ANTONI CZUBI�SKI �WIAT XX WIEKU EWOLUCJA STOSUNK�W GOSPODARCZYCH, SPO�ECZNYCH I POLITYCZNYCH W �WIECIE POZNA� 2002 Wst�p Zako�czony w�a�nie XX wiek sk�ania do zastanowienia si� i refleksji na temat jego znaczenia i konsekwencji dla dalszych los�w ludzko�ci. Do truizm�w nale�y spostrze�enie, �e by� to wiek nies�ychanie dynamiczny i bogaty w wydarzenia, tak pozytywne, jak i o negatywnych skutkach. Dynamik� t� zapowiada� ju� poprzedni wiek XIX, kt�ry rozpocz�� proces uprzemys�owienia i szybkiego rozwoju. Rok 1900 nie stanowi� cezury rozdzielaj�cej epoki. Procesy zapocz�tkowane w XIX wieku trwa�y nadal a� do 1914 r. Dopiero wybuch wielkiej wojny, kt�ra trwa�a przesz�o cztery lata i spowodowa�a wielkie zmiany, w skali globalnej, jak i w odniesieniu do poszczeg�lnych os�b, spowodowa� istotny prze�om w wydarzeniach. St�d niekt�rzy historycy chc�, by nowy wiek datowa� nie kalendarzowo od 1901 r. lecz od wybuchu tej wojny w 1914 r. Wojna zako�czy�a si� rewolucj�, kt�ra generalnie przekszta�ci�a ca�� Europ� i w pewnym sensie �wiat w ca�o�ci. Wojna zrodzi�a nowe ideologie i ruchy spo�eczno-polityczne, jak np. komunizm, faszyzm, narodowy socjalizm, a nast�pnie dyktatur� proletariatu, drug� wojn� �wiatow� i podzia� �wiata na dwa wzajemnie zwalczaj�ce si� systemy polityczne. By�a to tak�e wojna prowadzona innymi metodami i w inny spos�b. Nazwano j� �zimn� wojn�". Trwa�a ona do rozpadu ZSRR i obozu pa�stw socjalistycznych w latach 1989- 1991. St�d zako�czenie tej rywalizacji wydawa�o si� tak wielkim wydarzeniem, i� wielu publisyst�w uzna�o j� za moment ko�cz�cy ten burzliwy i bogaty w wydarzenia wiek. Tymczasem 11 wrze�nia 2001 r. terrory�ci islamscy dokonali ataku na Stany Zjednoczone wywo�uj�c nowy szok w �wiecie. Dopiero ten fakt w�a�ciwie sko�czy� burzliwe dzieje XX wieku. W tym momencie dopiero �wiat wkroczy� w nowy XXI wiek globalizacji i zwi�zanych z ni� przeobra�e� Wiek XX by� jednocze�nie okresem rozpadu tworzonego w XIX w. systemu kolonialnego i wyzwalania si� lud�w i narod�w z zale�no�ci kolonialnej i politycznej oraz szybkiego rozwoju gospodarczego, w kt�rym szczeg�ln� rol� odegra�y Stany Zjednoczone Ameryki; przyj�y one niekwestionowan� rol� przyw�dcz� w skali globalnej w �wiecie. Niezale�nie od wojen i rewolucji wiek XX przyni�s� wielki skok w rozwoju bada� naukowych i techniki. Rozbito j�dro atomu i przyst�piono do korzystania z energii j�drowej. Zbudowano rakiety i podj�to pierwsze loty na inne planety. W wieku tym, cz�owiek po raz pierwszy postawi� sw� stop� na ksi�ycu oraz wys�a� sondy na inne planety. Generalnie bior�c znany dot�d �wiat okaza� si� ma�y i ciasny. Ziemia zosta�a zmierzona, zwa�ona i zbadana. Cz�owiek pozna� lepiej sam siebie, przeprowadzaj�c wiele bada� i eksperyment�w biologicznych i medycznych. Zlikwidowano lub ograniczono wiele chor�b i plag gn�bi�cych dot�d ludzko��. Ludzie uzyskali du�e mo�liwo�ci przed�u�enia �ycia jednostki i ca�ych narod�w. Przeci�tna d�ugo�� �ycia ludzkiego uleg�a wyd�u�eniu. Znacznej poprawie uleg�y warunki �ycia. Znakomity skok uzyskano w rozwoju komunikacji i ��czno�ci; �wiat przekszta�ci� si� w jedn� wielk� wiosk�, kt�rej mieszka�cy mog� bez przeszk�d porozumiewa� si� szybko ze sob�, podejmowa� wsp�lne dzia�ania i badania. W tej sytuacji