Henryk Batowski
Z POLITYKI MIĘDZYNARODOWEJ XX WIEKU
Wybór studiów z lat 1930—1975
© Copyright by Wydawnictwo Literackie, Kraków 1979
SPIS TREŚCI
IOTEKA H«uk
Projekt obwoluty
Elżbieto Kotączfcoioska-łYajłczufc
Redaktor techniczny Maria Banach
Printed in Poland
Wydawnictwo Literackie, Kraków 1979
Wyd. I. Nakład 3000 + 283 egz. Ark. wyd. 33,5
Ark. druk. 29 + 0,5 ark. ilustr.
Papier druk. mat. kl III, 61 X 86 cm, 70 g
Oddano do składania 27 I 1978
Podpisano do druku l lutego 1979 r.
Druk ukończono w lutym 1979 r.
Zam. nr 262/78 E-14-161. Cena zł 100.—
Drukarnia Narodowa, Zakład nr 6, Kraków, ul. E. Orzeszkowe] 7.
ISBN 83-08-00113-0
PRZEDMOWA ................ 7
Część pierwsza: CZESI I SŁOWACY
Unda czesiko-słowacka w roku 1918 ......... 10
Cześć druga: PROBLEMY BAŁKAŃSKIE
Niepowodzenie Ligi Bałkańskiej z 1912 roiku ...... 30
Czarnogóra a Liga Bałkańska z 1012 roku ....... 40
Konferencja bałkańska ............ 52
Ruch wszeehfoałkańsfci i różna aspekty stosunków miedzyfoałkań-skich w przeszłości ............. 64
Związki albańsko-włoslkie ........... 69
Rozpad Porozumienia Bałkańskiego (1939—1946) ..... 84
O sojusz bałkański w roku 1941 .......... 101
Część trzecia: CIEŚNINY I MORZE CZARNE
Cieśniny tureckie 1911—1936 ........... 116
Państwa czarnomorskie od roku 1871 do dzliś ...... 133
Część czwarta: AUSTRO-WĘGRY I ICH DZIEDZICTWO
Tnzy trializmy .............. 144
Plany nazMoru Monarchii Austro-^Węgierskiej podczas pierwszej
wojny światowej .............. 153
Konflikty narodowe w państwach sukcesyjnych ..... 164
Cześć piąta: POLSKA POLITYKA ZAGRANICZNA 1918-^1939
Polacy wobec zjednoczenia Niemiec . . . . . . . . . . 176
Linia Curzona a była Galicja Wschodnia ....... 186
Ze stosunków polsko-słowaokich w okresie 1931—>1939 . . . 194 Rumuńska podróż BeCka w październiku 1938 roku .... 211
Podpisanie układu polsko-łwytyjskiego z 25 „sierpnia 1939 r. . . 228 Stosunki polsko-tarytyjskie w jesieni 1939 r. ...... 242
Część szósta: DWIE WOJNY ŚWIATOWE
1914 i 1939 — analogie dyplomatyczne ........ 262
Między dwiema wojnami, 1919—1939 ........ 276
PRZEDMOWA
Dyplomacja USA wobec wydarzeń w Europie Środkowej w latach 1938—1939 .............. 295
Skandynawia — (neutralność za wszelką cenę ...... 307
Tafe zwane „księgi kolorowe" z r. 1939/40 i zawarte w nich materiały dotyczące Polski ............. 315
Projekt drugiego frontu na Bałkanach we wrześniu 1939 . . . 332 Wolna Francja a Europa Środkowa 1940—1945 . . . . . , . 341
Wydarzenia i przemiany w Europie środkowo-wsohodniej w roku 1944 ................ 351
PRZYPISY ................. 361
INDEKS NAZWISK .............. 445
SPIS ILUSTRACJI ............... 463
Tom niniejszy zawiera wybór artykułów ogłaszanych w periodykach naukowych w latach 1930—1975. Wszystkie one dotyczą Zagadnień polityki międzynarodowej XX wieku, ujętych historycznie; z tego ostatniego względu w niektórych wypadkach okazało się niezbędne cofnięcie ram czasowych do końcowych dziesięcioleci wieku XIX. Artykuły omawiają stosunki międzynarodowe w ścisłym tego słowa znaczeniu, a więc nie tylko między państwami, . jakkolwiek przewagę stanowią tu rozważania z zakresu historii dyplomatycznej.
