millenaryzm chiliazm Ireneusz.pdf

ART

YKUŁ Y

Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne 33 (2000) s. 5–24

KS. WINCENTY MYSZOR

TYSIĄC LAT PANOWANIA CHRYSTUSA NA ZIEMI

MILLENARYZM W UJĘCIU IRENEUSZA Z LYONU

( ADVERSUS HAERESES V, 30,4–36,3)

W ostatnich rozdziałach piątej księgi Adversus haereses (V, 30,4–36,3)

Ireneusz przedstawił swoje wyobrażenia o tysiącleciu panowania Chry-

stusa na ziemi, czyli millenaryzm. W swoich wypowiedziach na ten temat

wyraźnie odwoływał się do tradycji małoazjatyckiej, a więc przede wszy-

stkim do poglądów Papiasza z Hierapolis 1 . Wydaje się jednak, że u Ire-

neusza nie chodziło tylko o wierność tej tradycji, ale bardziej o polemikę

ze zwolennikami gnozy. Zanim jednak zajmiemy się tymi okolicznościa-

mi wypowiedzi Ireneusza, musimy przedstawić najpierw jego millenaryzm.

I. WYBRANI OSTATNIEGO TYSIĄCLECIA

Według Ireneusza widzialne przyjście Chrystusa, czyli drugie przyj-

ście w ciele nastąpi, gdy w Jerozolimie, na tronie świątyni zasiadał będzie

Antychryst 2 . Motyw Antychrysta pojawia się najczęściej w wypowiedziach

o treści eschatologicznej. Jego wystąpienie poprzedza wydarzenia ostat-

nie 3 . Do przedostatnich wydarzeń należy tysiącletnie panowanie Chrys-

tusa na ziemi. Ireneusz określał je jako „tempus regni” lub „tempora re-

gni” 4 albo nawiązując do Apokalipsy św. Jana (20,4–6), jako „tysiącle-

——————

1 Por. Adversus haereses [dalej: AH] V, 33,4. O związku Ireneuszowych poglądów z nauką

Papiasza pisał Euzebiusz: „Ten sam Papiasz przytacza inne jeszcze szczegóły, które go dojść mia-

ły drogą ustnego podania, a mianowicie jakieś nieznane podobieństwa Zbawiciela i nauki Jego

oraz jeszcze inne, zgoła legendarne opowiadania. Tak na przykład mówi, że po zmartwychwstaniu

nastąpi okres tysiącletni i że tutaj na ziemi nastanie widzialne królestwo Chrystusowe. Sądzę, że

źle rozumiał opowiadania zasłyszane od apostołów i nie dostrzegł tego, co mu jako obrazy w symbo-

licznych podawano słowach. Zdaje się, że to nie tęga była głowa, jak się o tym można przekonać

z jego pism. A jednak sprawił, że po nim bardzo wielu pisarzy kościelnych podobne żywiło mnie-

manie, bo się opierali na starodawnej tego męża powadze. Należeli do nich na przykład Ireneusz

i inni, którzy dali wyraz podobnemu zapatrywaniu”. Historia kościelna III, 39,12–13 (tł. A. Lisie-

cki, Poznań 1924, s. 143).

2 AH V, 30,4.

3 Por. E. Lohmeyer, Antichrist , [w:] Reallexikon für Antike und Christentum , red. T. Klau-

ser, Bd. 1, Stuttgart 1950, s. 455; A. F e r n a n d e z, La escatologia en el siglo II, Burgos 1979,

s. 266–268.

4 Por. AH 30,4; 23,3; 35,2 (wydawcy w Sources Chrétiennes [dalej: SC] oddali po grecku,

a więc w domniemanej wersji oryginału jako „chronos/chronoi tes basileias”).

KS. WINCENTY MYSZOR

cie” 5 . Całą historię świata i ludzkości pojmuje jako historię siedmiu ty-

siącleci, na wzór siedmiu dni przedstawionych w Księdze Rodzaju . Sześć

dni stworzenia świata i siódmy dzień jako dzień ostatni, dzień odpoczyn-

ku zapowiadały także całą historię 6 . Ostatnim etapem dziejów ludzkości

będzie siódme tysiąclecie. To siódme tysiąclecie w rozumowaniu Irene-

usza jest jednocześnie etapem pośrednim, między doczesnością a wiecz-

nością. Jego poglądy zamykają się w rodzaju „eschatologii pośredniej” 7 .