rozbudowie uleg�y te� badania historyczne. Ludzie XX wieku pasjonowali si� przede wszystkim archeologi�, antropologi�, paleontologi�, odkrywaj�c zapomniane cywilizacje i kultury. Badania te prowadzi�y do wniosku, �e cywilizacja ludzka istnieje o wiele d�u�ej ni� dot�d s�dzono. Istotne zmiany w poznaniu �wiata i cz�owieka nast�pi�y na skutek bada� realizowanych w latach 1950-1970, a wi�c ju� po II wojnie. Histori� �wiata szacowan� w pocz�tku XIX wieku na kilka tysi�cy lat wyd�u�ono do wielu milion�w lat. Wielkiego znaczenia nabra�y badania wierze� i mit�w oraz badania zachowa� poszczeg�lnych jednostek i zbiorowo�ci. Na tej podstawie podj�to prognozowanie przysz�o�ci. Poczynania te wydaj� si� nadal bardzo skomplikowane i trudne do realizacji. Mimo rozwoju bada� i rozszerzenia wiedzy o cz�owieku i przyrodzie przysz�o�� mo�na prognozowa� jedynie w og�lnych zarysach. Ludzie interesowali si� nie tylko odleg�� przesz�o�ci� ale r�wnie� t� najbli�sz�. W miar� up�ywu lat badali te� dokonania ostatnich dni. Wiedza o minionym XX wieku jest ju� bardzo du�a. O wydarzeniach tego wieku powsta�a ju� wielka literatura, obejmuj�ca tak badania szczeg�owe, monograficzne, jak i opracowania syntetyczne, obejmuj�ce dzieje �wiata w ca�o�ci. Na szczeg�ln� uwag� zas�ugiwa�y konflikty zbrojne i wojny. Im te� po�wi�cono najwi�cej opracowa�. Uwag� przyci�ga�y te� odkrycia geograficzne i naukowe. Pasjonowa�y one zw�aszcza m�odzie�, kt�ra przejawia�a nadal wielk� pasj� w poszukiwaniu prawdy i pog��bianiu swej wiedzy. Poszczeg�lni badacze historii XX wieku s� na og� zgodni w ocenach najwa�niejszych wydarze�. Wyst�puj� jednak mi�dzy nimi powa�ne r�nice zda� w rozk�adaniu akcent�w i ferowania ocen wydarze� bardziej szczeg�owych i kontrowersyjnych ideologicznie. Nadal jedne nurty i kierunki ideologiczne i polityczne ocenia si� bardziej krytycznie lub bardziej �agodnie. Oceny te nie s� sta�e w czasie. Wydarzenia, ludzie i ruchy polityczne oceniane negatywnie lub krytycznie w jednej epoce nabieraj� innych wymiar�w w innych epokach lub w ocenie innych badaczy. Fakt ten powoduje, i� historycy nie s� w stanie opracowa� jednolitej oceny XX wieku ani ustali� miarodajnych do tej oceny fakt�w i wydarze�. Jedni z nich akcentuj� dzieje ideologii i ruch�w politycznych, inni zajmuj� si� dziejami gospodarki, jeszcze inni kwesti� spo�eczn� czy badaniami kosmosu. W wielu krajach podejmowano ju� pr�by opracowania syntezy wiedzy na temat rozwoju �wiata w XX wieku. Przoduj� w tym badacze kraj�w anglosaskich, Niemcy i Francuzi. Niekt�re z tych prac przet�umaczono ju� na j�zyk polski. Oryginalnych polskich, opracowanych przez polskich historyk�w, syntez historii �wiata w XX wieku jest jednak niewiele. Historycy polscy do tego czasu bardziej interesowali si� dziejami niekt�rych pa�stw i Europy, kt�rej po�wi�cili wiele monografii i syntez. Natomiast dzieje �wiata XX wieku w ca�o�ci nie znalaz�y w Polsce jeszcze wielu dziejopis�w. W roku 1934 w Polsce wydano prac� zbiorow� pod redakcj� Henryka Mo�cickiego i Jana Cynarskiego pt. "Historia XX wieku". Jest to pierwsze polskie wydawnictwo podejmuj�ce ten problem ale wyk�adem swym si�ga tylko wielkiego kryzysu ekonomicznego lat 1929-1933. Synteza Ludwika Bazylowa wydana po raz pierwszy przez