�bnienia, w ramach epoki, poszczeg�lnych kierunk�w. Coraz cz�ciej zaczyna si� te� pojawia� nazwa �symbolizm": u Jana Nowakow-skiego, Stanis�awa Gerstmanna, Jana J�zefa Lipskiego, Ewy Korzeniewskiej, Jerzego Kwiatkowskiego i innych5. Co wi�cej � nast�puje rewaloryzacja symbolizmu w zastosowaniu do zjawisk innych ni� literackie, podci�ganych dotychczas pod miano impresjonizmu: chodzi mianowicie o muzyk� Debussy'ego i malarstwo Jana Stanis�awskiego 6. Autorka niniejszych rozwa�a�, id�c �ladami swoich poprzednik�w, nazywa ca�y okres literatury polskiej obejmuj�cy lata 1890�1918 �M�od� Polsk�"; nazwa ta wydaje si� najdogodniejsza przede wszystkim dlatego, �e b�d�c w pewnym sensie nazw� neutraln�, pozwala obj�� rozmaite zjawiska literackie wyst�puj�ce w tym czasie. Podczas kilkuletnich studi�w autorki nad poezj� i krytyk� okresu M�odej Polski najbardziej przydatne dla okre�lenia podstawowych tendencji w tych dziedzinach okaza�y si� szczeg�lnie dwa terminy: �symbolizm" oraz � �ci�le z nim zwi�zany, cho� niejednokrotnie przeciwstawny � �ekspresjonizm". Te zreszt� 4 K. Wyka, Modernizm polski. Wydanie drugie zmienione i powi�kszone, Krak�w 1968, s. 236. 5 J. Nowakowski, Symbolizm i dramaturgia Wyspia�skiego, �Pami�tnik Literacki" 1962, z. 4; przedruk w jego ksi��ce: Wyspia�ski. Studia o dramatach, Krak�w 1972; S. Gerstmann, �Wesele" jako dramat symboliczny, �Tw�rczo��" 1947, z. 1; J. J. Lipski, Pozycja �Hymn�w" Kasprowicza na tle kierunk�w literackich okresu, �Pami�tnik Literacki" 1966, z. 4; E. Korzeniewska, Miriam a dekadentyzm i symbolizm, w ksi��ce zbi�r. Z problem�w literatury polskiej XX wieku. T. I. Mloda Polska, Warszawa 1965; J. Kwiatkowski, U podstaw liryki Leopolda Staffa, Warszawa 1966. 6 S. Jaroci�ski, Debussy a impresjonizm i symbolizm, Krak�w 1966; W. Juszczak, Jan Stanislawski, Warszawa 1972. dwa terminy przewijaj� si� r�wnie� w pracach innych badaczy wsp�czesnych7. �Dekadentyzm" i �modernizm" oznaczaj� zdaniem autorki szersze zespo�y zjawisk ni� literatura, c� dopiero poezja. Lansowany u nas po wojnie przez Mariana Des Loges8 �impresjonizm", oznaczaj�cy przede wszystkim wcze�niejszy od symbolizmu literackiego kierunek w malarstwie, opiera si� na innych, ni� przewa�aj�ce w okresie M�odej Polski, przes�ankach �wiatopogl�dowych; zbyt ma�o te� ma pokrycia w teorii i praktyce poetyckiej tego okresu. (Do problemu tego powr�cimy w jednym z przypis�w). Proponowan� natomiast przez niekt�rych pisarzy i badaczy nazw� �secesja" b�dzie zapewne lepiej � dla unikni�cia niepotrzebnych komplikacji � pozostawi� na w�a�ciwym miejscu, to jest w dziedzinie architektury i plastyki. Na problem symbolizmu musi si� natkn�� ka�dy badacz, kt�rego interesuje zagadnienie szeroko poj�tego j�zyka poetyckiego. �Symbolizm � napisa� s�usznie Kazimierz Wyka � oznacza� zasad� post�powania artystycznego" 9. Znamienne, �e wskaz�wek dla tego post�powania nie znajdziemy na og� w wypowiedziach programowych � sk�din�d bardzo wa�nych � jak Mloda Polska Quasimodo-G�rskiego, wypowiedziach powsta�ych poza kr�giem inspiracji francuskiego symbolizmu. Szeroko poj�ty j�zyk poetycki ukszta�towa� si� bowiem w�a�nie w zwi�zku z tymi inspiracjami. Sta�o si� tak dlatego, �e w�r�d wielu krzy�uj�cych si� w�wczas kierunk�w w�a�nie symbolizm proponowa� pewn� ca�o�ciow� koncepcj� poezji. Koncepcj� t� � nie polegaj�c� jedynie na pos�ugiwaniu si� tym sk�adnikiem �wiata poetyckiego, jakim jest symbol � trzeba si� zaj�� bli�ej przede wszystkim dlatego, �e poprzez 7 Najbardziej ambitn�, jak dotychczas, pr�b� rozgraniczenia symbolizmu i ekspresjonizmu przedstawia wymieniona poprzednio rozprawka J. J. Lipskiego. 8 M. Des Loges, Impresjonizm w literaturze. Sprawozdania z Posiedze� Wydzia�u I J�zykoznawstwa i Historii Literatury Tow. Nauk. Warsz. R. 41, (1948), s. 34�45. 8 K. Wyka, Zarys wsp�czesnej literatury polskiej (1884�1925), K...
igogo