Okres ten znajduje również wyraźną paralelę w wydarzeniach paschal-

nych Chrystusa. Okres ostatniego tysiąclecia odpowiada okresowi czasu

między zmartwychwstaniem i wniebowstąpieniem Jezusa 8 , a więc okre-

sowi, gdy Chrystus zmartwychwstały ukazuje się Apostołom i udziela im

ostatnich pouczeń. Z pism gnostyckich wiemy, że okres ten jest bardzo

ważny dla objawienia gnostyckiego. W opisie panowania Chrystusa na

ziemi znajdujemy także wątki paralelne do wieczności ostatecznej. W o-

kresie ostatniego tysiąclecia będzie panował Chrystus. Natomiast po jego

zakończeniu nastąpi panowanie Ojca. Na planie chrystologicznym chodzi

o okres po wniebowstąpieniu Chrystusa, który odpowiada ostatecznemu

zmartwychwstaniu, sądowi i wejściu sprawiedliwych do nieba 9 .

Ostatnie millenium, według Ireneusza, charakteryzuje „zmartwychwsta-

nie sprawiedliwych”. Idąc za Apokalipsą Jana, nazywa je „zmartwychwsta-

niem pierwszym” 10 . Po tym zmartwychwstaniu „sprawiedliwi będą kró-

lować na ziemi, wzrastając z oglądu Pana i dzięki Niemu będą się przy-

zwyczajać do pojmowania chwały Boga Ojca, a w królestwie dostąpią

przestawania ze świętymi aniołami oraz łączności i jedności duchowych

bytów” 11 . Sprawiedliwi w tym okresie nie będą już umierali 12 . Nie znając

śmierci, nie będą się starzeć 13 . Przeciwnie, będą się stale rozwijali i do-

skonalili. Panowanie „sprawiedliwych” w ostatnim tysiącleciu oznacza

——————

5 We fragmencie V, 36,3 w wersji ormiańskiej, której brak w tłumaczeniu łacińskim, jako „sep-

ties millesimum annum regni iustorum”. (Por. SC, s. 153, 462).

6 „Oto bowiem w ilu dniach został stworzony świat, tyle tysiącleci będzie obejmowało całość

jego trwania. Dlatego w Księdze Rodzaju Pismo Święte mówi: »W ten sposób zostały dokończone

niebiosa i ziemia i wszystka ich ozdoba. I dokonał Bóg w dzień siódmy dzieła swego, które uczy-

nił i odpoczął w dzień siódmy od wszelkich dzieł swoich, które sprawił« (Rdz 2,1–2). Jest to opo-

wieść o wydarzeniach z przeszłości, w jaki sposób nastąpiły, ale jednocześnie proroctwo o wy-

darzeniach przyszłych. Jeśli bowiem »dzień Pana jest jak tysiąc lat« (2 Pt 3,8 i Ps 89,4) i jeśli

stworzenie dokonało się w ciągu sześciu dni, to jasne jest, że i wypełnienie rzeczy nastąpi przez

lata sześciu tysiącleci”. AH V, 28,3; także 29,2.

7 Por. Y. de Andia, Homo vivens , Paris 1986, s. 299, przypis 2.

8 AH V, 31,2.

9 Por. zestawienie wątku chrystologicznego i eschatologii u Y. de Andia (dz. cyt., s. 303).

10 Ap 20,5.6.

11 „regnabunt iusti in terra”, „crescentes ex visione Domini, et per ipsum assuescent capere

gloriam Dei Patris”, et cum sanctis angelis conversationem et communionem et unitatem spirita-

lium”. AH V, 35,1.

12 „W czasach bowiem królestwa sprawiedliwy człowiek, przebywając na ziemi, zapomni już

o śmierci”. AH V, 36,2.

13 „Gdy jednak postać ta [to jest: doczesności] minęła, a człowiek został odnowiony i umoc-

niony ku nieskazitelności, aby już nie mógł się starzeć, powstanie nowe niebo i nowa ziemia i na

nich będzie trwał nowy człowiek w stale na nowo przyjmowanym związku z Bogiem”. AH V, 36,1.

