ZDROWIE TWOJEGO DZIECKA
dr Hilary Jones
1997
Jednym z bardziej popularnych mitów jest przekonanie, że prawidłowo przebiegająca ciąża kończy się po dziewięciu miesiącach narodzinami zdrowego, pełnego werwy maleństwa. Wszyscy są podekscytowani, zaczyna się świętowanie, tłumy wzruszonych przyjaciół przynoszą kwiaty. Rzeczywistość bywa czasem trochę inna. Rodzice oczekujący narodzin dziecka zwykle niewiele wiedzą o tym, jak poradzić sobie z typowymi kłopotami występującymi w czasie pierwszych kilku dni. Dla świeżo upieczonej mamy może to być nieprzyjemne, może poczuć się rozczarowana i zniechęcona gwałtowną zmianą w jej życiu. Niektóre matki czują się porzucone przez przyjaciół i członków rodziny, którzy po kilku dniach przestają się nimi interesować, zostawiając je same z nowymi fizycznymi i psychicznymi wyzwaniami.
Moment porodu, nieraz nazywany szokiem psychofizjologicznym, powoduje często wystąpienie poporodowych zaburzeń neurohormonalnych lub psychicznych.
Byłoby dziwne, gdyby matka nie była wyczerpana i zmęczona, nie czuła żadnych dolegliwości w okolicy piersi, bólów poporodowych, wywołanych procesem kurczenia się macicy, czy też dolegliwości z powodu rozciągniętych mięśni krocza (zwłaszcza jeśli miała założone szwy). Gdy do tego dodamy obowiązek opiekowania się dzieckiem i karmienia go, to nic dziwnego, że około 85% wszystkich matek cierpi na chandrę w mniej więcej trzecim lub czwartym dniu po porodzie. W tym okresie matka często ulega emocjom, staje się płaczliwa, czuje się przygnębiona, niekiedy wyładowuje swoje uczucia na otoczeniu, zwłaszcza na osobach najbliższych, na których najbardziej jej zależy. Na szczęście trwa to tylko dzień lub dwa i nie ma związku z dużo poważniejszym stanem depresji poporodowej, która może wystąpić w każdym czasie – począwszy od urodzenia dziecka aż do momentu, kiedy ukończy ono mniej więcej dwa lata.
W pierwszych dniach rodzice muszą zmieniać pieluszki kilka razy w ciągu dnia, a także w nocy, oraz od czasu do czasu znosić pozornie nieustający płacz dziecka. Są zmęczeni, ich uwagę zaprzątają myśli związane z wykończeniem pokoju dziecinnego i kosztami niezbędnego wyposażenia. Nic więc dziwnego, że atmosfera jest napięta i zdarzają się konflikty. Powodem tarć mogą być też rady udzielane przez położne, pielęgniarki środowiskowe i lekarzy, nie mówiąc już o pełnych dobrej woli matkach i teściowych.
Jednak nikt nigdy nie twierdził, że łatwo jest zajmować się noworodkiem w ciągu pierwszych dni jego życia. Prawdopodobnie, gdy temat ten był poruszany w szkole rodzenia, informacja ta dostała się jednym uchem, a wyleciała drugim. Tak naprawdę pierwsze dni mogą być i często są trudne, pomimo jedynego w swoim rodzaju uczucia radości i zdumienia, jakie towarzyszy rodzicielstwu. Dziecko bez wątpienia zmieni tryb życia obojga rodziców i powinni oni być na to przygotowani. Kiedy jesteś zmęczona i w ciągu dnia nie znajdujesz dość czasu, żeby zrobić wszystko, co zaplanowałaś, ważne jest, żebyś ustaliła, które sprawy mają pierwszeństwo, i postarała się uzyskać jak największą pomoc. Niektóre obowiązki mogą poczekać, na przykład niezbyt pilne prace domowe. Zobowiązanie twojego partnera do udziału w tych zajęciach jest niezwykle istotne jako trwały element organizacji życia domowego.
Należy pamiętać, że nie ma jedynie dobrych czy złych sposobów postępowania z dzieckiem. Rodzice powinni jednak od razu ustalić własne zasady i przestrzegać ich. Będzie im łatwiej, jeśli znajdą czas, żeby to przedyskutować. Jeśli uzgodnią linię postępowania w stosunku do dziecka, organizacja każdego dnia stanie się łatwiejsza i rzadziej będzie dochodzić do konfliktów. Istotne jest też, żeby rodzice po wykonaniu wszystkich prac znaleźli czas na cieszenia się dzieckiem, aby samo przebywanie z nim nie kojarzyło się z przymusem. Rodzice powinni też mieć czas na przebywanie ze sobą, aby podtrzymywać i chronić swój związek. Ustalenie od samego początku godzin układania dziecka do snu jest jednym ze sposobów osiągania tego celu.
Sądzę, że nadal będziemy oglądać w czasopismach i w telewizji przerysowane portrety fantastycznie wyglądających, bardzo szczupłych, wybitnie zdolnych supermatek. Z mojej wieloletniej praktyki lekarskiej wynika, że takie matki nie istnieją, chyba że rodziców stać na zatrudnienie opiekunki i wakacje spędzone bez dziecka. Życzę im tego z całego serca. Matki i ojcowie, którzy czują, że nie mogą sprostać takim oczekiwaniom, są normalni i z pewnością nie powinni czuć się winni. Każdy musi stawić czoło wyzwaniom i trudnościom, pojawiającym się w pierwszych dniach życia dziecka, każdy potrzebuje pomocy, wsparcia i podtrzymania na duchu, nawet jeśli wiedzie mu się znakomicie.
Szczególnie ciężko jest samotnym rodzicom, mimo, że mogą czerpać więcej satysfakcji z samodzielnego wychowania dziecka i nawiązać z nim bliższe kontakty. Z drugiej strony sami muszą podejmować niełatwe decyzje, trudniej też im zdobyć pomoc, nawiązać przyjaźń, znaleźć chwilę dla siebie, czas na rozrywkę po pracy i spotkania z innymi ludźmi. Pieniądze i mieszkanie też mogą stanowić problem, a znalezienie osoby, która zajęłaby się dzieckiem, bywa bardziej skomplikowane, ponieważ samotni rodzice częściej miewają kłopoty finansowe.
Wcześniakiem nazywamy dziecko urodzone przed upływem 37 tygodnia ciąży. Uważa się, że około 5 do 10% niemowląt należy do tej grupy. Wcześniactwo nie jest szkodliwe dla zdrowia matki; dziecko natomiast ma mniejszą niż niemowlę urodzone w terminie odporność na zakażenia; im wcześniej odbył się poród, tym mniejsza odporność.
Problem polega na tym, że rozwój noworodka nie został w pełni zakończony i może on mieć trudności z samodzielnym życiem, poza łonem matki. Do niedawna wcześniactwo było główną przyczyną śmierci lub kalectwa niemowląt, ale dzięki nowoczesnym metodom leczenia, stosowanym w oddziałach opieki specjalnej nad noworodkiem, prawdopodobieństwo przeżycia ogromnie wzrosło.
Do głównych problemów, z jakimi boryka się wcześniak, należą trudności z oddychaniem, znane jako zespół zaburzeń oddechowych, wylewy krwi do mózgu w okresie okołoporodowym, żółtaczka, niskie stężenie glukozy we krwi, niemożność sprawnego regulowania temperatury ciała oraz wysoka podatność na zakażenia. Nowoczesne oddziały specjalnej opieki nad noworodkiem są przystosowane do wykrywania i leczenia tego typu zaburzeń.
W połowie przypadków przyczyna pozostaje nieznana. W innych może to być związane ze stanem, w jakim znajduje się matka, dziecko lub łożysko. Najczęściej, bo w około 15% przypadków, powodem jest ciąża mnoga. Wydaje się, że dodatkowe obciążenie macicy, napinające jej błonę mięśniową, wysokie ciśnienie krwi oraz stan przedrzucawkowy u matki (obrzęk palców rąk i nóg w okolicach kostek z towarzyszącym podwyższonym ciśnieniem krwi), cukrzyca, dolegliwości sercowe oraz długotrwałe zaburzenia nerek również mogą doprowadzić do przedwczesnego porodu. Aby uniknąć komplikacji i zapewnić najbezpieczniejsze i najwłaściwsze zakończenie ciąży, można przed upływem 37 tygodni sztucznie wywołać poród lub przeprowadzić cesarskie cięcie.
Czasami błony otaczające płód w macicy pękają wcześniej, co może wywołać niewielki wypływ płynu przez pochwę, a nawet przedwczesne odejście wód płodowych, co z kolei doprowadza do przedwczesnego porodu. Może on być też spowodowany zakażeniem dróg rodnych i macicy. Jeśli łożysko odkleja się od ściany macicy, może nastąpić obfite krwawienie, co prawie zawsze prowadzi do przedwczesnego porodu lub konieczności natychmiastowego zakończenia porodu cięciem cesarskim.
Ryzyko przedwczesnego porodu istnieje również wtedy, gdy jama macicy jest zbyt mała (wrodzona nieprawidłowość prowadzi do powstania przegrody, która dzieli jamę macicy na dwie części) lub też gdy występuje nadmiar płynu owodniowego.
Kiedy rodzice dowiadują się, że ich dziecko zostanie umieszczone na oddziale specjalnej opieki, są oczywiście zakłopotani i bardzo niespokojni. U wcześniaków istnieje możliwość wystąpienia mniejszych lub większych problemów i oddział specjalnej opieki jest dla nich jedynym ratunkiem. Dziecko umieszcza się w przezroczystym inkubatorze, w którym utrzymywana jest stała temperatura. W oddychaniu pomaga mu respirator, a ponieważ wcześniak nie potrafi ssać ani połykać, odżywianie odbywa się dożylnie lub przez sondę wprowadzoną do żołądka przez nos. Jako uzupełnienie specjalnie wzbogaconych odżywek z mleka podaje się żelazo i witaminy. Dziecko zostaje na ogół w szpitalu do chwili, gdy osiągnie wagę około 2,25 kg.
Przebywanie z dziecka w inkubatorze jest udręką dla każdego rodzica. Noworodek zostaje podłączony do różnych urządzeń, rurki odprowadzające pokarm zostają wprowadzone do jego przewodu pokarmowego, więc wygląda bardzo żałośnie. Personel jednak wie, co robi, i każda czynność jest przemyślana.
W tym okresie rodzice często potrzebują wielu słów pociechy i podtrzymywania na duchu, zwłaszcza jeśli przedwczesny poród wywołał szok. Pracownicy oddziału specjalnej opieki są dobrze przygotowani da zapewnienia wsparcia rodzicom, udzielenia informacji i dodawania otuchy.
Obawa, że nie będzie można nawiązać odpowiedniego kontaktu z wcześniakiem, jest również nieuzasadniona, ponieważ bardzo aktywnie zachęca się rodziców do opiekowania się dzieckiem, trzymania na rękach, karmienia i ubierania. Nawet karmienia piersią, które w tej sytuacji jest często utrudnione, może być podejmowane.
Uczucie niezadowolenia wywołane faktem, że ktoś inny zajmuje się naszym dzieckiem, jest zrozumiałe i naturalne, ale przecież nikt nie może na stałe zastąpić prawdziwego ojca i matki.
Jeżeli ciąża przebiega prawidłowo, szanse przeżycia dziecka są tym większe, im dłużej przebywa ono w łonie matki. Tak więc im wcześniej przed wyznaczonym terminem przyjdzie na świat, tym większe ryzyko. Dzięki nowoczesnej technice pediatrycznej wiele dzieci urodzonych już po 23 tygodniach i ważących jedynie 500 g nie umiera. Niektóre z nich mogą jednak cierpieć z powodu długotrwałych powikłań i być w przyszłości w pewnym stopniu niepełnosprawne.
Dwudziesty ósmy tydzień ciąży często uważa się za punkt krytyczny, ponieważ 80% wcześniaków urodzonych w tym okresie udaje się przeżyć. Wiele zależy od dostępności i fachowości oddziałów specjalnej opieki nad noworodkiem.
Inną grupę matek, które prawdopodobnie przeżyją lekki szok w ciągu pierwszych dni po porodzie, są te, które urodziły drugie lub trzecie dziecko. Opieka nad dwójką dzieci jest czymś więcej niż tylko zdwojonym wysiłkiem. Rodzice, dzielący czas i uwagę między dwójkę dzieci, są zwykle przemęczeni. Mają co prawda doświadczenie i wprawę, wychowawszy już jedno dziecko, ale teraz stają przed nowymi problemami, takimi jak zazdrość, a nawet uraza starszego rodzeństwa. Nie zawsze musi tak być, ale często starsze dzieci dopominają się o poświęcenie im dodatkowego czasu; przytulają się do rodziców lub rozrabiają, by zwrócić na siebie uwagę.
Starsze dzieci, z którymi wcześniej nie było takich kłopotów, mogą zacząć moczyć się w nocy, odmawiać jedzenia i miewać często napady złego humoru. Należy zatem poświęcać im więcej czasu, interesować się ich problemami, a także angażować do opieki nad niemowlęciem. Wytłumaczenie nowej sytuacji zaspokoi ciekawość starszego dziecka, a niektórym z nich -–tym grzeczniejszym – można nawet powierzyć karmienie niemowlęcia, oczywiście pod warunkiem, że będzie się to odbywało pod kontrolą osoby dorosłej.
W przypadku bliźniąt i ciąży mnogiej kłopoty związane z posiadaniem dwójki lub więcej dzieci są trochę innej natury. Nie ma problemu starszego rodzeństwa, ale – choć jest to rzeczywiście podwójna przyjemność – to zgodnie ze starym powiedzeniem, także podwójny kłopot. Z pewnością potrzebna jest dodatkowa pomoc i wsparcie ze strony przyjaciół, krewnych i pracowników służby zdrowia, zwłaszcza w przypadku wcześniaków, co przy ciążach mnogich zdarza się bardzo często.
Nawet jeśli rodzice dobrze przygotowali się do narodzin dziecka, osobistego doświadczenia, jakim jest przeżycie związane z tym faktem, nie da się niczym zastąpić. Dopiero gdy pojawią się problemy, rodzice zaczynają rozumieć, co na nich ciąży. Wtedy właśnie profesjonalna pomoc może być nieoceniona. Partnerzy, przyjaciele i krewni mogą poświęcać swój czas i udzielać rodzicom bieżącej pomocy, ale najbardziej predestynowani do zapewnienia fachowej opieki zdrowotnej są pracownicy służby zdrowia.
Łatwo stracić kontrolę nad tymi wszystkimi drobnymi problemami, które pojawiają się w pierwszych dniach po porodzie. Wspaniale, jeśli ty i dziecko jesteście szczęśliwi i wszystko układa się dobrze. Jeśli jednak sprawy idą źle, jeśli nie dajesz sobie rady czy też czujesz się wszystkiemu winna i pogrążasz się w depresji, natychmiast poszukaj pomocy. Takie uczucia są całkowicie normalne i możesz się ich z powodzeniem pozbyć. Główną przeszkodą, którą musisz natychmiast pokonać, jest uświadomienie sobie swego stanu i zwrócenie się o pomoc.
Wiele matek uważa, że bliski kontakt z dzieckiem, nawiązany w czasie karmienia piersią, daje jedyną w swoim rodzaju satysfakcję i jest niezbędny. Nie ulega wątpliwości, że karmienie piersią jest najkorzystniejsze i dla niemowląt, i dla matki. Niestety, nie wszystkie młode matki mogą korzystać z tego dobrodziejstwa.
Karmienie piersią jest dla noworodka korzystne z wielu powodów. Mleko matki jest naturalnym pokarmem i najlepiej odpowiada potrzebom żywieniowym niemowlęcia. Zapewnia doskonałą równowagę niezbędną dla zdrowia i rozwoju dziecka, jest łatwo przyswajalne oraz zawiera hormony i inne aktywne substancje, których brak w gotowych mieszankach mlecznych.
Ważną zaletą karmienia jest też ta, że przeciwciała matki przedostają się z mlekiem do organizmu dziecka, chroniąc je przed zakażeniami. Niemowlęta karmione piersią rzadziej chorują z powodu niestrawności, a jeśli już, szybciej powracają do zdrowia niż dzieci karmione sztucznie. Będą też w przyszłości mniej podatne na astmę, egzemę, katar sienny i inne choroby alergiczne. Karmienie piersią jest szczególnie korzystne dla wcześniaków, ponieważ ich zapotrzebowanie na przeciwciała oraz potrzeby żywieniowe są w tym okresie największe.
Karmienie piersią jest również wygodne dla matki, ponieważ nie wymaga przygotowań i w każdej chwili pozwala nakarmić dziecko. Mleko matki jest zawsze właściwej gęstości w odróżnieniu od mieszanki mlecznej, która może być za gęsta lub za rzadka. Przy karmieniu niemowlęcia w sposób naturalny nie trzeba się martwić o butelki i sterylizatory. Ponadto proces karmienia piersią uruchamia u matki wytwarzanie hormonu przyspieszającego obkurczanie się macicy i pozwala na szybszy jej powrót do prawidłowej wielkości. Niektóre matki twierdzą też, że szybciej powracają do dawnej figury. Nie zawsze tak się dzieje, gdyż karmienie wymaga dużej ilości energii – a zatem bogato energetycznej diety. Jest to kwestia czysto indywidualna. Istnieją pewne dowody na to, że karmienie piersią może chronić natkę przed późniejszym zachorowaniem na raka piersi.
Również śmierć łóżeczkowa jest mniej prawdopodobna w przypadku niemowląt karmionych piersią, ponieważ ich matki rzadziej palą papierosy niż kobiety karmiące sztucznie.
Chociaż zwolennikom karmienia piersią prawdopodobnie nie spodoba się to, co powiem, prawdą jest, że nie każdej kobiecie ono odpowiada. Niektóre matki po prostu tego nie lubią, inne uważają, że to zbyt trudne, zwłaszcza te, które mają więcej niż jedno niemowlę. Tych rodziców uspokoi stwierdzenie, że dzieci karmione z butelki rosną i rozwijają się zupełnie prawidłowo.
Kłopoty z karmieniem piersią, stresujące i męczące, połączone z zamartwianiem się i znużeniem mogą zablokować hormony i uniemożliwić proces wytwarzania mleka. W rezultacie czynność karmienia staje się udręką. Na szczęście prawie zawsze problemom tym można zaradzić, ale wymaga to cierpliwości, wytrwałości oraz rozsądnej i godnej zaufania porady i pomocy, co niestety nie zawsze jest możliwe.
Od czasu do czasu dobrze jest ściągnąć porcję mleka do butelki, co umożliwi dziecku korzystanie z mleka matki, a matce pozwoli odpocząć od karmienia. Jest to dobry pomysł również dlatego, że umożliwi niemowlęciu przyzwyczajanie się do smoczka. Mleko kobiece może być przetrzymywane w wysterylizowanej, zamkniętej butelce do 24 godzin w lodówce, a w bardzo niskiej temperaturze – do kilku tygodni.
Jedną z często występujących dolegliwości u kobiet karmiących są podrażnione bolesne brodawki. Jeśli ból nie jest silny, nie ma powodu do przerywania karmienia piersią. Podrażnienia skóry wokół brodawek są nie do uniknięcia, ponieważ jest to wynik częstego ssania. Z pewnością ulgę przyniesie ci osuszanie brodawek i utrzymywanie ich w czystości oraz częsta zmiana podkładek na piersi. Jeśli uczucie dyskomfortu nie mija możesz założyć ochraniacze przylegające do brodawek jak smoczki. Ochraniacze mogą być używane przez dwa lub trzy dni, nie powodując zmniejszenia wydzielania mleka.
Pleśniawki (często spotykana infekcja) mogą doprowadzić do jednoczesnego zapalenia brodawki piersi matki i jamy ustnej u dziecka. Pleśniawki brodawek muszą być leczone kremem przeciwgrzybiczym, starannie zmywanym przed każdym karmieniem. Pleśniawki jamy ustnej dziecka są na ogół leczone kroplami przeciwgrzybiczymi.
Kolejną, częstą dolegliwością jest obrzmienie sutków spowodowane nagromadzeniem się w nich nadmiernej ilości mleka, co powoduje, iż stają się one twarde i bardzo wrażliwe. Ulgę przynosi nakarmienie dziecka lub odciągnięcie pewnej ilości mleka oraz gorąca kąpiel albo przyłożenie do piersi gorącego ręcznika. Pomaga także luźny, ale podtrzymujący piersi biustonosz, podanie środka przeciwbólowego, np. paracetamolu. Jeśli gruczoły sutkowe nie tylko sprawiają ból, ale tworzą się w nich także guzowate stwardnienia, może to oznaczać, że przewody mleczne uległy zatkaniu. Karmienie piersią pomaga wtedy odblokować kanaliki o pobudzić wypływanie mleka. Przyłożenie gorącego ręcznika w miejscu stwardnienia również przynosi ulgę. Możesz też spróbować odcisnąć mleko z piersi. Jeśli jednak nadal źle się czujesz, masz gorączkę, poradź się lekarza, który zaleci odpowiednie leczenie. Zlekceważenie tej sytuacji może doprowadzić do powstania ropnia sutka, objawiającego się dużą wrażliwością na dotyk, bolesnym zaczerwienieniem i obrzmieniem skóry. Zwykle niezbędna okazuje się kuracja antybiotykami oraz natychmiastowe przerwanie karmienia piersią.
