Rewitalizacja obiektów zabytkowych
WYKŁAD 1 – Definicje i pojęcia związane z ochroną zabytków i ich rewitalizacją
Generalne zasady obowiązujące w ochronie dziedzictwa kulturowego:
• Poszanowanie wszystkich etapów rozwoju i przemian obiektu;
• Maksymalny autentyzm jego materii;
• Podejmowanie prac na podstawie wyczerpujących badań naukowych.
Model aktywnej ochrony dziedzictwa kulturowego polega na dopuszczaniu uzupełniania i dalszego rozwoju tegoż dziedzictwa.
DEFINICJE:
REWITALIZACJA (łac. re = znów + vitalis = zdolny do życia) - przywrócenie do życia, ożywienie.
Rewitalizacja dotyczy:
- obiektów nie użytkowanych;
- obiektów użytkowanych, ale w sposób niewłaściwy.
W wyniku odtworzenia dawnej funkcji lub wprowadzenia nowej, stwarza się warunki dla istnienia zabytku w sferze przestrzennej, ekonomicznej i społecznej, a jednocześnie pozwala na wydobycie jego wartości zabytkowych.
Proces rewitalizacji może dotyczyć:
- obiektu
- zespołu
- obszaru
(dzielnice mieszkaniowe np. zabudowa śródmiejska XIX, osiedla robotnicze, blokowiska; tereny poprzemysłowe; tereny powojskowe).
I dokonywać się w trzech wymiarach:
przestrzennym - zachowanie dziedzictwa kulturowego przez konserwację, modernizację, adaptację zabytkowych obiektów i przestrzeni publicznych; poprawa środowiska naturalnego; modernizacja infrastruktury transportowej, komunalnej, itp.;
• ekonomicznym (gospodarczym) - tworzenie nowych miejsc pracy, rozpowszechnianie aktywności gospodarczej (programy pobudzania przedsiębiorczości zachęcające do inwestowania na danym terenie; udzielanie pożyczek lub ulg podatkowych na rozpoczęcie działalności gospodarczej).
• społecznym - zapobieganie patologiom społecznym: przestępczości, marginalizacji, wykluczeniom... (mobilizowanie mieszkańców do aktywności w przygotowaniu i realizacji programów walki z bezrobociem, szkoleń, wspólnych aktywności np. sportowych).
Rewaloryzacja - działanie mające na celu doprowadzenie obszaru (zespołu, obiektu) do stanu umożliwiającego w pełni odbiór jego wartości zabytkowych.
Adaptacja (łac. adaptatio – przystosowanie).
Przystosowanie obiektu, zespołu, obszaru do nowych funkcji użytkowych (np. cele gospodarcze, społeczne, kulturowe). Może polegać na wprowadzeniu koniecznych zmian w układzie funkcjonalnym, bądź na całkowicie nowym ukształtowaniu wnętrza.
Modernizacja (fr. modernisation – unowocześnienie).
Wyposażenie zabytku w instalacje i urządzenia odpowiadające współczesnym wymogom cywilizacyjnym (np. urządzenia sanitarne, wentylacyjne) oraz wymogom technicznym (np. zabezpieczenia przeciwpożarowe).
Konserwacja (łac. conservatio – utrzymanie, zachowanie).
Techniczne zabiegi przedłużające istnienie materialnej substancji zabytkowej. Konserwacja unika ingerencji w formy architektoniczne budowli ograniczając się do napraw i umocnień, regeneracji, zachowując kształty nadane jej w wyniku przemian historycznych.
Restauracja (łac. restauratio – odnowienie, naprawa).
Polega na wprowadzeniu zmian i uzupełnień mających na celu przywrócenie obiektowi jego pierwotnych kształtów, prawdziwych lub domniemanych zależnie od rozmiarów i wiarygodności dokumentacji oraz stopnia obiektywności autora.
Rekonstrukcja (pełna rekonstrukcja) – wierne odtworzenie, wierna kopia obiektu;
także odtworzenie zniszczonych elementów, fragmentów zabytku.
Restytucja – (przywrócenie do poprzedniego stanu) opisuje przypadki, kiedy rekonstrukcję zabytku realizuje się ze względów emocjonalnych, społecznych, politycznych dla zadośćuczynienia wyrządzonej krzywdzie, przywrócenia sprawiedliwości i ładu społecznego (pojęcie wprowadzone przez prof. Jana Zachwatowicza w związku odbudową zabytków po II wojnie św.).
Model aktywnej ochrony dziedzictwa ilustruje m.in. rozbudowa Louvru w Paryżu przeprowadzona wg projektu arch. I. M. Pei w 1989 r.
Definicja zabytku
Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. (Dziennik Ustaw nr 162, poz. 1568) zabytek definiuje jako:
„nieruchomość lub rzecz ruchomą, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki, bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość
historyczną, artystyczną lub naukową”.
1) zabytki nieruchome:
a) krajobrazy kulturowe,
b) układy urbanistyczne, ruralistyczne i zespoły budowlane,
c) dzieła architektury i budownictwa,
d) dzieła budownictwa obronnego,
e) obiekty techniki, a zwłaszcza kopalnie, huty, elektrownie i
inne zakłady przemysłowe,
f) cmentarze,
g) parki, ogrody i inne formy zaprojektowanej zieleni,
h) miejsca upamiętniające wydarzenia historyczne bądź działalność
wybitnych osobistości lub instytucji.
2) zabytki ruchome będące w szczególności:
a) dziełami sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej,
b) kolekcjami stanowiącymi zbiory przedmiotów zgromadzonych i uporządkowanych
według koncepcji osób, które tworzyły te kolekcje,
c) numizmatami oraz pamiątkami historycznymi, a zwłaszcza militariami,
sztandarami, pieczęciami, odznakami, medalami i orderami,
d) wytworami techniki, a zwłaszcza urządzeniami, środkami transportu
oraz maszynami i narzędziami świadczącymi o kulturze materialnej,
charakterystycznymi dla dawnych i nowych form gospodarki, dokumentującymi
poziom nauki i rozwoju cywilizacyjnego,
e) materiałami bibliotecznymi,
f) instrumentami muzycznymi,
g) wytworami sztuki ludowej i rękodzieła oraz innymi obiektami etnograficznymi,
h) przedmiotami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność
3) zabytki archeologiczne będące w szczególności:
a) pozostałościami terenowymi pradziejowego i historycznego osadnictwa,
b) cmentarzyskami,
c) kurhanami,
d) reliktami działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej.
WYKŁAD 2 – Zarys rozwoju pojęcia ochrony zabytków – historia teorii i osiągnięć praktycznych.
Eugène Emmanuelle Viollet le Duc (1814 -1879). Stworzył początki konserwacji zabytków jako niezależnej dziedziny wiedzy. Autor tzw. metody purystycznej stosowanej w restauracji zabytków. Twierdził: „restaurować budynek to nie znaczy go utrzymać, naprawić lub przerobić, to znaczy doprowadzić go do stanu kompletnego, który być może nawet nigdy nie istniał w określonym czasie”.
Zamek w Pierrefonds (Francja) po restauracji i przed restauracją wykonaną pod kierunkiem Viollet le Duca.
Carcassonne, prace restauratorskie na podstawie projektów E. Viollet le Duca prowadzono w latach 1865 -1912.
John Ruskin (1819 - 1900). Twórca teorii „nieinterwencjonizmu”. Odrzucał możliwość nieskończonej egzystencji zabytku w czasie mając na myśli jego autentyczną, nienaruszoną postać. Krytykował wszelkie działania restauratorskie. (Jego najgłośniejsza książka: Seven lamps of architecture, 1849 r.).
Camillo Boito (1836 -1914) stworzył teorię stratygraficznej (wielowarstwowej) struktury zabytku. Pokazał, że obiekt architektury jest dziełem wielowarstwowym, złożonym, przekształcanym w czasie jego istnienia.
Alois Riegl (1858-1905), twórca „teorii wartości”. Wyróżnił wartości historyczne, artystyczne i starożytnicze zabytku.
FUTURYŚCI
Manifest futurystów opublikowany w paryskim czasopiśmie
Le Figaro w 1909 r. : cyt. „(…) chwytajcie za kilofy, za siekiery, za młoty i burzcie bez litości szacowne miasta”.
MODERNIŚCI
Le Corbusier (Charles Eduard Jeanneret) (1887-1965). Traktował środowisko historyczne jako kłopotliwy balast przeszłości nie spełniający wymogów współczesnych warunków życia. Pisał: „całe miasta mamy do budowania i przebudowania, aby osiągnąć podstawowe wygody, których brak na dalszą metę mógłby zakłócić równowagę społeczną”.
Plan Voisin le Corbusiera przedstawiający projekt przebudowy centrum Paryża (lata 20 XX w.). Szkice i zdjęcie makiety.
IV Międzynarodowy Kongres Architektury Modernistycznej (CIAM) (1933 r.)
Rozdział III: Aktualny stan miast i ich potrzeby:
Dzielnice historyczne (zabytkowe):
Zabytki powinny podlegać ochronie:
a). jeśli są nieskażonym pomnikiem minionej kultury, a ich zachowanie jest zgodne z interesem społecznym;
b). jeśli ich zachowanie nie następuje kosztem zmuszania ludzi do zamieszkiwania w niezdrowych warunkach;
c). jeśli poprzez odpowiednie objazdy lub przemieszczenie centrum można zapobiec niekorzystnemu zahamowaniu organicznego rozwoju miasta.
Estetyczne dostosowanie nowego budownictwa do historycznych części miasta wywiera zgubne skutki. Wymagania tego rodzaju nie powinny być tolerowane w żadnej formie.
Karta Ateńska 1931 r. (POD PRZEWODNICTWEM Gustavo Giovannoni, włoskiego konserwatora zabytków)
– problem użytkowania obiektów zabytkowych;
– kwesta zachowania charakteru miast historycznych;
cyt. „ Konferencja zaleca przy wznoszeniu budowli respektowanie charakteru i fizjonomii miasta szczególnie w sąsiedztwie zabytków, których otoczenie winno być przedmiotem szczególnej troski. Nawet niektóre zespoły i niektóre szczególnie malownicze perspektywy powinny być zachowane”.
Karta Wenecka – II Międzynarodowy Kongres Architektów i Techników Zabytków, Wenecja, 25-31 maja 1964 r.
– rozszerzenie definicji zabytku;
– definicje pojęć konserwacji i restauracji.
„ Pojęcie zabytku obejmuje zarówno odosobnione dzieło architektoniczne, jak też zespoły miejskie i wiejskie oraz miejsca będące świadectwem poszczególnych cywilizacji ewolucji o doniosłym znaczeniu bądź wydarzenia historycznego. Rozciąga się ono nie tylko na wielkie dzieła, ale również na skromne obiekty, które z upływem czasu nabrały znaczenia kulturalnego”.
„Restauracja dopuszcza prace uzupełniające (dobudowy i rozbudowy) mają one wywodzić się z kompozycji architektonicznej i nosić znamię naszych czasów (…) zaś wszystkie brakujące elementy powinny harmonizować z całością (…) odróżniając się zarazem od partii autentycznych, ażeby restauracja nie fałszowała dokumentu sztuki i historii”.
WYKŁAD 3
Ochrona zabytków w Polsce w XIX i na początku XX wieku
1. Sytuacja w poszczególnych zaborach
2. Geneza polskiej szkoły konserwatorskiej
3. Dyskusja „wawelska” z Maksymilianem Dvořakiem
Obszar zaboru rosyjskiego
- centralizacja administracji (Sankt Petersburg)
- hamowanie inicjatyw związanych z restauracją i konserwacją oraz badaniami budowli zabytkowych.
- 1800 r. powołanie Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie.
- restrykcje po upadku powstań narodowych (m.in. zamykanie polskich organizacji i towarzystw, dokonywanie zmian w krajobrazie miast
- poprawa sytuacji po 1905 roku (po wydarzeniach rewolucyjnych i przegranej przez Rosję wojnie z Japonią).
- czerwiec 1906 roku rejestracja Towarzystwa Opieki nad Historycznymi Pamiątkami, Zabytkami Sztuki i Kultury Polskiej, przekształconego następnie w Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości.
Obszar zaboru pruskiego
- 1843 r. powstanie państwowej służby konserwatorskiej.
- działania konserwatorskie splecione z politycznymi programami pruskiego państwa (zadania germanizacyjne, eksponowanie historycznych ideologii germańskich).
- Gloryfikacja Zakonu Krzyżackiego (finansowanie z pruskiej kasy państwowej restauracji budowli krzyżackich lub takich, którym krzyżackość przypisano (np. średniowieczne obwarowania w Toruniu).
Ziemie polskie pod zaborem austriackim
- szanse na poszanowanie poczucia tożsamości narodowej, kultywowanie języka polskiego i polskiej tradycji.
- działalność towarzystw i organizacji nie kolidowała z oficjalną polityką austriacką.
Pierwsza połowa XIX w.
- postulaty ratowania zabytków i przywracania ich do „pierwiastkowego stanu” (Sukiennice, Brama Floriańska, Barbakan, mury obronne, Collegium Maius).
- wpływ na zachowanie budowli zabytkowych miały władze samorządowe, opiniotwórcze grupy społeczne (w 1848 r. powołano Oddział Sztuki i Archeologii w Towarzystwie Naukowym Krakowskim).
- Po wielkim pożaże miasta w 1850 r. restauracji poddane zostały kościoły: Mariacki, Dominikanów, Franciszkanów, św. Anny i św. Piotra.
II poł. XIX wieku i I poł. XX w.
- 1853 r. – ustanowiono w Wiedniu Cesarsko- Królewską Centralną Komisję do Badania i Utrzymania Zabytków Budownictwa.
- Powstał Regionalny Urząd Konserwatorski w Krakowie (1856 r.). Na jego czele stanęli:
Paweł Popiel
Józef Łepkowski
Stanisław Tomkowicz
- 1888 r. powstało Grono Konserwatorów dla Galicji Wschodniej (we Lwowie) i Zachodniej (w Krakowie) - kolegialne rozpatrywanie zasadniczych problemów konserwatorskich z uwzględnieniem opinii miejscowych środowisk (ta forma decyzyjna znajduje kontynuację w polskim systemie ochrony zabytków po 1918 r).
- 1914 r. – powołanie Krajowego Urzędu Konserwatorskiego w Krakowie (pierwszy krajowy konserwator to Tadeusz Szydłowski).
PRZYKŁADY PRAC RESTAURATORSKICH:
Collegium Maius - najstarszy budynek uniwersytecki w Polsce. (a) Rycina przedstawiająca dziedziniec obiektu przed restauracją; (b) Po restauracji prowadzonej pod kierunkiem K. Kremera w latach 1839-1858 w czasie której wprowadzono wiele neogotyckich elementów.
Sukiennice od strony pn.-zach. (a) przed restauracją; (b) po restauracji T. Prylińskiego w latach 1875-1879.
WYKŁAD 4 Ochrona zabytków w pierwszej połowie XX w.
Pałac Staszica w Warszawie wzniesiony wg proj. Antonia Corazziego w latach 1820-23 - czołowe osiągnięcie architektoniczne doby Królestwa Kongresowego. Staraniem Stanisława Staszica przeznaczony dla Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Przebudowany w 1894-1895 na prawosławną cerkiew, po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w wyniku prac restauratorskich przywrócono mu pierwotną postać.
Kielce, Cerkiew Wniebowstąpienia na Wzgórzu Katedralnym wzniesiona w latach 1867-1870, rozebrana w 1933 roku.
Sobór św. Aleksandra Newskiego i 70 metrowa dzwonnica na placu Piłsudskiego (dawnym placu Saskim) w Warszawie, projekt 1893-94, realizacja 1894-1912 , rozbiórka 1926.
...
ankhis