TYSIĄC LAT PANOWANIA CHRYSTUSA NA ZIEMI

również ich duchowy rozwój. Myśl o rozwoju człowieka, jak wiemy, jest

ideą centralną w teologii Ireneusza 14 . „Sprawiedliwi” będą się przygoto-

wywać do oglądu chwały Boga Ojca, a więc do wejścia do nieba. W tym

przygotowaniu służyć im będzie „ogląd Pana”, to znaczy Chrystusa

w chwale paruzji. Zmartwychwstały człowiek „będzie się wprawiał do

niezniszczalności, będzie wzrastał i nabierał siły w czasach królestwa,

aby stać się zdolnym do przyjęcia chwały Ojca” (capax gloriae) 15 . Wzra-

stanie „sprawiedliwych” będzie się odbywać w odpowiednim porządku,

będzie miało swoje etapy 16 . Ostatnim etapem będzie ogląd Boga Ojca. I-

reneusz uzasadnia jednocześnie istnienie nagrody pośredniej, którą osią-

gają sprawiedliwi w sposób widzialny na ziemi, w okresie panowania

Chrystusa. „Koniecznie należy powiedzieć to właśnie, że najpierw spra-

wiedliwi, w świecie, który zostaje odnowiony dla ukazania się Panu, jako

zmartwychwstali powinni wejść w dziedzictwo, które Bóg przyrzekł oj-

com, że powinni w nim królować, że potem dopiero nastąpi sąd. Jest rze-

czą słuszną, że w tym samym świecie, w którym się trudzili, albo byli do-

świadczani na wszelkie sposoby w cierpliwości, żeby otrzymali w nim

owoce swej cierpliwości. W tym świecie bowiem dla miłości Boga zostali

zabici, w tym świecie też powinni wrócić do życia” 17 .

„Sprawiedliwymi” są zatem przede wszystkim męczennicy, którzy po-

nieśli śmierć dla Chrystusa. Otrzymują nagrodę chwały na ziemi, na której

cierpieli. Królowanie sprawiedliwych na ziemi Ireneusz łączy ze zmar-

twychwstaniem ciała. Spełnienie zapowiedzi Chrystusa o piciu z winnego

szczepu w królestwie Ojca (por. Mt 26,27–29) odnosi do królestwa na

ziemi. „Przyrzekając pić go ze szczepu winnego razem ze swymi ucznia-

mi, ukazuje dwie sprawy: dziedzictwo ziemi, w którym wypije z nowego

szczepu winnego, i cielesne zmartwychwstanie jego uczniów. [...] A więc

nie można tego rozumieć, że w miejscu ponad niebiosami będzie pił ra-

zem z uczniami ze szczepu winnego, bo przecież ci, którzy są bez ciała,

nie piją” 18 . Podobnie uzasadnia zmartwychwstanie sprawiedliwych i ziem-

skie królowania, odwołując się do Łk 14,12–13 i 18,29–30. Szczodrobli-

wość wobec biednych będzie nagrodzona „w zmartwychwstaniu sprawie-

dliwych”, a ten, kto bezkompromisowo pójdzie za Chrystusem, „stokroć

tyle otrzyma na tym świecie”. Są do dary, „które nastaną w czasach kró-

lestwa, to znaczy w siódmym dniu”.

Prócz „sprawiedliwych”, którzy wywodzą się ze zmartwychwstałych,

w czasach królestwa będą także uczestniczyć „pozostawieni” („derelic-

ti”), to znaczy ci, „których Pan zastanie w ciele, gdy wyczekują go z nie-

——————

14 Ireneusz używa tu tej samej terminologii „wzrastania”, za pomocą której opisał dojrzewanie

i wzrastanie Adama w Księdze IV; por. uwagi na ten temat Y. de Andia (dz. cyt., s. 301).

15 AH V, 35,2.

16 Por. AH V, 31,1; 36,2; („ordo promotionis iustorum”, „et modus meditationis ad incorrupte-

lam”).