Ksi��k� i Wiedz� w 1981 r., obejmuje tylko okres do ko�ca I wojny �wiatowej (1789-1918). Seria PWN ko�czy si� syntez� Janusza Pajewskiego obejmuj�c� histori� powszechn� okresu 1871-1918. Mia�a ona ju� kilka wyda�, ale swym wyk�adem si�ga te� tylko do ko�ca I wojny �wiatowej. Syntezy poszczeg�lnych pa�stw Ossolineum maj� bardziej monograficzny charakter. Przedstawiono w nich dzieje wielu r�nych pa�stw, ale nie s� to syntezy historii �wiata XX wieku w ca�o�ci. Natomiast dotychczasowa seria Wydawnictwa Pozna�skiego pt. "Zrozumie� dzieje" ma nieco innych charakter. Opracowanie Tomasza Schramma w tej serii, pt. "Wiek XX" (Pozna� 1999) ma bardzo popularny charakter. Ide� przedstawienia wielkiej syntezy historii powszechnej XX wieku podj�o Wydawnictwo Kurpisz w Poznaniu, kt�re w latach 1999-2000 wyda�o seri� prac prezentuj�cych dzieje XX wieku. W serii tej opublikowano: Stanis�aw Sierpowski, Historia powszechna XX wieku. Mi�dzy wojnami 1919-1939 (Tom 1 i 2; Pozna� 1998, 1999); Antoni Czubi�ski, Druga wojna �wiatowa (Tom 1 i 2; Pozna� 2000) i Wies�aw Olszewski, �wiat po roku 1945 (Tom 1 i 2; Pozna� 2000, 2001). Wraz z monografi� I wojny �wiatowej Janusza Pajewskiego stanowi� one pewn� ca�o�� prezentuj�c� dzieje XX wieku. �(...) Historia tradycyjna - pisze Edgar Morin - opisa�a nam wrzaw� i w�ciek�o�� bitew, zamach�w stanu, szale�czych ambicji. Unosi�a si� na grzbiecie fal i zawirowa�, w kt�rych �nowa historia" widzia�a jedynie pian� wydarze�. Ta nowa historia, dzi� ju� mocno przestarza�a, opiera�a si� na tezie, �e prawda o przesz�o�ci kryje si� w determinizmie ekonomiczno-spo�ecznym. Potem sta�a si� etnograficzna, wieloaspektowa. Dzi� wydarzenie i przypadek, kt�re gwa�townie wkroczy�y do nauk fizycznych i biologicznych, powracaj� do nauk historycznych. Nie m�wi si� ju� o pianie, lecz o wodospadach, wartkim nurcie, zmianie biegu historycznego potoku (...) Antropologia historyczna powinna rozpatrywa� �ady, nie�ady, organizacje sobie przeciwstawne lub wchodz�ce ze sob� w kombinacje i mieszaj�ce si� z sob� w ci�gu czasu historycznego w korelacji z potencja�em �adu - nie�adu - organizacji w�a�ciwymi umys�owi/m�zgowi Homo sapiens-demens. Powinna rozpatrywa� r�ne formy organizacji spo�ecznej, jakie pojawi�y si� w czasie historycznym, pocz�wszy od Egiptu faraon�w, Aten Peryklesa, a� po wsp�czesne demokracje i totalitaryzmy jako przejawy potencja�u antropo- spo�ecznego". Prezentowana Czytelnikowi nowa wersja historii powszechnej XX wieku stanowi uj�cie po�rednie pomi�dzy popularnym uj�ciem T. Schramma a szczeg�owymi opracowaniami zaprezentowanymi przez Wydawnictwo Kurpisz. Nawi�zuje ono do serii PWN i prezentuje bardziej poszerzon� , a nie zupe�nie skr�tow� i popularn� wersj� historii powszechnej XX wieku. Oddaj�c ten tom w r�ce Czytelnika autor ma nadziej�, �e przybli�y on w pewnym sensie skomplikowane dzieje �wiata i ludzko�ci ostatniego wieku. Znajomo�� tych dziej�w mo�e okaza� si� przydatna w interpretowaniu wydarze� bie��cych i prognozowaniu najbli�szej przysz�o�ci. CZʌ� I NARODZINY WIEKU 1. Ziemia na prze�omie XIX i XX wieku Rozw�j wiedzy o �wiecie w XIX wieku post�powa� szybko naprz�d. Panuj�ce w �redniowieczu pogl�dy biblijne na temat powstania i dziej�w ziemi stopniowo odrzucano jako ...
gluslaw32