stres.pdf

Tatiana Rongińska

Uniwersytet Zielonogórski

Diagnostyka źródeł stresu i wypalenia zawodowego w pracy

pielęgniarki

Wysoki poziom obciążenia psychicznego w zawodach lekarskich zwłaszcza wśród

średniego personelu medycznego wynika z potrzeby zaangażowania osobistego w sprawy

chorych i cierpiących ludzi. Koncepcje stresu i wypalenia psychicznego ( Burnout ) w

zawodach związanych z pracą z ludźmi z wyszczególnieniem grupy lekarzy i pielęgniarek

zajmują ważne miejsce we współczesnej psychologii zdrowia, która jako stosunkowo młoda

dyscyplina psychologiczna odzwierciedla w swoim rozwoju negatywne skutki postępu

cywilizacyjnego w związku z wzrastającą konkurencją na rynku pracy. Kondycja zdrowotna

pracownika w każdym zawodzie w znacznym stopniu zależy od umiejętności radzenia sobie

ze stresem, a jakość strategii zwalczania sytuacji stresowych w dużej mierze - od

postrzegania i oceny siebie, swoich potencjalnych możliwości w kontekście konkretnej

sytuacji stresowej. Jest to zgodne z salutogenetyczną koncepcją zdrowia Aarona

Antonovsky’ego ( salus - łac. zdrowy), w której efektywność zwalczania stresu jest

uwarunkowana tzn. poczuciem koherencji, tj. efektem subiektywnego przeżywania zgody z

sobą i z sytuacją zewnętrzną (Antonovsky, 1987). Człowiek o wysokim poczuciu koherencji

skutecznie radzi sobie ze stresem zawodowym, ponieważ postrzega najbliższe otoczenie

jako jasne, zrozumiałe i sensowne, a siebie samego - jako osobę zaradną. Przyjmując

konieczność ścisłej współpracy z pacjentami w zawodzie lekarskim zwłaszcza w relacjach

„pielęgniarka – pacjent” warto podkreślić znaczenie składników koherencji dla osiągnięcia

dobrych efektów leczenia i świadomości wpływu na sam procesu leczenia (zrozumiałość,

zaradność, sensowność sytuacji).

Celem analizy prezentowanego w referacie materiału empirycznego jest ustalenie

natężenia stresu i wypalenia zawodowego pielęgniarek. Ponieważ wypalenie psychiczne jest

fenomenem stosunkowo nowym i rozmaicie interpretowanym, warto w tym miejscu krótko

scharakteryzować jego główne objawy i uwarunkowania.

Syndrom wypalenia psychicznego przejawia się w tym, że człowiek przestaje

odczuwać radość i zadowolenie z pracy i całokształtu swego życia, czyje się mniej zaradny,

zanika chęć działania, rozwija się pustka wewnętrzna. Pierwsze obserwacje niekorzystnych

objawów w zawodach pomocnych, socjalnych i opiekuńczych stwierdziły tendencje do

spadku motywacji do pracy, nasilenia awersji i resentymentu wobec swoich podopiecznych.

Badania pielęgniarek ujawniły objawy syndromu, który metaforycznie był określony jako

syndrom „bezsilnego pomocnika” (Schmidtbauer 1977). Pojęcie Burnout ( ang. - wypalony )

pojawiło się w latach 70 w USA, a jego autorzy, H. Freudenberger i Ch. Maslach,

podkreślają, iż zjawisko wypalenia psychicznego na skutek przeciążenia w pracy zawodowej

można odnieść nie tylko do zawodów socjalnych. Lista zawodów zagrożonych syndromem

Burnout obejmuje dzisiaj szeroką paletę aktywności człowieka dorosłego łącznie z

problemami życia osobistego.

Specyfika rozwoju syndromu wypalenia zawodowego wykazuje szereg niepokojących

cech. Po pierwsze, początkowe fazy syndromu w postaci wysokiej motywacji pracy, dążenia

do rozwoju kariery zawodowej nie zawsze sygnalizują o powstającym zagrożeniu. Stadialny i

stopniowy charakter rozwoju syndromu wypalenia zawodowego podkreśla większość

autorów (Freudenberger, 1974; Maslach, 1982; Burisch, 1994). Mimo rozbieżności poglądów

autorów koncepcji wypalenia psychicznego we wszystkich opisach powtarzają się fazy

frustracji, stagnacji, apatii i rozpaczy. Dokładny opis faz powstawania syndromu wypalenia

oraz analizę porównawczą poglądów różnych autorów przedstawia M. Burisch (Burisch,

1994). Autor wyróżnia siedem podstawowych faz przebiegu syndromu – od fazy

wzmożonego zaangażowania, poprzez stopniową destrukcję zachowań w postaci

wzrastającej awersji w stosunku do kolegów i podopiecznych, łącznie z końcową fazą

rozpaczy i pustki egzystencjalnej.

Analizując charakterystyczne objawy syndromu wypalenia na różnych stadiach jego

rozwoju można zauważyć, iż większość symptomów wiąże się z pogorszeniem relacji

interpersonalnych, co prowadzi do obniżenia efektywności pracy w zawodach związanych z

pomaganiem innym ludziom. Takie objawy jak „stereotypowe traktowanie pacjentów,

uczniów”, „przejście od pomocy do nadzorowania”, „chłód emocjonalny, zanik empatii”,

„dominacja środków kontrolowania i karania” Maslach opisuje jako zjawisko depersonalizacji,

które według autorki jest jednym z podstawowych wymiarów syndromu wypalenia

zawodowego. Destrukcja sfer psychicznych początkowo dotyczy sfery emocjonalnej, a

spustoszenie postępujące w miarę rozwoju syndromu Maslach określa jako wyczerpanie

emocjonalne, czyli drugi wymiar tego zjawiska. Przyjmując pod uwagę całościowy charakter

psychiki i zachowań człowieka należy podkreślić, że negatywne skutki przemęczenia

psychicznego zaczynają występować w innych sferach psychicznych – intelektualnej i

motywacyjnej. Zaobserwować można przy tym charakterystyczne błędy poznawcze, jak np.

zaburzenia koncentracji uwagi, niezdolność do wykonywania zadań złożonych, sztywność

myślenia, zanik inicjatywy własnej, niską wydajność, działanie ściśle według instrukcji i

wskazówek. Postępujące zmiany w zachowaniach pracownika w konsekwencji prowadzą do

wzrostu niezadowolenia z pracy (trzeci wymiar syndromu według Ch. Maslach). Innymi słowy

podłoże powstawania syndromu stanowi rozbieżność między wysiłkiem własnym a

oczekiwaną gratyfikacją z pracy. W literaturze poświęconej analizie syndromu wypalenia

takie zjawisko znane jest jako „kryzys gratyfikacji” (Siegrist, 1991), którego negatywnymi

skutkami mogą być zaburzenia psychosomatyczne.

Metoda

Stadialny charakter oraz złożoność syndromu wypalenia zawodowego wymaga

zastosowania narzędzi badawczych pozwalających na ustalenie stopnia zagrożenia tym

zjawiskiem, a także na wyznaczenie kierunków działań prewencyjnych. Na tym bazuje

konstrukcja narzędzia badawczego, które zostało wykorzystane w przedstawionych w

artykule badaniach. Kwestionariusz Zachowań i Przeżyć dotyczących pracy

( Arbeitsbezogenes Verhaltens- und Erlebensmuster – AVEM) opracowano w Instytucie

Psychologii Uniwersytetu Poczdamskiego (Schaarschmidt&Fischer, 1996). Wersja polska

została przygotowana w ramach współpracy pomiędzy Instytutem Psychologii Uniwersytetu

Poczdamskiego i Zakładem Psychologii Zarządzania Uniwersytetu Zielonogórskiego

(Rongińska, Gaida, 2001).

Kwestionariusz AVEM pozwala wyłonić cztery typy zachowań charakterystyczne dla

środowiska pracy, które w różnym stopniu określają skuteczność radzenia sobie ze stresem

w pracy. Przy tym analizie poddano trzy sfery osobowości:

1. Zaangażowanie zawodowe.

2. Odporność psychiczna i strategie zwalczania sytuacji problemowych.

3. Emocjonalny stosunek do pracy.

Obszar zachowań i przeżyć w sytuacjach wymagań zawodowych opisują 11 skal

kwestionariusza, uwzględniające trzy wymienione sfery:

1. Subiektywne znaczenie pracy.

2. Ambicje zawodowe.

3. Gotowość do wydatków energetycznych – zaangażowania się.

4. Dążenie do perfekcji.

5. Zdolność do dystansowania się wobec problemów zawodowych.

6. Tendencja do rezygnacji w sytuacji porażki.

7. Ofensywna strategia rozwiązywania problemów.

8. Wewnętrzny spokój i równowaga.

9. Poczucie sukcesu w zawodzie.

10. Zadowolenie z życia.

11. Poczucie wsparcia społecznego.

Konstelacja oddzielnych skal kwestionariusza wykazuje istnienie czterech względnie

stałych typów zachowań i przeżyć związanych z pracą:

¾ Typ G – typ zdrowy (niem. gesund – zdrowy), zaangażowany, zdolny do

dystansowania się i ofensywnych strategii rozwiązywania problemów. Równowaga

wewnętrzna oraz zdolność do zachowania dystansu w stosunku do problemów związanych z

pracą sprawiają, iż ten typ zachowań jest interpretowany w teście jako najbardziej pożądany

ze względu na efektywność pracy i zachowanie zdrowia psychicznego.