17 AH V, 32,1.

18 AH V, 33,1.

KS. WINCENTY MYSZOR

bios, znoszą cierpliwie smutek, którzy uszli z rąk Nieprawego, są właśnie

tymi, o których prorok mówi: »opuszczeni rozmnożą się na ziemi« 19 .

Skoro powracający w chwale Chrystus zastanie ich przy życiu, należą do

ludzi, którzy nie zaznają ani śmierci, ani zmartwychwstania. Ireneusz na-

wiązuje wyraźnie do 1 Tes 4,17 („potem my żywi i pozostawieni, wraz z

nimi będziemy porwani w powietrze na obłoki naprzeciw Pana”). W innej

wypowiedzi mówi także o tych, których „spośród pogan przygotuje Bóg

do tego, żeby pozostawieni mogli się rozmnożyć na ziemi, żeby byli rzą-

dzeni przez świętych i służyli w Jerozolimie” 20 . Zdaniem A. Orbego, w

królestwie Chrystusa będą trzy grupy ludzi: zmartwychwstali sprawie-

dliwi, „pozostawieni” („derelicti”) przy życiu wierni pochodzący z Izraela

oraz „przygotowani” przez Boga („praeparati a Deo”), pochodzący z po-

gaństwa 21 . „Przygotowanie” przez Boga A. Orbe rozumie jako przygoto-

wanie do małżeństwa wiernych z pogaństwa z wiernymi z Izraela dla po-

mnożenia tych, którzy zostali „pozostawieni” 22 .

W królestwie Chrystusa „sprawiedliwi” będą panować razem ze Zba-

wicielem, „pozostawieni” będą służyli jak kapłani, natomiast „przygoto-

wani” jak diakoni służyć będą świętym i kapłanom. To oznacza, że spo-

łeczność wiernych ostatniego tysiąclecia będzie miała układ hierarchicz-

ny, będą rządzący, panujący z Chrystusem i podporządkowani „sprawie-

dliwym”. Wypowiedzi Ireneusza nie są jednak precyzyjne i jasne. W jed-

nej wypowiedzi odróżnia „sprawiedliwych” zmartwychwstałych od „po-

zostawionych” przy życiu na przyjście Pana 23 . W innej wypowiedzi nie

odróżnia grup wiernych, którzy będą żyli w ostatnim tysiącleciu 24 . Jasno

natomiast mówi, że królować ze Zbawcą będą tylko wierzący. Panowanie

Chrystusa nastąpi bowiem po zniszczeniu Antychrysta i odrzuceniu po-

gan 25 . Potępieni nie zmartwychwstaną. Ich ciała pozostaną w zepsuciu,

dusze w otchłani, a zmartwychwstaną tylko na sąd, który nastąpi po za-

kończeniu tysiąclecia. Pokonanie Antychrysta oznacza, że w tysiącleciu

nie będzie już odstępstwa od Boga, a więc nie będzie już pogan.

O „sprawiedliwych” mówi, jak już przytoczyliśmy, że „w królestwie

dostąpią przestawania ze świętymi aniołami oraz łączności i jedności du-

chowych bytów” 26 . Zdaniem Orbego, Ireneusz zwalczał ideę zrównania

——————

19 AH V, 35,1.

20 Tamże.

21 A. O r b e, Introduccion a la teologia de los siglos II y III , Roma 1987, s. 975.

22 Tamże, s. 975 w aluzji do Ap 21,2 „Oblubienica przystrojona / przygotowana” oraz Rdz 24,

14. 23 AH V, 35.

24 AH V, 33.

25 „Post interitum Antichristi et perditionem omnim gentium sub eo existentium”. AH V, 35,1.

U Laktancjusza podobnie, pewnie pod wpływem Ap 20,3: „Et misit eum (=draconem) in abyssum,

et clausit super illum ut non seducat amplius gentes, donec consummentur mille anni” (Div. Inst.

VII, 24,4) za A. O r b e, dz. cyt., s. 974, p. 34.

26 AH V, 35,1; przypomina to formułę walentynian, przytoczoną przez Ireneusza, I, 21,3 („dla

zjednoczenia i wyzwolenia i zjednoczenia mocy”: „ad unitionem et redemptionem et communio-

nem virtutum”).

