P O Z Y T Y W I Z M
1. RAMY CZASOWE
EUROPA
Początek: 1850 r.
Koniec: 1890 r.
POLSKA
Początek: 1864 r.
2. SYTUACJA W POLSCE PO POWSTANIU STYCZNIOWYM
2.1 ZABÓR ROSYJSKI
- rozpoczęto bardzo brutalną akcję rusyfikacji (administracja, szkolnictwo)
- język rosyjski stał się językiem narodowym
- likwidacja polskich szkół i uczelni
- terytorium zaboru rosyjskiego - Kraj Nadwiślański - zmiana nazwy, aby nie było mowy o Polsce
- dekret uwłaszczeniowy ogłoszony przez Rosjan dla chłopów
2.2 ZABÓR AUSTRYJACKI (GALICJA)
- Galicja uzyskała autonomię (częściową niepodległość polityczną)
- istniał dla Galicji osobny sejm polski
- literatura nie podlegała cenzurze
- nie było zainteresowania odzyskaniem niepodległości ponieważ biedni dążyli tylko do przeżycia a bogaci do utrzymania majątku
- brak przemysłu, nędza wsi, dysproporcje majątkowe
2.3 ZABÓR PRUSKI
- bezwzględna akcja germanizacyjna
- język urzędowy - niemiecki, zakaz modlitwy w języku polskim
- Polacy nie mogli zamieszkiwać na stałe w danym miejscu
- istniały towarzystwa śpiewackie i sportowe (pod nimi kryła się konspiracja)
- chłopi niejednokrotnie pozbawieni byli ziemi
- urzędy obsadzone przez Niemców
3. FILOZOFIE EPOKI
3.1 AUGUST COMTE
W rozprawie "Kurs filozofii pozytywnej" sformułował swe główne poglądy:
- przedmiotem nauki powinno być rejestrowanie faktów i spostrzeżeń, bowiem godne poznania jest to co sprawdzalne, udowodnione empirycznie
- żądał ciągłego weryfikowania wiedzy, żadne twierdzenie nie jest do końca prawdziwe; twierdził, że wiedza jest relatywna
- badania naukowe powinny prowadzić do konkretnych wynalazków, wzbogacać ludzkie życie
- odrzucenie psychologii
3.2 HERBERT SPENCER
Dostrzegł analogię pomiędzy prawami rządzącymi biologią a istnieniem społeczeństwa ludzkiego. Twierdził, że podstawą egzystencji jest harmonijna współpraca pomiędzy organami i klasami społecznymi. Jeżeli jedna z klas społecznych nie domaga to całe społeczeństwo jest chore, stąd wniosek, że walka klas jest zgubna, jest zjawiskiem szkodliwym. Harmonia jest bowiem podstawą społeczeństwa. Jedyną i prawdziwą formą rozwoju jest ewolucja, rozwój przy ciągłym doskonaleniu się.
3.3 HIPOLIT TAINE
Stworzył kierunek zwany DETERMINIZMEM - jakiekolwiek dzieło literatury jest zdeterminowane przez 3 czynniki dotyczące twórcy:
- rasa (czynniki psychiczne i biologiczne)
- środowisko (geograficzne, społeczne)
- chwila dziejowa (tradycja, przeszłość, teraźniejszość)
Taine twierdził, że w ten sposób trzeba badać literaturę, w sposób socjologiczny. Literatura dostarcza bowiem wiedzy o społeczeństwie. Ma ona gromadzić fakty o nim.
Człowiek jest zdeterminowany warunkami w jakich się urodził, pozycję społeczną, stanem majątkowym.
3.4 KAROL DARWIN
Jest twórcą EWOLUCJONIZMU. Przyczyny ewolucji:
- walka o byt
- dobór naturalny
Walka o nie kształtuje ewolucję. Przetrwają tylko osobniki najsilniejsze, na tym polega doskonalenie się rasy, eliminowane są bowiem najsłabsze jednostki. Konsekwencja tej teorii to praca "O pochodzeniu człowieka". Udowodnił, że człowiek nie jest centrum wszechświata , jest jednostką biologiczną, wytworem ewolucji, podlega jej prawom.
3.5 STUART MILL
Stworzył teorię filantropijnego utylitaryzmu. Według niego każdy człowiek powinien być użyteczny społecznie, dzięki temu zmniejszają się antagonizmy klasowe.
3.6 SCJENTYZM
Zaufanie do nauki, która miała być jedynym kryterium poznania. Stosowanie tych samych zasad naukowych w odniesieniu do badania jakiejkolwiek dziedziny wiedzy. Tymi zasadami są: obserwacje, doświadczenie, analiza, wnioskowanie. Scjentyzm miał kierować myśl ludzką ku konkretnej rzeczywistości.
3.7 EWOLUCJONIZM
Tworzenie wiedzy o społeczeństwie i człowieku wraz ze stworzeniem wiary w stopniowe przekształcanie się form życia w coraz doskonalsze. Wytworzenie przekonania, że im większe osiągnięcia nauki i techniki tym lepsze warunki życia człowieka i moralne i intelektualne.
3.8 UTYLITARYZM
Moralność ludzką określa się stopniem jego altruizmu (troska o dobro innych ludzi). Każda jednostka powinna wnosić jakiś wkład do wspólnego dobra. Miernikiem wartości człowieka jest praca.
4. HASŁA POLSKIEGO POZYTYWIZMU
1. praca u podstaw
podniesienie poziomu umysłowego i kulturalnego najniższych podstawowych warstw społeczeństwa
2. praca organiczna
praca nad podniesieniem poziomu gospodarczego kraju
3. solidaryzm społeczny
współpraca wszystkich warstw społecznych ze sobą
4. emancypacja kobiet
przygotowanie kobiet do życia i pracy, prawo do nauki
5. asymilacja Żydów
zaborcy dążyli do przeciwstawienia sobie różnych grup etnicznych.. Pozytywiści sprzeciwiali się temu w imię zasad demokracji.
6. kult filantropii
wspieranie biednych, nie tylko finansowo
7. nauka to potęga
rozwój intelektualny ludzi, szacunek dla nauki, kult ludzi myślących, wykształconych
5. CECHY POZYTYWIZMU POLSKIEGO
- nie był ruchem jednolitym ideowo, zawierał przeciwstawne poglądy
- program społeczno-gospodarczy propagował ustrój kapitalistyczny
- wrogo odniósł się do rewolucji jako do ruchu niszczącego naturalną, ewolucyjną drogę rozwoju społeczeństwa
6. SPÓR POMIĘDZY ROMANTYKAMI A POZYTYWISTAMI
Już w romantyzmie literatura dążyła do roli przewodniczki narodu, a poeta przywódcy. W pozytywizmie też. Ale tu podstawa poezji to rzetelna wiedza, nie natchnienie. Aby pisać trzeba mieć tę wiedzę ponieważ pisarz miał edukować. Literatura miała uczyć.
Młodzi studenci Szkoły Głównej to ludzie marzący o karierze pisarskiej. Zaczynali zawsze od dziennikarstwa ponieważ prasę omijała cenzura. W prasie koncentrowało się życie kulturalne. Nowy program ideowy został sformułowany na łamach prasy i tam był forsowany.
Prasa została podzielona na młodą (zwolennicy młodych poglądów) i starą (chciano zachować stary stan rzeczy). Pomiędzy dwoma antagonistycznymi pokoleniami różnice światopoglądowe pokrywały się z wiekiem.
Obóz młodych skoncentrował się wokół "Przeglądu Tygodniowego", "Opiekuna domowego", "Niwy", "Prawdy". Stara prasa to "Bluszcz", "Kłosy", "Biblioteka warszawska".
Spór pomiędzy romantykami i pozytywistami rozwijał się na łamach czasopism i wszedł do literatury polskiej jako spór młodej i starej prasy.
Adam Wiślicki w artykule "Groch o ścianę" z "Przeglądu..." skrytykował epigońską (wyznawanie poglądów minionej epoki) literaturę pseudoromantyczną. Od tego artykułu i ostrej krytyki rozpoczął się spór romantyków z pozytywistami.
W artykule "My i wy" w "Przeglądzie..." Świętochowski scharakteryzował oba stronnictwa. Ich stosunek do siebie.
Pomiędzy oboma stronnictwami panowały stosunki antagonistyczne. Wiele sobie zarzucali, nie widzieli możliwości ustępu i porozumienia.
Starzy:
- żądanie spokoju w literaturze
- zapatrzenie w przeszłość, bezkrytyczne jej uwielbienie
- brak żarliwości, energii, zdecydowanego działania
- hołdowanie konserwatywności
- podlegają regułom, kanonom
- opóźniają postęp myśli, wiedzy, manią społeczeństwo
Młodzi:
- popularyzacja pracy i nauki
- pobudzenie żywotnych sił w społeczeństwie
- kierowanie uwagi w przyszłość
- spontaniczni, swobodni i żarliwi w działaniu
- nie kierują się prywatą, ważne są dla nich korzyści narodu
- demokratyczni
Artykuł ten nie konstruuje żadnego konkretnego programu. To konfrontacja dwóch pokoleń. Krytyka konserwatyzmu, zapatrzenia w przeszłość, bezczynności. Młodzi pozytywiści byli rzecznikami oświaty, kapitalizmu (jako ustroju i nowej formy gospodarowania). Likwidacja nędzy i wyzysku to bogacenie się kraju, a efekt to niepodległość. Stąd fascynacja wynalazkami i postępem.
Orzeszkowa przedstawiła wizję idealistyczną, pełną optymizmu, wizję połączenia różnych klas, środowisk narodowych w imię dobra teraz i niepodległości później.
Pozytywiści przesuwali niepodległość na później. Koncentrowali się na działalności ekonomicznej, która miała doprowadzić do odłączenia się od zaborców i scalenia ziem polskich.
7. CELE I ZADANIA LITERATURY
Literatura pozytywistyczna miała być społecznie zaangażowana. Jej twórca to nauczyciel społeczeństwa a pisarstwo to służba publiczna. Orzeszkowa twierdziła, że literatura współczesna nie mówi prawdy o życiu i ludziach, nie zajmuje się żywotnymi sprawami współczesności, obraca się wokół tematów nieaktualnych, nie nadąża za życiem. Literatura i życie społeczne rozwijają się. Orzeszkowa żądała aby pisarz połączył się sercem i myślą z ogółem ludzi. Chciała aby twórca stał się sercem ogółu. Miał to być twórca czujący, opowiadający o problemach zbiorowości. Tematów miał szukać wśród ludzi i współczesności.
Tym tematem zajmował się także Sienkiewicz. Zaleca odrzucenie egoizmu, dostrzeganie problemów innych ludzi, według niego preferowany powinien być gatunek literatury - powieść. Ma ona przyszłość, jest pożyteczna. Dostrzegł on w niej formą literacką, która najskuteczniej służy propagandzie i agitacji. Zgadza się także z tym Orzeszkowa.
W pozytywizmie nastąpił zwrot ku powieści i noweli. Stwarzały one bowiem okazję do wnikliwego zaprezentowania rzeczywistości. Proza była łatwiejsza w odbiorze, bardziej komunikatywna. Mogła dotrzeć do większego kręgu odbiorców.
7.1 POWIEŚĆ
- jak zwierciadło odbija rzeczywistość
- to co jest zawarte w niej musi być prawdopodobne
- powinna oddać prawdziwą atmosferę społeczeństwa
- oddziaływać na wyobraźnię
- może przekazywać uczucia
- aby była użyteczna powinna posiadać dwie strony: zewnętrzną odnosząca się do formy i wewnętrzną uwydatniającą myśli i dążenia
- ma być źródłem wiedzy o współczesności
- powinna pouczać, wyjaśniać, przedstawiać to co dobre
- ukazując postawy naganne, dawać chwalebne przykłady
- winna mieć walor estetyczny, uczyć i wychowywać
7.2 LITERATURA TENDENCYJNA
Wykorzystywała różne gatunki prozatorskie. Artysta ma mieć cel społeczny, bez niego literatura jest pusta.
- cel społeczny
- odtwarzanie rzeczywistości z przynoszeniem wiedzy
- autor ma zaobserwować fakty, ocenić je i wyprowadzić wnioski zaradcze do nagannej sytuacji
Orzeszkowa: "Chłostać przesąd, głupotę, podłość i zastój, rozjaśniać pojęcia, zachęcać do pracy, wskazywać drogi do postępowania i wzory do naśladowania - oto dziś zadanie literatury".
Bohater:
- oddaje swe życie idei
- heroizmem, żarliwością, energią przypomina romantycznego
- człowiek przeciętny, głównie inteligent (lekarz, nauczyciel) nieskomplikowany psychologicznie
- człowiek dobry, altruista
Fabuła:
- zazwyczaj jeden wątek
- wydarzenia ukazywane chronologicznie, zgodnie z ciągiem przyczynowo-skutkowym
Narrator:
- ocenia sytuację i na jej kanwie wypowiada hasła ideowe
- nakazuje pewne jednoznaczne postawy
- poucza poprzez komentarz do sytuacji
- zwraca się do czytelnika w formie nakazowej
8. TWÓRCZOŚĆ ELIZY ORZESZKOWEJ
8.1 "A...B...C..."
8.1.1 TREŚĆ
Joanna Lipska, córka wydalonego ze szkoły pedagoga, po śmierci ojca postanawia pomóc bratu w utrzymaniu domu i zaczyna nauczać (bez zezwolenia władz) dzieci sąsiadów języka polskiego. Nie są to ludzie zamożni, ale nawet te grosze, które płacą bohaterce, znaczą dla niej wiele. Gdy sąd dowiaduje się o jej pracy skazuje ją na grzywnę 200 talonów lub 3 miesiące więzienia. Brat jednak pożycza pieniądze u lichwiarza i płaci karę. Joanna jest bratu bardzo wdzięczna, stara się mu pomagać jak najwięcej. Wraca także do zakazanego zajęcia.
8.1.2 CHASŁA POZYTYWISTYCZNE ZAWARTE W UTWORZE
- praca u podstaw - nauka ubogich dzieci
- nauka to potęga - uczy szacunku do nauki
- emancypacja kobiet - Joanna pracuje
- praca organiczna - inteligencja z warstwą uboższą, współpraca z wzajemnym pożytkiem
8.1.3 ELEMENTY T...
skorupa96