Jedną z najwcześniejszych oznak zajścia w ciąże jest uczucie mrowienia w piersi. Gruczoły produkujące mleko i przewody mleczne powiększają się podobnie jak brodawki, które miękną i stają się ciemniejsze. Gdy zaraz po urodzeniu dziecko zostaje przystawione do piersi, gruczoły zaczynają wytwarzać mleko. Przypomina to sytuację popytu i podaży – im więcej dziecko je, tym więcej pokarmu wytwarza organizm matki. Z tego powodu początkowo ilość wytwarzanego mleka może być niewielka i wiele kobiet martwi się, że nie będą miały dość pokarmu. Jeśli jednak dziecko jest karmione na żądanie, wydzielanie mleka powinno być wystarczające dla zaspokojenia potrzeb niemowlęcia. Częstsze karmienie stymuluje wytwarzanie mleka, a dokarmianie z butelki w sytuacji, gdy wydaje ci się, że dziecko dostaje zbyt mało pokarmu, prowadzi do zmniejszenia jego ilości.
Ponieważ zmęczenie i stres mogą spowodować zmniejszenie wydzielania mleka, ważne jest, żebyś dobrze się odżywiała, piła dużo płynów oraz należycie wypoczywała.
Bardzo ważna jest pozycja matki i dziecka w czasie karmienia. Niemowlę musi być tak przystawione do piersi, żeby pobudzało to odruch wypływu mleka. Jeśli dziecko ssie pustą brodawkę, będzie niespokojne, brodawka zacznie sprawiać ci ból i mleko przez nią nie wypłynie. Istotne jest, żeby cała brodawka wraz z otoczką (brązowy obszar dookoła brodawki) znalazły się w buzi dziecka.
Również matka musi mieć wygodną pozycję siedzącą i być dobrze podparta na miękkiej poduszce. Powinnaś więc zapomnieć o zmęczeniu, niepokoju, wyczerpaniu, a nawet zakłopotaniu, które czasami towarzyszy ci w miejscach publicznych, gdzie nie ma odpowiednich warunków do karmienia piersią.
Trochę czasu może upłynąć, zanim karmienie piersią noworodka stanie się regularne. Po jednym lub dwóch dniach proces ten zaczyna przebiegać prawidłowo, a jego tempo zależy w dużej mierze od niemowlęcia. Dziecko nadmiernie senne, z nasiloną żółtaczką lub wyjątkowo niespokojne nie będzie ani często, ani długo ssało. W takiej sytuacji możesz jedynie uzbroić się w cierpliwość. Powstaje następne pytanie: na jak długo niemowlę powinno być przystawiane do każdej piersi. Na pewno należy opróżniać każdą pierś za każdym razem do końca, ponieważ ostatnia porcja mleka ma największą wartość energetyczną. Jeśli dziecko jest nadal głodne, możesz przystawić je do drugiej piersi. Niemowlę całkowicie najedzone puszcza brodawkę lub zasypia w trakcie karmienia. Cała sprawa polega na tym, żeby kolejne karmienia rozpoczynać od innej piersi, tak, żeby każda pierś była opróżniana do końca, co zmniejsza ryzyko wystąpienia obrzmienia lub stanu zapalnego gruczołu sutkowego.
Początkowo głodny noworodek wymaga częstszego i dłuższego karmienia, co sprawia, że zmęczonej matce wydaje się, że wciąż karmi dziecko. Na szczęście wkrótce się to zmienia, a karmienie staje się okazją do spędzenia z dzieckiem szczęśliwych chwil. Matki wiedzą, że jeśli ich dziecko systematycznie przybiera na wadze i zużywa około pół tuzina pieluszek dziennie, to otrzymuje wystarczającą porcję mleka. Oznacza to, że istnieje właściwa równowaga między płynami, które niemowlę przyjmuje i wydala. Problemy mogą się pojawić w sytuacji, gdy dziecko mało jada, 4 – 5 razy dziennie, bywa senne, przez dłuższy czas, przybiera na wadze bardzo powoli lub w ogóle. W takim przypadku zawsze powinnaś zasięgnąć fachowej porady.
...
moderator132