Z. BoHUSZEwICZ�WNA RO�LINY OWADO�ERNE OPRACOWANE WED�UG KERNERA VON MARILAUN I IN. NAK�AD KSI�GARNI �W. WOJCIECHA POZNA� - WARSZAWA - WILNO - LUBLIn 1927 I. Rosiczka. Wiemy, �e zwierz�ta drapie�ne czatuj� na zdobycz, uganiaj� si� za ni�, a gdy dop�dz�, to rzucaj� si� i zabijaj� ofiar�: zwierz�ta mi�so�erne przy pomocy pazur�w i z�b�w ptaki drapie�ne przy pomocy dzioba. Gdy obezw�adni� ofiar�, w�wczas j� po�eraj�. Kiedy m�wimy o ro�li nach owado�ernych, interesuje nas przedewszystkiem pyta- nie: jak chwytaj� one sw� zdobycz? Wszak ro�lina tkwi nieruchomo w ziemi, nie mo�e wi�c na owady napada�, nie posiada te� do tego takiej broni, jak� maj� zwierz�ta. Mimo- woli powstaje przypuszczenie, �e i ro�lina mo�e pochwyci� zdobycz, je�eli ta ostatnia sama si� do niej zbli�y, ro�lina musi posiada� jakie� przystosowania, u�atwiaj�ce jej t� czynno��. Wiemy przecie�, �e niekt�re owady cz�sto odwiedzaj� kwiaty wydzielaj�ce du�o nektaru, �e kwiaty rozmaitych ro�lin posia- daj� cechy wabi�ce, (jak np. jaskraw� barw�, mocny zapach), kt�re n�c� owady. Odwiedziny skrzydlatych tych go�ci nie pozostaj� bez po�ytku dla ro�lin: wysysaj�c nektar, o��vady przenosz� py�ek z kwiatka na kwia- tek i w ten spos�b u�atwiaj� opylenie, kt�re jest niezb�dne do wytworzenia si� owoc�w i nasion. Zbadajmy, czy ro�liny owado�erne nie posiadaj� r�wnie� jakich cech wabi�cych, u�atwiaj�cych im chwytanie owad�w, a bada- nia nasze zacznijmy od rosiczki. Rosiczka okr�g�olistna (Drosera rotundifolia) ro�nie pospolicie na bagnach torfiastych w Europie, Azji i Ameryce P�nocnej. Jest to niewielka ro�linka o listkach, u�o�onych p�asko na ziemi nakszta�t r�yczki, ze �rodka kt�rej wystrzela p�d, zako�czony bia- �emi kwiatami. Przyjrzyjmy si� li�ciom ro�linki. Li�cie zwierzchu wydaj� si� czer- wonawe, gdy� s� g�sto poro�ni�te czerwonemi w�oskami. Ka�dy taki w�osek sk�ada si� z n�ki, zako�czonej okr�g�aw� g��wk� - gru- czo�kiem. W�oski te ku �rodkowi li�cia s� zielonkawe, kr�tkie i stercz� pionowo, za� bli�ej kraw�dzi li�cia s� czerwonawe i rosn� pochy�o nazewn�trz. Ca�o�� przypomina ma�� poduszeczk�, naje�on� szpilkami. Ka�dy w�osek wydziela z gruczo�ka na ko�cu prze- zroczyst� kropelk� lepkiego p�ynu; kropelki te b�yszcz� na s�o�cu niby rosa, st�d nazwa ro�liny. Owady,. w poszukiwaniu nektaru, zwabione b�yszcz�c� od kropelek powierzchni� li�ci rosiczki, siadaj� na niej, ale naty chmiast si� przyklejaj�. Owad, komar, �uczek lub� muszka, zaczyna si� rzuca�, trzepota� skrzyde�kami, usi�uj�c wydosta� si� z matni, lecz dotyka przytem innych, s�siednich gruczo�k�w, kt�re zkolei oblewaj� go lepk� ciecz�. Ciecz ta :zakleja ma�e otworki rurek do oddychania, kt�re mieszcz� si� z ka�dej strony po bokach cia�a owada, a to nieodwo�alnie poci�ga za �sob� do�� szybk� �mier�. Tymczasem w li�ciu rosiczki zachodz� ciekawe zmiany. O ile �owad usiad� na �rodku li�cia, to po pewnym czasie, kiedy ofiara przestaje si� porusza�, naj- bli�ej po�o�one w�oski zaczynaj� pochyla� si� ku niej, a� dop�ki nie dotkn� jej swemi gruczo�kami; niebawem czyni� to samo w�oski nast�pnego szeregu, nast�pnie pochy- laj� si� jeszcze dalej po�o�one w�oski, a� wreszcie wszystkie prawie dotykaj� gruczo�kami pojmanego owada. Gruczo�ki zaczynaj� �vydziela� coraz wi�cej lepkiej cieczy, kt�ra zalewa ca�kowicie ofiar�. Wszystko to trwa godzin�, czasem kilka godzin lub dtu�ei. Nie- kiedy brzegi li�cia zaginaj� si� do wewn�trz, zamykaj�c owada jakby w woreczku. O ile owad usi�dzie nie na �rodku, lecz bli�ej kraw�dzi li�cia i dotknie kilku stercz�- cych tam w�osk�w, to ju� po kilku minutach, a w niekt�rych wypadkach po niespe�na minucie w�oski zaczynaj� si� pochyla� ku �rod- kowi li�cia, posuwaj�c jednocze�nie w tamt� stron� cia�o owada. Wskutek tego najbli�ej po�o�one, a nast�pnie i coraz dalsze w�oski pochylaj� si� nie ku �r odkowi, jak pierwej, jeno w przeciwn� stron�, tam gdzie le�y cia�o owada. Zdarza si� tak�e, �e na dw�ch przeciwleg�ych kraw�dziach li�cia usi�d� owady, w�wczas cz�� w�osk�w pochyla si� ku jed- nemu, druga cz�� - ku drugiemu. - Roz- maite, w wi�kszo�ci drobne owady, to jakgdyby zdobycz rosiczki; zwabione b�yszcz�cemi na li�ciu kropelkami, lec� nao�lep, siadaj� na li�ciu i wpadaj� w zdradzieck� pu�apk�. Najpospolit- sz� zdobycz� rosiczki bywaj� male�kie muszki, ale niekiedy trafiaj� si� i wi�ksze ofiary : motylki, nawet koniki polne. W takich wy- padkach w uwi�zieniu zdobyczy bior� udzia� dwa albo i wi�cej listk�w. II. W jaki spos�b rosiczka trawi sw� zdobyCz ? W�oski rosiczki w ci�gu kilku dni pozostaj� pochylone nad cia�em owada i trzymaj� go, gruczo�ki za� wydzielaj� bardzo wiele soku , kt�ry sam przez si� ulega zmianie, mianowicie staje si� kwa�ny i ze wzgl�du na swe w�asno�ci podobny do soku, jaki jest w �o��dku Cz�owieka i u z�vierz�t. �eby zrozumie� do- brze, jakie jest dzia�anie tego soku, musimy wpierw powiedzie� s��w par� o tem, jak odbywa si� trawienie pokarmu w ciele zwie- rz�cia. Po prze�kni�ciu pokarmu dostaje si� on do �o��dka i kiszek i ulega strawieniu. Tra- wienie polega na tem, �e te substancje pokar- mowe, kt�re nie rozpuszczaj� si� w wodzie, staj� si� rozpuszczalne pod wp�ywem rozmaitych sok�w, kt�re wydziela organizm zwierz�cy. A o to w�a�nie chodzi, - gdy� pokarm tylko w stanie p�ynnym mo�e si� przes�cza� do naczy� krwiono�nych i od�y- wia� cia�o. Ju� w �o��dku pokarmy ulegaj� dzia�aniu soku �o��dkowego. Sok ten jest k w a � n y i zawiera substancj� zwan� p e p s y n �; kwas i pepsyna posiadaj� t� w�asno��, �e rozpuszczaj� cz�ciowo, czyli t r a w i � twarde, zawieraj�ce bia�ko pokarmy, jak to : jajko, ser, niekt�re jarzyny a tak�e mi�so, kt�re sk�ada si� w znacznej cz�ci z substan- cyj bia�kowych. Te substancje, po roz�o�eniu ich przez sok �o��dkowy, ulegaj� innym jeszcze przemianom, a� wko�cu w postaci p�ynu dostaj� si� do naczy� krwiono�nych i wp�ywaj� na og�lne od�ywianie organizmu. Sok �o��dkowy rozpuszcza tylko pokarmy bia�kowe, to znaczy takie, kt�re sk�adaj� si� z substancyj, zbli�onych pod wzgl�dem che- micznym do bia�ka jaja ptasiego. Nazywamy je r�wnie� a z o t o w e m i, zawieraj� one bo- wiem zawsze azot. W przeciwie�stwie do nich substancje b e z a z o t o w e, jak np. t�uszcze, krochmal nie poddaj� si� dzia�aniu soku �o��dkowego, a zostaj� strawione w kisz- kach pod wp�ywem innych wydzielanych przez organizm sok�w. Sok, kt�ry wydziela si� z gruczo�k�w rosiczki, posiada te same w�asno�ci, co sok �o��dkowy, to znaczy jest kwa�ny i zawiera pepsyn�, mo�e wi�c strawi� mi�kkie cz�ci cia�a owada, kt�re podobnie jak mi�so innych zwierz�t sk�adaj� si� �r�wnie z substancyj bia�kowych. Cz�ci te pod wp�ywem trawi�- cego soku rozpuszczaj� si� w nim, tworz�c w ten spos�b p�yn pokarmowy, kt�ry li�� wch�ania za po�rednictwem gruczo�k�w i od�y- wia nim ca�� ro�lin�. Gdy resztki soku wsi�kn� w li��, w�wczas w�oski zaczynaj� si� znowu wyprostowywa�. S� one ju� suche, gdy� ca�a lepka ciecz znik�a bez �ladu, to te� twarde, niestrawione resztki cia�a owada, cz�ci pancerza, paszczy, �apki, pazurki �atwo spadaj� z li�cia, por��vane przez wiatr. Niebawem gruczo�ki zaczynaj� znowu wydziela� kropelki lepkiei cieczy, mog� wi�c znowu przyst�pi� do zwyk�ej swojej czyn- no�ci : do chwytania zdobyczy. Tak wi�c, bez wzgl�du na brak �o��dka i kiszek, rosiczka mo�e te� "strawi�" owada. R�nica polega na tem, �e ro�lina zatrzymuje i trawi zdobycz na powierzchni li�cia, nie za� wewn�trz cia�a, jak zwierz�. Sam proces tra�vienia jednak odbywa si� tu i tam zupe�nie podobnie. Uczeni dowiedli na podstawie bardzo wielu do�wiadcze�, �e sok z gruczo�k�w ro- siczki dzia�a zupe�nie tak samo jak sok �o��d- kowy zwierz�t. Wykonywano nast�puj�ce. pr�by : k�adzono na listku rosiczki ma�e ka- wa�eczki mi�sa lub jajka ugotowanego na twardo, kawa�eczki ko�ci, paznokcia, ,kroch- malu, t�uszczu lub krople mleka i t. p. C�. si� okaza�o? Pod wp�ywem p�ynu z gruczo�k�w rosiczki rozpuszcza�y si� tylko takie substancje, kt�re, jak mi�so, bia�ko, ko�ci trawi sok �o��dkowy. Krople mleka zamie- nia�y si� w twar�g a kawa�eczki twarogu r�wnie� rozpuszcza�y si� w soku, podobnie jak rozpuszczaj� si� w soku �o��dkowym. Przeciwnie, nie rozpuszcza�y si� wcale w p�ynie kawa�eczki t�uszczu, krochmalu, paznokcia, s� to bowiem substancje bezazotowe, kt�rych nie rozpuszcza r�wnie� sok �o��dkowy. Uczeni pr�bowali dalej dawa� rosiczce nasiona rozmaitych ro�lin, py�ek kwiatowy, kawa�eczki li�ci. Ale i w tym wypadku tylko pewna cz�� substancji tych cia� ulega�a stra- wieniu. Cz�sto si� zdarza w naturze, �e wiatr przyniesie na li�cie ro�liny nasionka i py�ek: rosiczka w�wczas korzysta z tego pokarmu, podobnie jak ze z�owionych owad�w. Gdy uczeni pr�bowali dalej k�a�� na li�cie rosiczki r�ne nie nadaj�ce si� do strawienia przedmioty, jak naprz. kamyczki, kawa�eczki w�gla, szk�a, korka, w�oski niekiedy pochyla�y si� nieco, zatrzymuj�c �w przedmiot, nie trwa�o to jednak d�ugo i niebawem do�� pr�dko, w niespe�na dob� ro�linka znowu wyprosto- wywa�a swe w�oski, jakby na dow�d, �e zasz�a pomy�ka. Nadzwyczajna jest ta wra�liwo�� w�osk�w rosiczki ! Wra�liwsze s� one ni� nasze cia�o. Uczeni poddawali je nast�puj�cej pr�bie: brali malutki odcinek w�osa. tak maly, �e wa�y� zaledwie 1/80000 g r a m a i k�adli ostro�nie na gruczo�ek w�oska rosiczki. Ci�ar ten jest tak nieznaczny, �e gdyby�my go po�o�yli na ko�cu j�zyka, toby�my nie poczuli go wcale, cho� koniec j�zyka jest najwra�liwsz� cz�ci� naszego cia�a. Natomiast w�osek, na kt�rym le�a� ten ci�ar znikomy, pochyli� si� jednak; znaczy to, �e zareagowa� czyli odpowiedzia� na podniet�, kt�rej my odczu� nie mo�emy wcale. Oczywi�cie tylko d�u�sze, trwaj�ce przy- najmniej kilka sekund dotkni�cie mo�e podra...
czaro3265