TYSIĄC LAT PANOWANIA CHRYSTUSA NA ZIEMI

„sprawiedliwych” z aniołami 27 . Wzmianka o aniołach wynika raczej z a-

luzji do Mt 8,38 („gdy przyjdzie w chwale Ojca swojego razem z anioła-

mi świętymi”). „Sprawiedliwi” w ostatnim tysiącleciu trwać będą w ciele

zmartwychwstałym, a więc nie będą się łączyć z aniołami według pomy-

słu gnostyckiego. Łączność i jedność duchowych bytów oznacza dosko-

nałość bytowania człowieka bez odrzucenia ciała, przeciwnie, doskona-

łość w ciele. Ireneusz wspomniał również o ciele zmartwychwstałych,

gdy mówił o piciu ze szczepu winnego 28 oraz o dniu, „który jest rzeczy-

wiście szabatem sprawiedliwych. W tym dniu nie będą wykonywać żad-

nego ziemskiego dzieła, ale zasiądą do przygotowanego stołu, który ich

nakarmi wszelkiego rodzaju pokarmami” 29 . Wydaje się, że to jedzenie

pokarmów i przyjmowanie napoju w ostatnim tysiącleciu nie będzie ko-

niecznością życiową, ale – podobnie jak spożywanie pokarmu przez Jezu-

sa zmartwychwstałego – dowodem rzeczywistości ciała.

Powołanych z pogan Bóg przygotuje do pomnożenia liczby wiernych

żyjących w ciele w czasie, gdy nastanie ostatnie tysiąclecie 30 . A. Orbe

sądzi, że Ireneusz mówi tu o łączeniu się w małżeństwach wiernych z po-

gaństwa z wiernymi z Izraela 31 . Liczba zbawionych w ten sposób musi

zostać uzupełniona według zapisu w księdze życia (Ap 13,8; 21,27) 32 . A.

Orbe dostrzega brak konsekwencji w wywodach Ireneusza. Z jednej stro-

ny Ireneusz mówi o małżeństwach w celu pomnożenia liczby wiernych,

innym razem mówi o doskonałości tych, którzy już nie będą zawierać

małżeństw 33 . Orbe przypomniał analogiczną wypowiedź Laktancjusza,

według której jednak w ostatnim tysiącleciu pozostawieni przy życiu nie

będą już umierali, ale będą rodzili potomstwo 34 . Innego zdania jest J. Da-

niélou, który uważa, że Ireneusz w ogóle nie mówi o płodności ludzi

w okresie millenium 35 . Wydaje mi się, że tekst, na który się Orbe powo-

łuje („ Et quotquot ex gentibus ad hoc praeparaverit Deus ad derelictos

multiplicandos in terra”, AH V, 35,1), można interpretować w ten sposób,

że pomnożenie wiernych, które nastąpi w ostatnim tysiącleciu, oznacza

powiększenie liczby zbawionych przez dołączenie do wiernych z Izraela

wiernych nawróconych z pogaństwa. Przygotowanie owych pogan musia-

——————

27 A. O r b e, dz. cyt., s. 968 n.

28 AH V, 33,1.

29 AH V, 33,2.

30 AH V, 35,1: „Et quotquot ex gentibus ad hoc praeparaverit Deus ad derelictos multiplican-

dos in terra et sub regno sanctorum fieri et ministrare huic Hierusalem”.

31 A. O r b e, dz. cyt., s. 975–981.

32 Por. AH II, 33,5: „Et ideo adimpleto numero, quem ipse apud se ante definiit, omnes qui-

cumque sunt scripti in vitam, resurgent, sua corpora et suas habentes animas et suos spiritus, in qu-

ibus placuerun Deo. [...] Et cessabunt utrique iam generare et generari et ducere uxorem et nubere;

uti commensurate multitudo ante praefiniti a Deo generis humani, perfectorum compago sive apta-

tio conservet Patris”.

33 A. O r b e, dz. cyt., s. 979.

34 „Tum qui erunt in corporibus vivi non morientur, sed per eosdem mille annos infinitam mul-

titudinem generabunt”. (Div. Inst. VII, 24,3), A. O r b e, dz. cyt., s. 980, p. 49.

35 J. Daniélou, Th éologie du Judéo-Christianisme , Tournai 1958, s. 347.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: