Deportacje w ZSRR - ogólna charakterystyka.pdf

(332 KB) Pobierz
Deportacje w ZSRR
Deportacje w ZSRR
- ogólna charakterystyka
Spis treści: Prawne podstawy deportacji
Struktury organizacyjne
Zesłańcy - kategorie i status prawny
Czas i miejsce zesłania
Tryb deportacji
Niektóre następstwa masowych deportacji
Masowe deportacje ludności były jednym z najważniejszych instrumentów
polityki represyjnej w państwie radzieckim, zwłaszcza w okresie, gdy kierował
nim Józef Stalin. Jednakże obok funkcji represyjnych i swoiście pojmowanej
prewencji odgrywały one ogromną rolę ekonomiczną, podobnie zresztą jak
niebywale rozbudowany w tym samym okresie system obozów pracy.
Szacuje się, że w latach 1919-1952 ogólna liczba osób przesiedlonych w
toku wewnętrznych deportacji w ZSRR przekroczyła 6 mln, przy czym
największe fale deportacyjne pojawiły się w latach 1930-1931 (2,05 mln osób) i
1941-1942 (1,2 mln). Nadto miała miejsce deportacja połączona z repatriacją
niemal 5,5 mln obywateli ZSRR z obszaru Rzeszy Niemieckiej i państw przez
nią okupowanych. Znaczna część repatriowanych trafiła bowiem do miejsc
przymusowego osiedlenia. Niezależnie od ścisłości tych generalnych obliczeń,
które wymagają nadal szczegółowej weryfikacji, podane wyżej liczby wskazują
na gigantyczny zasięg tej formy represji i pozwalają sytuować omawiane
zjawisko w kontekście procesów społecznych, politycznych i ekonomicznych
zachodzących w ZSRR w interesującym nas okresie.
Prawne podstawy deportacji
Rewolucja lutowa 1917 r. obok innych demokratycznych przemian
przyniosła zniesienie zesłania - tradycyjnego instrumentu polityki represyjnej
caratu. Bolszewicy, zwycięzcy przewrotu dokonanego w październiku tegoż
roku, rychło wszakże powrócili do tej użytecznej w wielkim państwie instytucji
karnej. Już w instrukcji Ludowego Komisariatu Sprawiedliwości z 19 grudnia
1917 r. wśród kar, którymi dysponowały rewolucyjne trybunały obok
pozbawienia wolności, konfiskaty mienia i skierowania do przymusowych robót
wymieniono także wydalenie z poszczególnych miejscowości oraz z granic
republiki. W pierwszym okresie panowania bolszewików w miejsce tradycyjnego
pojęcia ssyłka pojawił się termin wysyłka , a zesłańcy dysponowali pewną
swobodą wyboru miejsca osiedlenia. Wraz z wprowadzeniem w życie
przepisów o "czerwonym terrorze" i powierzeniem głównej roli w polityce
represyjnej Wszechrosyjskiej Komisji Nadzwyczajnej ( Wsierossijskaja
Czriezwyczajnaja Komissija - WCzK), w jej kompetencji - a ściśle Kolegium
WCzK - znalazły się również decyzje o zesłaniu.
Kodeks karny wprowadzony w życie 1 czerwca 1922 r. wprawdzie nie
używał pojęcia wysyłka , ani tym bardziej ssyłka , lecz w ramach możliwych do
zastosowania tzw. środków obrony społecznej przewidywał "wydalenie z
określonej miejscowości" oraz głosił, że osoby uznane przez sąd za "społecznie
niebezpieczne" "z racji ich działalności przestępczej lub związków ze
środowiskami przestępczymi" mogą być pozbawione - wyrokiem sądu - prawa
do przebywania w określonej miejscowości na okres do 3 lat.
W 1922 r. ustalono także zasady orzekania o zesłaniu w trybie
administracyjnym, a więc pozasądowym. Aktem regulującym to zagadnienie był
dekret Wszechrosyjskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego
( Wsierossijskij Cientralnyj Ispołnitielnyj Komitiet - WCIK) z 10 sierpnia 1922 r. O
zesłaniu administracyjnym . Przewidywał on stosowanie wysyłki "w celu izolacji
osób uczestniczących w wystąpieniach kontrrewolucyjnych". Organem
powołanym do podejmowania decyzji w tym zakresie była Komisja Specjalna
przy NKWD Rosyjskiej Federacyjnej SRR, na której czele stał sam ludowy
komisarz, a w składzie zasiadali zatwierdzeni przez Prezydium WCIK
przedstawiciele ludowego komisariatu spraw wewnętrznych i ludowego
komisariatu sprawiedliwości. Dekret ten przewidywał, że zesłanie ( wysyłka )
mogło trwać nie dłużej niż 3 lata, a postanowienie w tej sprawie winno
dokładnie określać jego miejsce i czas trwania. Komisja zobowiązana była do
opracowania listy rejonów zesłań, którą zatwierdzało Prezydium WCIK. W
rejonie zesłania wysłannyj podlegał nadzorowi lokalnego organu policji
politycznej ( Gpsudarstwiennoje politiczeskoje uprawlenije - GPU - Państwowy
Zarząd Polityczny) i na czas zesłania pozbawiony był czynnego i biernego
prawa wyborczego. Zbiegostwo z miejsc zesłania podlegało ściganiu na
podstawie kodeksu karnego. Rozwijając te uregulowania NKWD Rosyjskiej
FSRR zarządzeniem z 3 stycznia 1923 r. sprecyzował, iż istniały trzy rodzaje
wysyłki : a) z danej miejscowości z zakazem zamieszkiwania w innych
określonych miejscowościach, b) z danej miejscowości do określonego rejonu
państwa, c) za granicę. Faktycznie zatem, poprzez wprowadzenie wysyłki do
określonych rejonów (miejsc pobytu) z zakazem ich samowolnego opuszczania,
powrócono faktycznie do zsyłki , jednakże nie przywrócono wówczas tego
terminu.
Już kilkanaście miesięcy po uchwaleniu wymienionego wyżej dekretu
zmieniła się struktura radzieckiego aparatu represji. W związku z utworzeniem
ZSRR i instytucji ogólnozwiązkowych, 15 listopada 1923 r. ustalona została
struktura i zakres obowiązków Zjednoczonego Państwowego Zarządu
Politycznego ( Objedinionnoje gosudarswtwiennoje politiczeskoje uprawlenije -
OGPU). 28 marca 1924 r. Centralny Komitet Wykonawczy ( Centralnyj
ispołnitielnyj komitiet - CIK) ZSRR zatwierdził dekret o uprawnieniach OGPU w
zakresie deportacji ( wysyłki ) w trybie administracyjnym i uwięzienia w obozach
koncentracyjnych. Przyznawał on prawo OGPU do zsyłania bez wyroku
sądowego na okres do 3 lat, zamykania w obozach koncentracyjnych oraz
wydalania poza granice ZSRR. Decyzje w tym zakresie podejmowało kolegium
specjalne ( osoboje sowieszczanije - OSO) składające się z trzech członków
Kolegium OGPU wyznaczonych przez przewodniczącego OGPU z
obowiązkowym udziałem przedstawiciela nadzoru prokuratorskiego, który miał
prawo zgłaszania protestu wobec decyzji Kolegium do Prezydium CIK ZSRR.
Odpowiednie kolegia specjalne działały także przy GPU w republikach
związkowych, przy czym ich decyzje podlegały weryfikacji ze strony kolegium
specjalnego przy OGPU i mogły być przez to kolegium dowolnie zmieniane. Do
wyłącznej kompetencji kolegium specjalnego przy OGPU zastrzeżono
orzekanie w sprawach osób oskarżonych o działalność kontrrewolucyjną,
szpiegostwo i inna działalność antypaństwową, podejrzanych o kontrabandę,
spekulację złotem i walutą, fałszowanie pieniędzy i papierów państwowych.
Tylko ono miało też prawo wydalania poza granice ZSRR i kierowania do
obozów koncentracyjnych. Natomiast kolegia specjalne na szczeblu
republikańskim miały prawo orzekania tylko o zesłaniu (w granicach swoich
republik), a podlegały im sprawy: a) podejrzanych o bandytyzm, grabieże i
rozboje w sytuacji, gdy brak było wystarczających dowodów, by sprawy te
kierować do sądów, b) osób nie posiadających określonego zajęcia, zwłaszcza
profesjonalnych hazardzistów, handlarzy narkotykami i alkoholem, spekulantów
czarnorynkowych itp. Osoby, które dodatkowo skazały kolegia specjalne w
miejscach obowiązkowego zamieszkania na okres zesłania traciły czynne i
bierne prawa wyborcze, prawo członkostwa w organizacjach społecznych i
prawo swobodnego przemieszczania się w rejonie zesłania. Zesłanie w myśl
tego dokumentu mogło przybierać formy:
• wydalenia na okres do 3 lat z miejscowości, gdzie dana osoba zamieszkiwała, z zakazem
dalszego tam zamieszkiwania,
• wydalenia z zakazem przebywania w miejscowościach i republikach objętych spisem
ustalonym przez OGPU,
• wydalenia z nakazem zamieszkiwania w określonej miejscowości wskazanej przez OGPU z
nadzorem lokalnych organów OGPU
Decyzje o wysiedleniu musiały być podejmowane oddzielnie w stosunku
do każdej osoby, a postanowienia pisemnie uzasadnione.
Zmieniały się także zasady zesłania jako kary (środka obrony społecznej)
orzekanej przez sądy. Zasady prawodawstwa karnego ZSRR i republik
związkowych, przyjęte postanowieniem CIK ZSRR z 31 października 1924 r.,
wymieniały wśród owych "środków obrony społecznej" wydalenie poza granice
republiki związkowej lub określonej miejscowości z obowiązkiem osiedlenia we
wskazanej miejscowości lub bez niego, z zakazem zamieszkiwania w
określonej miejscowości lub bez takiego zakazu. Wyrok taki był orzekany przez
sąd w odniesieniu do osób uznanych za społecznie niebezpieczne z uwagi na
ich działalność przestępczą lub też z racji ich powiązań ze środowiskami
przestępczymi. Niezwykle ważne było przy tym stwierdzenie, iż środek ów mógł
być zastosowany przez sąd w stosunku do wymienionych kategorii osób
niezależnie od pociągnięcia ich do odpowiedzialności sądowej za dokonanie
określonego przestępstwa, a nawet wtedy, gdy zostali oni uniewinnieni z
zarzucanych im czynów przestępczych. Wystarczyło uznanie ich za element
"społecznie niebezpieczny".
Wskazane wyżej zasady potwierdził kodeks karny z 1926 r. (wprowadzony
w życie 1 stycznia 1927 r., a obowiązujący z licznymi zmianami aż do 1961 r.),
który wśród środków "obrony społecznej" o "sądowo-poprawczym charakterze"
przewidywał wysiedlenie poza granice ZSRR, wysiedlenie z określonej
miejscowości z obowiązkiem osiedlenia się w innej miejscowości lub bez
takiego obowiązku, z zakazem zamieszkiwania w określonych
miejscowościach, bądź bez takowego zakazu. Zmienił się natomiast
przewidywany okres zesłania. Gdy było orzekane jako samodzielna kara,
wówczas trwało od 3 do 10 lat, gdy pełniło rolę kary dodatkowej jego okres
wynosił do 5 lat. W 1931 r. wprowadzono zasadę orzekania zesłania jako kary
uzupełniającej po odbyciu kary pozbawienia wolności w odniesieniu do
skazanych za przestępstwa "kontrrewolucyjne", "bandytyzm" i niektóre inne
przestępstwa kryminalne. Gdy w 1934 r. zlikwidowano OGPU, a jego funkcje
przejął utworzony wówczas Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych ZSRR
(NKWD ZSRR), organem orzekającym o zesłaniu w trybie pozasądowym stało
się kolegium specjalne przy NKWD ZSRR. W myśl postanowienia Centralnego
Komitetu Wykonawczego i Rady Komisarzy Ludowych ZSRR z 5 listopada
1934 r. NKWD uzyskał prawo stosowania wobec osób uznanych za społecznie
niebezpieczne: a) ssyłki na okres do 5 lat pod nadzorem do miejscowości
określonych specjalną listą NKWD; b) wysyłki na okres do 5 lat z zakazem
zamieszkania w stolicach, wielkich miastach i przemysłowych ośrodkach ZSRR;
c) wysyłki poza granice ZSRR; d) osadzania w poprawczych obozach pracy na
okres do 5 lat. Środki te były stosowane poprzez orzeczenia Kolegium
Specjalnego (OSO) przy NKWD ZSRR, działającego pod przewodnictwem
zastępcy ludowego komisarza. W postanowieniu podtrzymany został wymóg,
aby w przypadku ssyłki oraz skierowania do obozu orzeczenia OSO miały
charakter indywidualny oraz aby określone w nich były czas i miejsce
odbywania kary. Od połowy lat 30. kolegia specjalne systematycznie kierowały
na zesłanie tych wszystkich skazanych powyższych grup, którym w wyroku
sądowym zesłania nie orzeczono. Maksymalny okres zesłania systematycznie
się przy tym wydłużał: z początkowych 5 lat do 10 lat, a nawet 25 lat w 1937 r.,
wreszcie w 1948 r. w odniesieniu do wielkich grup zesłańców wprowadzono
zesłanie "na zawsze".
Jakkolwiek deportacje - również w masowym, a nie tylko indywidualnym
wymiarze - były stosowane przez bolszewików od początku sprawowania przez
nich władzy, to jako instrument w pełni znaczenia tego słowa masowych represji
użyto przymusowych przesiedleń wobec chłopstwa w okresie kampanii
kolektywizacyjnej na początku lat 30. Zesłanie nie było wówczas stosowane
jako represja indywidualna i nie zapadały odrębne decyzje w odniesieniu do
poszczególnych osób. Liczebność kontyngentów zesłańczych ustalana była
centralnie, a lokalne władze miały za zadanie wypełnić je. W tym sensie było to
zjawisko nawiązujące raczej do praktyki zastosowanej wobec kozactwa w
pierwszych latach porewolucyjnych, niż do późniejszych poczynań sądowych i
administracyjnych. W dokumentach dotyczących tego zjawiska początkowo nie
posługiwano się ani terminem wysyłka, ani zsyłka, mówiąc raczej o wysiedleniu
( wysielenije ), a następnie o specjalnym przesiedleniu ( spiecpieriesielenije ).
Powrócono jednak później do dawnej terminologii, rehabilitując pojecie ssyłki .
W 1946 r. ministerstwo bezpieczeństwa państwowego tak wyjaśniało różnicę
między znaczeniami terminów ssyłka i wysyłka : a) pierwszy oznaczał, że
zesłany zobowiązany był oddać normalny dokument osobisty i posługiwał się
dalej specjalnymi zaświadczeniami, musiał zgłosić się w miejscu zesłania do
lokalnego organu resortu spraw wewnętrznych, a następnie periodycznie (nie
rzadziej niż 2 razy w miesiącu) meldować się na komisariacie milicji; b)
wysłannyj mógł natomiast sam wybrać miejsce pobytu (poza miejscami
zakazanymi, znajdującymi się na specjalnej liście obejmującej wielkie miasta,
ośrodki przemysłowe, węzły komunikacyjne, strefa przygraniczna), mógł też je
zmienić, zawiadamiając o tym odpowiednie organy ministerstwa spraw
wewnętrznych, nie tracił normalnego dowodu osobistego (paszportu), lecz
wpisywano w nim zakaz przebywania w miejscach zakazanych, nie musiał też
okresowo meldować się na milicji.
Decyzja o rozpoczęciu tzw. zsyłki kułackiej, tj. masowych wysiedleń
chłopstwa została podjęta przez Biuro Polityczne KC WKP(b) 30 stycznia 1930
r. w formie uchwały O przedsięwzięciach mających na celu likwidację
gospodarstw kułackich w rejonach powszechnej kolektywizacji . Biuro Polityczne
w uchwale tej poleciło Radzie Komisarzy Ludowych wydanie odpowiednich
aktów prawnych, ale w taki sposób aby były one wprowadzane w życie przez
władze wykonawcze republik i krajów. Wykonując wspomnianą uchwałę Biura
Politycznego z 30 stycznia, CKW i RKL ZSRR 1 lutego przyjęły postanowienie
O przedsięwzięciach mających na celu umocnienie socjalistycznej przebudowy
rolnictwa w rejonach powszechnej kolektywizacji i walkę z kułactwem , a 4
lutego tajną instrukcję dla centralnych komitetów wykonawczych i rad komisarzy
ludowych republik związkowych i autonomicznych oraz komitetów
wykonawczych krajów i obwodów dotyczącą tzw. rozkułaczania. Wysiedlenia
dotyczyły tej części tzw. kułaków, których gospodarstwa zaliczone zostały do
drugiej spośród trzech kategorii gospodarstw "kułackich". Wysiedleniom byłych
"kułaków" nadano charakter do pewnego stopnia zdecentralizowany. Spisy
podlegających wysiedleniu gospodarstw były ustalane przez rejonowe komitety
wykonawcze na podstawie postanowień zebrań kołchoźników i biedoty
wiejskiej, a zatwierdzały je okręgowe komitety wykonawcze
Do początków 1933 r. zbiorowość specjalnych przesiedleńców tworzyli w
zasadzie wyłącznie "rozkułaczeni" chłopi. W następnych latach sytuacja uległa
jednak zmianie. Od 1933 r., na mocy postanowienia Rady Komisarzy Ludowych
z 20 kwietnia tegoż roku, na zesłanie trafiały już nie tylko ofiary "rozkułaczania",
ale także kołchoźnicy i chłopi obwiniani o sabotowanie rozmaitych kampanii
(zwłaszcza żniwnych) oraz grupy ludności represjonowane w ramach usuwania
z miast tzw. zdeklasowanego elementu ( deklassirowannyj elemient ) i
oczyszczania obszarów przygranicznych z ludności uznznanej za niepewna
bądź niepożądaną. Aby odciążyć system penitencjarny i rozładować
przeludnione więzienia i obozy do specjalnych osiedli (osiedli pracy) poczęto
kierować także osoby skazane przez sądy i OSO na 3-5 lat pozbawienia
wolności, o ile wyrok przewidywał zamianę kary na osiedlenie w specjalnych
osiedlach. W następstwie tego ostatniego rozwiązania do specjalnych osiedli
(osiedli pracy) trafili nie tylko odbywający kary w więzieniach i obozach, ale
także ich rodziny - dla "wzmocnienia kontyngentu". Na zesłanie trafiali zatem
nie tylko chłopi, ale także kryminaliści, ludzie marginesu społecznego
(włóczędzy, prostytutki itp.), a w 1933 r. podjęto przymusowe wysiedlenia
Cyganów (tylko z okolic Moskwy deportowano ich wówczas niemal 5,5 tys.).
Charakterystyczne z punktu widzenia swoistej strategii zesłań i pojmowania ich
celów były wytyczne szefa OGPU dotyczące kwalifikowania na zesłanie tzw.
elementów kryminalnych i zdeklasowanych. 16 kwietnia 1934 r. Jagoda wydał
rozkaz, aby osób tego rodzaju pozbawionych rodzin (tzw. odinoczek ) nie
kierować do specjalnych osiedli, lecz wysyłać je do obozów pracy. Również
rodziny nie mające w swym składzie ani jednej osoby zdolnej do pracy nie miały
podlegać wysiedleniu do specjalnych osiedli.
Na podstawie rozkazu NKWD ZSRR z 27 maja 1935 r. w ludowych
komisariatach spraw wewnętrznych poszczególnych republik oraz w zarządach
NKWD krajów i obwodów zostały utworzone tzw. trójki, na które rozciągnięto
dotychczasowe kompetencje OSO. W skład tych "trójek" wchodzili: naczelnik
odpowiedniego zarządu NKWD, naczelnik zarządu milicji i prokurator. Nieco

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin