4.5. Zakres użycia litery ą i zasady jej pisowni
Treść
a/ w wyrazach rodzimych i spolszczonych
· przed literami oznaczającymi głoski szczelinowe f, w, s, z, ś, ź, sz, ż, ch (zgodnie z wymową), np.: fąfel, wąwóz, wąski, wiązka, gąsiorek, wąziutki, wąż, wąchać;
· przed literami oznaczającymi głoski zwarte i zwarto-szczelinowe (p, b, t, d, c, dz, cz, ć, dź, k, g) oznacza ona połączenia głosek o + N (N symbolizuje spółgłoskę nosową o różnym miejscu artykulacji zależnie od następującej po niej spółgłoski zwartej lub zwarto-szczelinowej), np.: kąpiel, rąbać, kąt, prąd, zmącony, Prądzyński, rączka, spiąć, rządź, bąk, krąg, które wymawiamy odpowiednio: [kompjel, rombać, kont, pront, zmoncony, Prondzyński, ronczka, spjońć, żońć, boηk, kroηk].
UWAGA! Znak [η] oznacza tylnojęzykową wymowę spółgłoski n
b/ w wybranych formach deklinacyjnych
Zawsze piszemy literę ą w końcówkach:
· narzędnika liczby pojedynczej rzeczowników, przymiotników oraz odmieniających się przymiotnikowo zaimków, liczebników i imiesłowów rodzaju żeńskiego, np.: bawić się kolorową piłką, pisać lewą ręką, iść drugą stroną, martwić się pomiętą sukienką
· biernika liczby pojedynczej przymiotników oraz odmieniających się przymiotnikowo zaimków, liczebników i imiesłowów rodzaju żeńskiego, np.:
odwiedzić swoją chorą koleżankę, otrzymać nową interesującą propozycję, przypomnieć sobie pierwszą wspólną wyprawę
· biernika liczby pojedynczej rzeczownika pani, waćpani itp., np.: uprzedzić panią, zapewnić waćpanią, spotkać panią.
c/ w wybranych formach koniugacyjnych
· Końcówkę -ą w trzeciej osobie liczby mnogiej w czasie teraźniejszym przyjmują czasowniki zakończone w pierwszej osobie liczby pojedynczej na -ę, -am oraz -em, np.: -ę (np. rysuję) — rysują, produkują, grzeją, marzą; -am (np. śpiewam) — śpiewają, kichają, machają, wieszają; -em (np. jem) — jedzą, wiedzą, śmieją, rozumieją.
UWAGA! Końcówka ta bywa regionalnie wymawiana jako połączenie głosek -om. Jest to wymowa niemieszcząca się w normie ogólnopolskiej i nie ma ona także odbicia w ortografii.
· W formach czasu przeszłego samogłoska ą występująca przed spółgłoską ł traci rezonans nosowy i — zgodnie z ogólnopolską normą — wymawiamy ją jak samogłoskę ustną o, np. [doł, płynoł, wziołem]. Wymowa ta nie ma jednak wpływu na pisownię, toteż piszemy tutaj zawsze ą: dął, płynął, wziąłem.
Zapamiętaj:
Litera ą jest samogłoską nosową, która jest artykułowana podobnie jak a, tylko podniebienie miękkie przybiera inne położenie, przepuszczając strumień powietrza także przez jamę nosową.
Ćwiczenia
1. Podane niżej czasowniki połącz z odpowiednimi związkami wyrazowymi z ramki:
wielką przyjemnością, niebywałą odwagą, piękną przyrodą,
starożytną historią, otwartą książką, starszą siostrą
A/ czytał z ………
B/ poruszał się z ………
C/ zachwycał się ………
D/ przyjedź ze ………
E/ zasypiał z ………
F/ interesował się ………
2. Uzupełnij podane niżej związki wyrazowe końcówkami –ą lub –om:
A/ gniazdo orl…t
B/ opowiadał wnuk… bajki
C/ przedstawię cię rodzic…
D/ z wielk… nadziej…
E/ włożyła najlepsz… sukienkę
F/ odetchnęli z ulg…
3. Do podanych wyrazów dopisz odpowiadające im wyrażenia przyimkowe z ramki:
na koncie, na lądzie, w sądzie, w sondzie, przy loncie, w kącie
A/ kąt –
B/ konto –
C/ ląd –
D/ lont –
E/ sąd –
F/ sonda –
4. Znajdź błędy i w miejce kropek wpisz poprawną formę wyrazów:
A/ Reklama przyciąga wielu kąsumentów. …………
B/ Na schodach wiodoncych do sali były tłumy. …………
C/ Na znak dyrygenta chór zaczoł śpiewać. …………
D/ Moi bracia wciąż się kłócom. …………
Klucz
1. A/ wielką przyjemnością, B/ niebywałą odwagą, C/ piękną przyrodą, D/ starszą siostrą, E/ otwartą książką, F/ starożytną historią
2. A/ orląt, B/ wnukom, C/ rodzicom, D/ wielką nadzieją, E/ najlepszą, F/ ulgą
3. A/ w kącie, B/ na koncie, C/ na lądzie, D/ przy loncie, E/ w sądzie, F/ w sondzie
4. A/ konsumentów, B/ wiodących, C/ zaczął, D/ kłócą
wiolka1238