ZOFIA WASZKIEWICZ POLITYKA WATYKANU WOBEC POLSKI 1939-1945 WARSZAWA 1980 PA�STWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE Ok�adk� projektowa� MAREK ANTONIAK Redaktor ANDRZEJ GAWERSKI Redaktor techniczny CZES�AWA KIJEK Korektorzy HANNA JANCZEWSKA HALINA NAGAJEWSKA � Copyright by Pa�stwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1980 ISBN 83-01-01221-8 V SPIS TRE�CI Wst�p Uk�ad pracy . Literatura przedmiotu Baza �r�d�owa . Rozdzia� I. Dzia�alno�� dyplomatyczna Watykanu w pierwszych miesi�cach pontyfikatu Piusa XII.......... 1. Tendencje w polityce Watykanu po obj�ciu tronu papieskiego przez Piusa XII............. 2. Inicjatywy pokojowe Stolicy Apostolskiej z maja i czerwca 1939 roku................ 3. Pr�ba �uratowania" pokoju w sierpniu 1939 roku .... 4. Pius XII wobec agresji na Polsk�......... Rozdzia� II. Watykan a zmiany uk�adu si� w Europie w okresie sukces�w militarnych i kl�sk III Rzeszy na frontach II wojny �wiatowej (ze szczeg�lnym uwzgl�dnieniem spraw polskich) . 1. Stosunki dyplomatyczne mi�dzy Watykanem a rz�dem polskim na emigracji............. 2. Stolica Apostolska wobec sytuacji mi�dzynarodowej � od kl�ski wrze�niowej do upadku Francji (pa�dziernik 1939 - czerwiec 1941) ................. 3. Polityka Watykanu w okresie sukces�w militarnych III Rzeszy (lipiec 1940-luty 1943)...... 4. Wp�yw kl�sk Rzeszy Niemieckiej na froncie wschodnim na polityk� Stolicy Apostolskiej wobec Polski (luty 1943 - stycze� 1945) ............... Rozdzia� III. Stolica Apostolska a administracja i hierarchia ko�cielna w okupowanej Polsce........... 1. Problem rozci�gni�cia kompetencji nuncjusza berli�skiego Cesare Orsenigo na ziemie polskie......... 2. Mianowanie administrator�w apostolskich na �ziemiach wcielonych" do Rzeszy............. 370 5 8 13 17 17 20 31 39 48 48 57 71 81 97 97 103 3. Polska hierarchia ko�cielna w Generalnym Gubernatorstwie 126 4. Pr�by ingerencji w�adz niemieckich w sprawy obsadzania stolic biskupich, administrator�w apostolskich itd......143 5. Nominacja administrator�w apostolskich na Ziemiach Odzyskanych ................150 Rozdzia� IV. Watykan a polityka wyznaniowa i ko�cielna w�adz niemieckich na �ziemiach wcielonych" do Rzeszy...... 156 1. Geneza polityki niemieckiej wobec Ko�cio�a katolickiego na �ziemiach wcielonych" do Rzeszy......... 156 2. Sytuacja prawna Ko�cio�a katolickiego na �ziemiach wcielonych" ................. 158 3. Sprawy maj�tk�w ko�cielnych.......... 162 4. Walka z j�zykiem polskim na �ziemiach wcielonych" ... 170 5. Ograniczenia w wykonywaniu praktyk religijnych .... 186 6. Rozdzia� narodowo�ciowy w Ko�ciele katolickim..... 190 7. Watykan wobec polityki ko�cielnej w�adz hitlerowskich na �ziemiach wcielonych" do Rzeszy (1939 -1945)..... 205 Rozdzia� V. Polityka ko�cielna w�adz niemieckich w Generalnym Gubernatorstwie a Watykan............220 1. Grabie� maj�tku ko�cielnego..........225 2. Kszta�cenie nowych kadr dla potrzeb Ko�cio�a katolickiego w Generalnym Gubernatorstwie.........230 3. Ograniczanie �ycia religijnego..........243 4. Sprawa podzia�u narodowo�ciowego w Ko�ciele katolickim w Generalnym Gubernatorstwie.......- . 251 5. Zabiegi okupanta o pozyskanie wsp�pracy duchowie�stwa polskiego................258 6. Polityka Watykanu wobec Polski w ocenie spo�ecze�stwa i episkopatu polskiego.............269 Rozdzia� VI. Watykan wobec eksterminacji duchowie�stwa polskiego 280 1. Rozstrzeliwania i aresztowania kleru polskiego na �ziemiach wcielonych" i w Generalnym Gubernatorstwie.....281 2. Interwencje Watykanu w sprawie aresztowa�, wysiedlania i osadzania w obozach hitlerowskich biskup�w polskich oraz duchowie�stwa �wieckiego i zakonnego.......297 Zako�czenie.........,.......334 Wykaz �r�de� i opracowa�............346 Indeks os�b ....... 361 WST�P Zagadnienie stosunku Watykanu do Polski w latach II wojny �wiatowej pozostaje nadal aktualne jako temat postulowanych bada� naukowych. Problem ten jest niezwykle z�o�ony, bowiem w odniesieniu do polskiej polityki Stolicy Apostolskiej w okresie II wojny �wiatowej sformu�owano wiele ocen cz�sto mocno uproszczonych, maj�cych determinowa� inne. Tym bardziej celowe wydaje si� wi�c podj�cie pr�by przedstawienia mo�liwie pe�nego obrazu polityki Piusa XII wobec Polski oraz wyja�nienie uwarunkowa� i motyw�w, jakimi si� w tej polityce, niejednokrotnie sprzecznej z interesami narodu i pa�stwa polskiego, kierowa�. Polityka polska Watykanu w latach 1939 -1945 jest przedmiotem mojej pracy. Wyb�r tematu uzasadniony jest przede wszystkim tym, �e kwestia polska by�a w�r�d wielu spraw mi�dzynarodowych, jakimi zajmowa�a si� Stolica Apostolska w okresie II wojny �wiatowej, jednym z problem�w, podstawowych. Ta okoliczno�� znalaz�a odzwierciedlenie w literaturze jak te� potwierdzenie w dokumentach opublikowanych przez Watykan w ostatnim okresie. UK�AD PRACY W pracy przedstawiono w pierwszej kolejno�ci proces kszta�towania polityki Stolicy Apostolskiej wobec pa�stwa polskiego i rz�du emigracyjnego od pierwszych miesi�cy pontyfikatu Piu- s� XII, a� do momentu powstania Tymczasowego Rz�du Rzeczypospolitej Polskiej. Nast�pnie scharakteryzowano g��wne kierunki i zr�nicowany stopie� zainteresowania Watykanu sprawami Ko�cio�a katolickiego na ziemiach polskich. Stolica Apostolska zmierza�a przede wszystkim do utrzymania pozycji Ko�cio�a katolickiego w Polsce, w du�o mniejszym za� stopniu koncentrowa�a si� na zagadnieniach dotycz�cych polityki rz�du polskiego na emigracji, czy odrodzeniu pa�stwa polskiego, chocia� dla Watykanu nie by�o oboj�tne oblicze polityczne wyzwolonej Polski. Problem ten nurtowa� i niepokoi� polityk�w watyka�skich, zw�aszcza kiedy sta�o si� oczywiste, �e Rzeczpospolita Polska zostanie oswobodzona przez armi� radzieck�, a nie przez si�y zbrojne pa�stw zachodnich. W stosunku do w�adz Polski Ludowej demonstrowa� Watykan niech��, brzemienn� w skutki polityczne. W okresie okupacji hitlerowskiej Stolica Apostolska zainteresowana by�a w du�o wi�kszym stopniu ni� sprawami pa�stwa polskiego sprawami Ko�cio�a katolickiego w Polsce, i stara�a si� broni� jego interes�w, tym bardziej �e polityka ko�cielna i wyznaniowa okupanta hitlerowskiego godzi�a r�wnie� w interesy samego Watykanu. Problemy zwi�zane z tym zagadnieniem zosta�y om�wione w czterech rozdzia�ach pracy. Pod wzgl�dem chronologicznym rozdzia�y te obejmuj� lata 1939-1945, terytorialnie za� �ziemie wcielone" (to jest trzy najwa�niejsze okr�gi administracyjne utworzone przez Niemc�w: Okr�g Rzeszy Gda�sk � Prusy Zachodnie � Reichsgau Danzig - - Westpreus-sen, Okr�g Rzeszy: Kraj Warty � Reichsgau Wartheland, regencj� katowick� � Regierungsbezirk Kattowitz); u�ywam te� okre�le�: Pomorze, Wielkopolska i G�rny �l�sk (cho� nie pokrywaj� si� one z jednostkami administracyjnymi okupanta) oraz Generalne Gubernatorstwo. Sytuacja na ziemiach po�o�onych na wsch�d od Generalnej Guberni nie by�a poddawana badaniom. W rozdziale I zawarta jest analiza zaanga�owania Stolicy Apostolskiej, w spraw� utrzymania pokoju w Europie (sw�j szczyt osi�gn�o ono w sierpniu 1939 r.). Wynika z niej jak dalece zbie�ne by�y nie tylko poczynania, ale tak�e opinie Watykanu i pa�stw zachodnich co do ceny zachowania pokoju. Zap�aci� j� mia�a wy��cznie Polska. Rozdzia� II po�wi�cony jest polityce Watykanu w okresie od pa�dziernika 1939 r. do stycznia 1945 r. W tym czasie zainteresowanie pa�stwem polskim i polityk� rz�du emigracyjnego wyra�nie os�ab�o, okaza�o si� bowiem, �e wojna z Polsk� to dopiero pocz�tek realizacji plan�w Hitlera, podboju ca�ej Europy. Dla Piusa XII istotnym problemem by�o zachowanie neutralno�ci Watykanu wobec stron walcz�cych ze sob� w dw�ch przeciwstawnych obozach. Niezale�nie od tego d��enia nie bez znaczenia by� fakt, �e w Niemczech widzia� papie� pa�stwo zdolne uratowa� Europ� przed rewolucj� komunistyczn�. Dlatego V jego wyst�pieniach obserwujemy elementy �yczliwo�ci i zrozumienia dla postawy narodu i episkopatu niemieckiego, cho�, jak wiadomo, nie protestowa� on, poza nielicznymi wyj�tkami, przeciwko polityce Hitlera. W III rozdziale pracy przedstawiono proces podejmowania, ju� od pierwszych tygodni okupacji, przez Stolic� Apostolsk� stara� o zreorganizowanie administracji i hierarchii ko�cielnej na ziemiach polskich w taki spos�b, by zapewni� jej sprawne dzia�anie. Rozdzia�y IV i V po�wi�ci�am na scharakteryzowanie polityki ko�cielnej i wyznaniowej okupanta, realizowanej na �ziemiach wcielonych" i w Generalnym Gubernatorstwie. Przedmiotem szczeg�lnej troski Stolicy Apostolskiej by�a w tym kontek�cie sytuacja Ko�cio�a na �ziemiach wcielonych", a przede wszystkim w �Kraju Warty", zw�aszcza �e wypracowane tam w odniesieniu do ko�cio�a wzory zamierzano z czasem zastosowa� w Rzeszy. Rozdzia� VI po�wi�cony jest przedstawieniu postawy Watykanu wobec eksterminacji polskiego kleru katolickiego. Milczenie Piusa XII w obliczu eksterminacji narodu i duchowie�stwa polskiego spotka�o si� z krytyk� zar�wno rz�du, spo�ecze�stwa, jak i episkopatu polskiego. W rozdziale VI wskazano na inicjatywy Stolicy Apostolskiej, maj�ce na celu popraw� po�o�enia kap�an�w i biskup�w polskich, zw�aszcza tych, kt�rzy znale�li si� w wi�zieniach i obozach hitlerowskich. Nie pomini�to przy tym problemu milczenia papieskiego wobec zbrodni ludob�jstwa. Polityk� polsk� Watykanu w latach II wojny �wiatowej uto�samiano z osob� Piusa XII. Nie jest to rzecz� przypadku i znajduje uzasadnienie w �r�d�ach. Papie� osobi�cie podejmowa� naj- wa�niejsze decyzje, zajmowa� si� osobi�cie tak�e cz�sto drobnymi sprawami. Prawo decydowania przys�ugiwa�o mu jako Sternikowi Ko�cio�a. Pius XII zastrzeg� sobie, �e tylko on b�dzie rozstrzyga� wszelkie sprawy dotycz�ce K...
piotrzachu69