Z paruset pozycji, ogłaszanych w Polsce i wielu innych krajach na obu półkulach, po polsku i w językach obcych, wybrano takie, które swoim zestawieniem mogą scharakteryzować rozwój zainteresowań autora w okresie blisko półwiekowej pracy na niwie historii powszechnej. Wchodzą więc w grę sprawy sąsiadów, przede wszystkim południowych i zachodnich, dzieje Europy środkowej i Półwyspu Bałkańskiego, różne problemy polskiej polityki zagranicznej w dwudziestoleciu oraz zagadnienia dyplomatyczne obu wojen światowych.
Bogactwo przypisów, zawierających przede wszystkim informacje bibliograficzne, ma służyć tym wszystkim, których lektura jakiegoś artykułu może zachęci do podejmowania dalszych badań w danym zakresie. Temu samemu celowi mają służyć informacje źródłoznawcze.
Wiele szczegółowych kwestii znajduje omówienie w artykułach, które w swoim czasie, gdy się ukazywały, miały charakter pionierski w historiografii polskiej (dotyczy to głównie zagadnień bałkańskich, którym autor poświęcał stosunkowo najwięcej, czasu i miejsca w siwych badaniach, awłaszcza w poprzedlmiich diziesięcio-leciach).
Jeżeli niektóre z 'artykułów w tym toimie zachęcą db podejmie-
Część pierwsza
CZESI I SŁOWACY
wania badań bardziej szczegółowych w zakresie historii dyplomatycznej XX wieku, trud włożony w zestawienie tego tomu będzie wynagrodzony.
Kraków, grudzień 1976
UNIA CZESKO-SŁOWACKA W H. 1918
11
UNIA CZESKO-SŁOWACKA W ROKU 1918
Gdy państwa centralne rozpoczęły z Rosją i Ukrainą rokowania pokojowe w Brześciu Litewskim, zaprotestowali przeciw temu zebrani w Pradze 6 stycznia 1918 na tak zwanym Sejmie Generalnym krajów czeskich posłowie czescy do Rady Państwa i do rozpuszczonych sejmów krajowych. Prezes Związku Czeskiego1 poseł Stanek wypowiedział się pod adresem Słowaków:
Bracia Słowacy! Godzina wolności się zbliża i radujemy sdę' na myśl o chwili, gdy was będziemy mogli pozdrowić w ustawodawczym ciele niepodległego państwa czesko-słowackiego.2
Była to już otwarta zapowiedź zupełnego zerwania z monarchią habsburską i ataku na integralność Węgier. Jeszcze silniej ujęła to deklaracja wydana przez plenum Sejmu Generalnego, podkreślająca prawo samostanowienia narodów, a zwłaszcza silnie atakująca stosunek rządu węgierskiego do Słowaków. Zakończenie deklaracji brzmi następująco:
Naród nasz domaga się niepodległości, opierając się na swym historycznym prawie państwowym, a będąc przejęty pragnieniem, by w wolnym współzawodnictwie z innymi wolnymi narodami, w swym suwerennym państwie, pełnię praw posiadającym, demokratycznym, sprawiedliwym społecznie i zbudowanym na podstawie równości wszystkich swoich obywateli, w historycznych granicach swoich ziem i siedzib oraz swojej słowackiej gałęzi* — mógł się przyczynić do nowego wielkiego rozwoju ludzkości, opartego na wolności i braterstwie, przyznając w tym państwie mniejszościom narodowym pełne i równe prawa narodowe. Kierując się tymi zasadami protestujemy uroczyście przeciwko nie-uwzględnianiu prawa samostanowienia narodów przy pertraktacjach pokojowych i żądamy, aby w myśl tego prawa" wszystkim narodom, a więc
i naszemu, był zapewniony udział i pełna swoboda w obronie swych praw na konferencji pokojowej. 4
Enuncjacja ta jest logicznym następstwem oświadczenia Związku Czeskiego w Radzie Państwa z 30 maja 1917 roku5, a idzie już o krok dalej przez zaznaczenie, że Czesi dążą do utworzenia państwa suwerennego, obejmującego i Słowaków, przy czym nie wspomina się o jakichkolwiek ograniczeniach suwerenności na rzecz ewentualnych więzów z dynastią i jej krajami austriackimi. Od ówczesnego stanowiska, wypoiwiadajaoego się za federaiUEiaeiją monarchii habsburskiej, mamy tu krok dalej: doniosłe rozszerzenie postulatów narodowych. Z deklaracji z 6 stycznia 1918 nie można wysnuć nawelt wniosku, by Czesi ipfagnęli widizieć swoje państwo choćby tylko jako składnik jakiegoś związku państw, kierowanego przez Habsburgów. Od tego punktu był już tylko krok do proklamacji faktycznej niepodległości.
Społeczeństwo w pełni popierało to stanowisko swoich parlamentarnych przedstawicieli. W Pradze odbyła się 13 kwietnia olbrzymia miatoifesftactja, na iktórej IłuJmy przysięgały w słolwaeh ułożonych przez wielkiego pisarza Jiraska, że wytrwają do końca w boju za swoje prawa — prawa „narodu czesko-słowackiego". W parę tygodni zaś później przemówiła i Słowaczyzna 6.
n
Nurtujące już dawno w masach robotników słowackich niezadowolenie z powodu nędzy wojennej i braku praw politycznych wyładowało się na zgromadzeniu ludowym w Liptowskim Sw. Mikołaju (Liptovsky sv. Mikulaś) l maja 1918. Uchwalono tam następującą rezołuicję, ułożoną przez dna Srobara:
My, robotnicy, zorganizowani w Słowa kim Stronnictwie Socjalno--Demokratycznym, i obywatele Słowac/yzny, na publicznym zgromadzeniu ludowym w Liptowskim Sw. Mikołaju l maja 1918 po wysłuchaniu mówców przyjmujemy następującą rezolucję:
Już od czterech lat szalejąca wojna światowa zmusiła wszystkie narody świata, a wśród nich i węgierską gałąź szczepu' caeskoHSłowac-kiego (ceskoslovenskeho kmeńa) do poniesienia niesłychanych ofiar w majątku, krwi i żywotach. Te bezgraniczne ofiary znosiliśmy i znosimy w przeświadczeniiu, że walczymy za sprawę sprawiedliwą i świętą: za największe dobra ludzkości, za jednakową wolność wszystkich klas walczących i narodów Monarchii Austro-Węgierskie j.
12
I. CZESI I SŁOWACY
13
UNIA CZESKO-SŁOWACKA W R. 1918
Jednakże z żalem stwierdzamy, że w tych swych nadziejach zawiedliśmy sdę, ponieważ kierunek polityki władz, zagranicznej i wewnętrznej, idzie drogą antydemokratyczną, a rządy teraźniejsze używają wszystkich przeciwludowych przedwojennych metod, aby pozbawić masy ludu, znoszące największy ciężar tej wojny światowej, zasłużonych praw i wolności. Przeciwko temu wprowadzaniu w błąd i podstępnemu postępowaniu kategorycznie protestujemy i żądamy:
1. Aby rządy skorzystały z każdej sposobności do zawarcia trwałego i sprawiedliwego pokoju, opartego na uczciwym rozwiązaniu wszystkich kwestii zagranicznych i wewnętrznych, pokoju, który nie dopuści do ...
gluslaw32