¾ Typ S – typ oszczędnościowy (niem. sparsam – oszczędny), o przeciętnych

ambicjach zawodowych i stosunkowo niskim poziomie motywacji, ale jednocześnie wyraźnej

skłonności do dystansowania się wobec pracy. Charakterystyczny dla tego typu jest wysoki

stopień zadowolenia z pracy nawet w sytuacji niskich lub przeciętnych osiągnięć.

¾ Typ A – typ ryzyka, nadmiernie obciążony, przypisujący pracy bardzo wysokie

znaczenie subiektywne, o wyraźnej tendencji do wzmożonego zaangażowania w problemy

kariery zawodowej, przy jednocześnie niskiej odporności psychicznej. Typ zachowań A wg

Friedmana&Rosenmana (1974) jest znany w świadomości potocznej jako „pracoholik”,

człowiek uzależniony od pracy.

¾ Typ B – typ „wypalony” (ang. burnout – wypalony), o bardzo niskim subiektywnym

znaczeniu pracy, zmniejszonej odporności na stres przy jednocześnie ograniczonej

zdolności do dystansowania się, tendencji do rezygnacji w sytuacjach trudnych, ekstremalnie

niskich znaczeniach równowagi wewnętrznej.

Wyniki

W ramach wieloletniej współpracy naukowej między Instytutem Psychologii Uniwersytetu

Poczdamskiego i Zakładem Psychologii Zarządzania Uniwersytetu Zielonogórskiego

przeprowadzono badania czynników zdrowia psychicznego w zawodach związanych z

opieką i pomaganiem ludziom chorym. Głównym celem badań było określenie indywidual-

nych strategii radzenia sobie z problemami zawodowymi wśród średniego personelu

medycznego. Badania miały charakter porównawczy. Niżej przedstawiono wyniki badań

oryginalnych przeprowadzonych w regionie brandenburskim łącznie z Berlinem.

50%

47%

40%

30%

26%

29%

24%

21%

17%

20%

13%

10%

Typ G

Typ S

Typ A

Typ B

Berlin Brandenburgia

Rys. 1. Rozkład typów AVEM średniego personelu medycznego w badaniach oryginalnych

(Berlin, n=163; Brandenburgia, n=466; Schaarschmidt, Fischer, 2001).

Jak widać z przedstawionych wyników zawód pielęgniarski jest w znacznym stopniu

zagrożony stresem i syndromem wypalenia zawodowego. W obu grupach stwierdzono

stosunkowo wysoki udział wzorca zachowań B (17% i 21%), który charakteryzuje się jako

nadmiernie obciążony, wypalony, nacechowany tendencją do resentymentu i rezygnacji

wobec swoich obowiązków zawodowych. Blisko 1/3 respondentów próby brandenburskiej

zaklasyfikowano do typu zachowań A, tj. do grupy ryzyka (29%). W psychologii stresu ten typ

zachowań opisuje się jako szczególnie zagrożony wysokim poziomem stresu z

prawdopodobieństwem występowania zaburzeń o podłożu psychosomatycznym.

Jednocześnie należy zaznaczyć, iż tylko nieznaczna cześć respondentów została odniesiona

do optymalnego wzorcu zachowań G, określonego w teście jako zdrowy, efektywny,

skuteczny w radzeniu sobie z problemami pracy (23% i 24%). Innym wzbudzającym

zainteresowanie i poniekąd wątpliwość jest wysoki udział typu zachowań S w grupie

pielęgniarek berlińskich (47%). Pamiętając o tym, iż podstawową charakterystyką tego typu

jest pewnego rodzaju obojętność w stosunku do zadań zawodowych, niski poziom motywacji

i zaangażowania osobistego, warto w tym miejscu zastanowić się nad jakością sprawowania

opieki i okazywania pomocy chorym ludziom.

Celem badań porównawczych przeprowadzonych w latach 1999 - 2007 było ustalenie

kondycji psychicznej wśród polskiego średniego personelu medycznego. Poniżej

zaprezentowano przykład wyników badań w grupie liczącej 125 osób, pracujących w różnych

zakładach opieki zdrowotnej na terenie województwa Lubuskiego. Na rys. 1 przedstawiono

wyniki badań w zawodzie pielęgniarskim przeprowadzone w latach 2005 – 2006.

23%

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: